سوره جمعه
آیه اول
در آغاز سوره‌ی مبارکه جمعه، پروردگار متعال منزه بودن خود را در آینه‌ی سیر خلق خود مطرح فرموده است: ﴿يُسَبِّحُ لِلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ الْمَلِكِ الْقُدُّوسِ الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ﴾؛[1] بدین معنا که هر چه در آسمان و زمین است پیوسته خدا را تنزیه و تسبیح می‌کنند، به عبارت دیگر، چون تمام مجودات سرشار از فقر و نقص و محدودیت هستند، این نقصان مخلوقات، بیانگر و نشان دهنده بی‌عیب و نقص بودن خالق و پدید آورنده‌ی ایشان می‌باشد.
﴿الْمَلِكِ الْقُدُّوس﴾ یعنی جهان تحت تدبیر مستقیم او قرار دارد، و پادشاه و صاحب اراده‌ای جز او وجود ندارد، حاکم اوست، و او سلطنتی علی الاطلاق دارد، حکومتی بدون هرگونه رقیب، شریک و معارض. [در حکومت‌های زمینی،] لفظ «ملک» و «سلطان» نوعاً تداعی‌گر طغیان انسان است، چرا که در طول تاریخ اکثریت قاطع حکام عادل نبودند، بلکه بر حسب ظاهر کسی نمی‌تواند بگوید یک فرد از حکام و سلاطینی که بر زمین حکمفرمایی کردند، صد درصد بر طریق عدالت حکومت کرده است: ﴿كَلَّا إِنَّ الْإِنْسَانَ لَيَطْغَى أَنْ رَآهُ اسْتَغْنَى﴾.[2] از سوی دیگر حکام هرچند قدرتمند، اما مُلک و سلطنتشان نه تنها پایدار نیست، بلکه آسیب‌پذیر نیز می‌باشد.
در نقطه مقابل، خداوند سبحان نه تنها مَلک علی الاطلاق است، بلکه «قدوس» نیز هست، یعنی ذی طهارت است، بعلاوه «عزیز» است، بدین معنا که هرگز مغلوبیت در حریم او راه ندارد. از سوی دیگر این سلطان بی‌مانند، پاک و شکست‌ناپذیر، «حکیم» نیز هست.
آیه دوم
﴿هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ﴾،[3]
از ابتدای سوره جمعه، مباحث تربیتی خداوند برای بندگان مطرح شده است، و در سایه‌سار جمال و جلال خداوندی،[4] ارزش‌ها و زیبایی‌ها را به بشر می‌آموزد، به تعبیر دیگر راه رسیدن به جمال و جلال الهی اکتسابی نیست، بلکه باید از سوی حضرت حق افاضه شود: ﴿هُوَ الَّذِي﴾، و جز او کسی قادر نیست بنده‌ای را در میان «امیین» مبعوث نماید.
از سوی دیگر خداوند در حدیثی قدسی می‌فرماید: «عَبْدِي خَلَقْتُ الْأَشْیآءَ لِأَجْلِک، وَ خَلَقْتُک لِأَجْلی»،[5] بنده‌ی من! تمام اشیاء را برای تو و تو را برای خود آفریدم؛ بر این اساس بشر موجودی مخصوص ذات الهی است، و باید آیینه‌ی تمام نمای الهی شود، و برای دستیابی به این مهم، خدای متعال «بعثت» را به عنوان تابلو و راهنما به بشر عرضه کرده است، تا راه صحیح را بیاموزند: ﴿هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِنْهُمْ﴾[6]
نکته دیگر آنکه به استناد «منهم»، خداوند تصریح می‌فرماید: رسول با عظمت و بزرگی را در میان “امیین” و از خود “امیین” مبعوث کرده است، و اگر این قید ذکر نشده بود، امی بودن رسول خدا o قابل مناقشه بود. به بیان دیگر علی رغم آنکه رسول خدا o اولین مخلوق خداوند است، و تجلی علم اولین و آخرین از چشمه‌ی او نشأت گرفته است، با این حال «امی» مبعوث شد؛ و «امی بودن» ایشان عادی نیست، بلکه جنبه اعجاز دارد، چرا که فرمود: ﴿النَّبِيَّ الْأُمِّيَّ﴾ با این که نبی بود امی بود؛ و مراد از كلمه “امی” در این آیه‌ی شریفه، آن است که خداوند در میان «درس ناخوانده‌ها» و «مشق‌نانوشته‌ها» رسولی را مبعوث فرموده است.
از سوی دیگر چنین نیست که «امی بودن» رسول ختمی مرتبت اسلام o منحصر به آغاز بعثت باشد، خیر تا انتها “امی” بود، چرا که رسول خدا o در هویت و ذات خود فقر محض است، همانند نوزادی که تازه متولد شده است. به بیان دیگر اگر “امی” را به «ام» و مادر نسبت دهیم، فقر ذاتی رسول خدا o معنایی بسیط می‌یابد، چرا که مولود تازه از مادر متولد شده، فطرتاً و بدون هرگونه دخل و تصرفی از بسیاری جهات نادار و فقیر است: ﴿وَاللَّهُ أَخْرَجَكُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهَاتِكُمْ لَا تَعْلَمُونَ شَيْئًا﴾.[7] و این حالت فقر موقتی نبود، بلکه تا آخر عمر مبارک حضرت استمرار داشت، که در آیه‌ی شریفه ﴿وَلَوْ كُنْتُ أَعْلَمُ الْغَيْبَ لَاسْتَكْثَرْتُ مِنَ الْخَيْرِ وَمَا مَسَّنِيَ السُّوءُ﴾[8] به آن اشاره شده است.
یکی از نکات ظریف موجود در این آیه‌ی شریفه، آن است که به اعتبار انبعاث رسولی امی [برای امت آخر الزمان]، هیچ عالمی حق ندارد بگوید: «من عالم هستم»، چرا که تمام علما و دانشمندان “امی” هستند و از خود هیچ ندارند، هر چه هست از اوست، علم نیز از آن خداست، و هر صاحب علمی، علم‌اش را از خداوند اخذ کرده است. از همین رو شعار قارون چنان بودکه «خود» را منشاء و دارای علم می‌دانست: ﴿قَالَ إِنَّمَا أُوتِيتُهُ عَلَى عِلْمٍ عِنْدِي﴾،[9] اما شعار حضرت خضر j چنین نبود: ﴿فَوَجَدَا عَبْدًا مِنْ عِبَادِنَا آتَيْنَاهُ رَحْمَةً مِنْ عِنْدِنَا وَعَلَّمْنَاهُ مِنْ لَدُنَّا عِلْمًا﴾[10] او علم لدنی داشت، و رحمتی که از جانب او به حضرت موسی j و دیگران می‌رسید، از جانب «خدا» بود.
به عبارت دیگر حضرت خضر j موجودی عند اللهی است، لذا هر چه دارد از مقام «لدن» می‌باشد، به همین سبب داشته‌های او فوق عادت بود. پیامبر اسلام o نیز هر چه داشت از ناحیه خداوند بود. بنابراین خداوند متعال «امی بودن» رسول خود را به جهت گرفتن روح عنانیت از علما و دانشمندان مطرح فرمود، تا به همگان بفهماند هنگامی که شخصیتی با چنین جایگاه رفیعی -که سر چشمه جمیع علوم است،- در ذات خویش «فقیر» و نادار و «امی» است، تکلیف سایرین روشن خواهد بود.
نکته بعدی آن است که «علم بشری» بر اساس داده و تحلیلات ذهنی حاصل شده است، و چون بر اساس صغری، کبری به استنتاج می‌رسند، ممکن است در اثر خطا در چینش قضایا، گاهاً نتایج نادرست حاصل شود و در علوم ذهنی جای مناقشه هست، اما «علم نبوی» از جنس علوم ذهنی نیست که دیگران او را دانشمند، مجتهد، [فیلسوف و غیره] خطاب کنند، و در فحوای کلام او مناقشه نمایند؛ بلکه وجود رسول خدا o «وحی» است، و فعل و علم او نیز وحیانی و از ناحیه خدا است، و از خود هیچ ندارد.
به معنای دقیق‌تر «فقر ذاتی» پیغمبر o تمام شئون زندگی او را فرا گرفته بود، و انحصار در مسئله «علم» نیز نداشت: ﴿أَلَمْ يَجِدْكَ يَتِيمًا فَآوَى﴾.[11] بر همین اساس خداوند چنان مقدر کرد که هیچ فردی، حتی جبرئیل امین، بر شخصیت و روح رسول خدا o هیچ نوع نقش و اثری نگذارند، و همه کاره‌ی او خداوند بود، و پیامبر اکرم o معلم، مربی، مزکی و سرپرستی جز خدا نداشت.
نکته دیگری که قابل تأمل، مطالعه و تحقیق است، آن است که بر اساس آیه‌ی کریمه‌ی ﴿وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ﴾،[12] نمازی که انبیاء اقامه می‌نمایند، نه آنکه چون دستور و تکلیف وحی را دریافت کرده‌اند، افعال نیک را به جا می‌آورند، بلکه عین وحی است، از این رو تمام انبیاء سلف “امی” بودند و پیغمبر ما از همه «امی‌تر» بود.[13]
به دیگر سخن ذهن انبیاء چنان نیست که وجود خارجی چیزی، و برداشت ذهنی ایشان چیز دیگر باشد، بلکه ذهن انبیاء عین وجود است، اما بشر عادی چنین نیست، از همین رو تمام اشتباهات بشری از تطبیقات نادرست مسائل ذهنی با عالم واقع نشأت می‌گیرد.
در نگاهی دقیق‌تر در می‌یابیم که به غیر از انسان، سایر موجودات عالم به سبب آنکه فاقد عملکرد ذهنی، اجتهاد و استنباط هستند، افعالشان عاری از خطاست، در نتیجه تسبیح، تقدیس، سجده و عبادات آنها واقعی است، و همواره حرکت ایشان معصومانه است: «پیر ما گفت خطا بر قلم صنع نرفت.» [14] به عنوان نمونه رویش جوانه‌ها توأم با عصمت است، و اگر خورشید و ماه در مداری معین حرکت می‌کنند، معصوم و عاری از خطا هستند.
به بیان دیگر حقیقت وجودی عالم امکان با «هدایت تکوینی» در یگانه مسیر خود بدون اشتباه و نقصان پیش می‌رود، اما بشر در مقام اکتساب کمالات، بر اساس آنچه از طریق ذهن دریافت کرده است، تصمیم می‌گیرد و عمل می‌کند، در نتیجه ممکن الخطاست؛ و در این میان، انبیاء به ویژه رسول خاتم o همچون «بشر عادی» نبودند، بلکه جملگی “امی” هستند و افعالشان عین وحی است. نه آنکه بر لوحی بنگرند و بیان خدا را بازگو کنند، بلکه ایشان «لسان الله» بودند: «آن چه استاد ازل گفت بگو می‌گویم».[15] به تعبیر دیگر وجود ایشان نیز بر اساس «هدایت تکوینی»، صفحه‌ی «علم»، «قرأت» و «قدرت» خداوند بود، و آن هنگام که خدا سخن می‌گفت، پیامبر به سخن در می‌آمد. فتأمل!
بررسی تفصیلی معنای «امی بودن» پیامبر o
اولین نکته، در میان مباحث شئون‌شناسی وجود پیغمبر خاتم o -که در این آیه‌ی شریفه مطرح شده است،- بحث هویت‌شناسی رسول خدا o است؛ و با توجه به فراز ﴿هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِنْهُمْ﴾، در می‌یابیم پیغمبر o نابغه‌ی متکی به خود نیست، کشورگشا نیست، کسی نیست که با مهارت خود برای بشر فضای جدیدی گشوده باشد، بلکه مبعوثی از جانب خداوند سبحان است، و تمام هویت، حیثیت و شخصیت او همین مبعوث بودنش می‌باشد.
از سوی دیگر خداوند منان «مبعوث شدن در میان أُمّيّين» را جز تجلیات منحصر بفرد خود معرفی کرده است: ﴿هُوَ الَّذِي﴾، یعنی جز خدا کسی نمی‌تواند چنین کند و این فعل انحصاراً کار خداست. بعلاوه با این سخن، تجلیل ویژه‌ای از مقام «بعثت» شده است، گویا خداوند عظمت و قدرت خود را با همین فعل نشان داده است، و به این آیت کبرای خود می‌بالد.
به تعبیر دیگر خدا آنچنان خدایی است که در میان «درس ناخوانده‌ها»، فردی را که او نیز«درس ناخوانده» است، تحصیلاتی نداشته و استاد و کتابی ندیده بود را برگزید و به مقام رسالت الهی مبعوث نمود. این بیان دو نکته قابل تأمل دارد، اول آنکه دارای بُعد «توحیدی» و «معرفت‌شناختی» است که خدای متعال خودش را معرفی کرده است، و ثانیاً آنکه شئون تربیتی خداوند و قدرت لا یزال او را به تصویر می‌کشد، چرا که جز او، انجام چنین کاری از عهده‌ی هیچ‌کس ساخته نیست.
مرحوم علامه شهید مطهری[16] در کتاب «پیامبر امی» تصریح می‌نماید که این کتاب را در پاسخ به شبهات مطرح شده از جانب يكی از دانشمندان مسلمان هند، به نام دكتر سيد عبداللطيف كه اهل حيدر آباد هند است نگاشته‌اند،[17] در این راستا نیز تحقیق وافی و کافی انجام داده‌اند، و از آنجایی که نکات در خور تأملی را درباره «امی بودن» رسول‌خداo مطرح کرده‌اند، در ادامه چند فراز از کتاب را جهت آشنایی بیشتر با مباحث مرور می‌کنیم:
فراز اول
آقای دكتر سيد عبداللطيف مدعی شده‌اند: «علت اينكه گفته شده رسول اكرم o نه میخوانده و نه مینوشته است، فقط اشتباهی است كه مفسران در تفسير كلمه “امی” كرده‌اند. چنانچه اين كلمه در آيات 157 و 158 سوره اعراف[18] در وصف رسول اكرم o آمده است، و مفسران پنداشتهاند كه معنی ” امی” درس ناخوانده است، در صورتی كه معنی ” امی” اين نيست، بلکه در قرآن آيات ديگری هست كه به صراحت میفهماند رسول خدا o، هم میخوانده و هم مینوشته است، و برخی از احاديث معتبر و نقل‌های تاريخی نیز به صراحت خواندن و نوشتن رسول خدا o را ثبت كرده‌اند.» خلاصه ادعای مشار اليه اينهاست. ما به ترتيب اين سه قسمت را بحث و انتقاد میكنيم.[19]
فراز دوم
آيا منشأ اعتقاد به درس ناخواندگی پيغمبر تفسير كلمه “امی” بوده است؟ ادعای اين دانشمند بی اساس است، زيرا:
اولا، تاريخ عرب و مكه مقارن ظهور اسلام گواه قاطع بر درس ناخواندگی پيغمبر است؛ و وضع خواندن و نوشتن در محيط حجاز، مقارن ظهور اسلام، آنچنان محدود بوده است كه نام فرد فرد كسانی كه با اين صنعت آشنا بودند به واسطه كثرت اشتهار در متون تواريخ ثبت شده است و احدی پيغمبر را جزء آنان به شمار نياورده است. فرضا در قرآن اشاره و يا تصريحی به اين مطلب نمیبود، مسلمين مجبور بودند به حكم تاريخ قطعی قبول كنند كه پيغمبرشان درس ناخوانده بوده است.
ثانياً، در خود قرآن آيه ديگری هست كه كلمه “امی” به كار رفته در آن، در مقایسه با آيات سوره اعراف از صراحت بیشتری برخوردار است: ﴿و مَا كُنْتَ تَتْلُو مِنْ قَبْلِهِ مِنْ كِتَابٍ وَلَا تَخُطُّهُ بِيَمِينِكَ إِذًا لَارْتَابَ الْمُبْطِلُونَ﴾،[20] مفسران اسلامی در مفهوم كلمه “امی” كه در آيات سوره اعراف هست كم و بيش اختلاف نظر دارند، ولی در مفهوم اين آيه از نظر دلالت بر «درس ناخواندگی» پيغمبر اكرم o هيچ‌گونه اختلاف نظری ندارند.[21]
فراز سوم
آيه مذکور (عنکبوت؛ 48) صراحت دارد كه پيغمبر o قبل از رسالت، نه میخوانده و نه مینوشته است؛ و مفسران اسلامی نیز عموماً اين آيه را همين طور تفسير كرده‌اند، اما مشاراليه(دكتر سيد عبداللطيف) مدعی است كه در تفسير اين آيه نيز اشتباه شده است و كلمه “كتاب” در اين آيه اشاره به كتاب‌های مقدس از قبيل تورات و انجيل دارد، و چون این کتب به زبان عربی نبودند، اگر آنها را كه به زبان غير عربی است خوانده بودی، مورد شك و تهمت ياوه گويان واقع میشدی.
در پاسخ باید گفت اين ادعا صحيح نيست، چرا که:
اولاً جمله ﴿وَلَا تَخُطُّهُ بِيَمِينِكَ﴾ خود قرينه‌ای برای این مقصود است: «تو نه میخواندی و نه مینوشتی، و اگر خواندن و نوشتن میدانستی تو را متهم میكردند كه از جای ديگر گرفته و نوشتهای، اما چون تو نه خواندن میدانستی و نه نوشتن، پس جايی برای اين تهمت نيست».
ثانیاً “كتاب” در لغت عربی، بر خلاف مفهوم رايج امروز اين كلمه در زبان فارسی، به معنی مطلق نوشته است، خواه نامه باشد يا دفتر، مقدس و آسمانی باشد يا غير مقدس و غير آسمانی. در قرآن كريم اين كلمه مكرر استعمال شده است: گاهی در مورد نامهای كه ميان دو نفر مبادله میشود به كار رفته است، مانند آنچه درباره ملكه سبا و نامه حضرت سليمان j آمده است: ﴿قَالَتْ يَا أَيُّهَا الْمَلَأُ إِنِّي أُلْقِيَ إِلَيَّ كِتَابٌ كَرِيمٌ﴾؛[22] گاهی در مورد «قراردادی» كه به عنوان سند ميان دو نفر مبادله میشود استعمال شده است: ﴿وَالَّذِينَ يَبْتَغُونَ الْكِتَابَ مِمَّا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ فَكَاتِبُوهُمْ إِنْ عَلِمْتُمْ فِيهِمْ خَيْرًا﴾؛[23] و گاهی در مورد الواح غيبی و حقايق ملكوتی كه حكايت علمی از حوادث جهان دارند به كار رفته است: ﴿وَلَا رَطْبٍ وَلَا يَابِسٍ إِلَّا فِي كِتَابٍ مُبِينٍ﴾؛[24]
ثالثاً در قرآن كريم تنها در مواردی كه كلمه “اهل” به اين كلمه اضافه شده و “اهل الكتاب” گفته شده است، اصطلاح خاص اهل كتاب يعنی پيروان يكی از كتب آسمانی منظور شده است: ﴿يَسْأَلُكَ أَهْلُ الْكِتَابِ أَنْ تُنَزِّلَ عَلَيْهِمْ كِتَابًا مِنَ السَّمَاء﴾؛[25] در اين آيه اين كلمه دو نوبت ذكر شده است: يك نوبت با كلمه اهل و يك نوبت تنها. آنجا كه كلمه اهل به اين كلمه اضافه شده است، مقصود كتاب آسمانی است، و آنجا كه تنها ذكر شده، يك نامه ساده مراد است.[26]
فراز چهارم
مفهوم كلمه امی؛ مفسران اسلامی كلمه “امی” را سه جور تفسير كرده‌اند:
1) درس ناخوانده و ناآشنا به خط و نوشته؛ اكثريت طرفدار اين نظرند و يا لااقل اين نظر را ترجيح میدهند؛ استدلال ایشان آن است که اين كلمه منسوب به “ام” به معنی مادر است و “امی” يعنی كسی كه به حالت مادر زادی از لحاظ اطلاع بر خطوط و نوشتهها و معلومات بشری باقی مانده است
2) كلمه “امی” منسوب به ” امت ” است، يعنی كسی كه به عادت اكثريت مردم رفتار می‌نماید، زيرا اكثريت توده در آن روزگار، خط و نوشتن نمیدانستند و عده كمی از این موهبت بهره‌مند بودند، همچنان‌كه “عامی” نيز يعنی كسی كه مانند عامه مردم است و جاهل است.
3) بعضی نیز گفتهاند يكی از معانی كلمه ” امت ” خلقت است و ” امی ” يعنی كسی كه بر خلقت و حالت اوليه كه بیسوادی است، باقی مانده است و به شعری از “اعشی” استناد شده است.[27]
فراز پنجم
برخی نیز كلمه “امی” را منسوب به ” ام القری ” يعنی «مكه» دانستهاند: ﴿وَكَذَلِكَ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُرَى وَمَنْ حَوْلَهَا﴾؛[28] اين احتمال نيز از قديم الايام هم در كتب تفسير آمده است،[29] و هم در چندين حديث از احاديث شيعه تأييد شده است، هر چند خود اين احادیث معتبر شناخته نشده‌اند و ريشه اسرائيلی دارند.[30]
اين احتمال نیز به ادلهای رد شده است، از جمله آنکه كلمه ” ام القری ” اسم خاص نيست و بر «مكه» به عنوان يك صفت عام، نه يك اسم خاص اطلاق شده است. دیگر آنکه ” ام القری ” به معنای مركز قريهها می‌باشد، در نتیجه در هر نقطهای [از عالم]، آنجایی را که نسبت به امکان یا شهرهای اطراف مرکزیت دارد، ام القری گویند. از سوی دیگر در آیه‌ای از قرآن: ﴿وَمَا كَانَ رَبُّكَ مُهْلِكَ الْقُرَى حَتَّى يَبْعَثَ فِي أُمِّهَا رَسُولًا يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِنَا وَمَا كُنَّا مُهْلِكِي الْقُرَى إِلَّا وَأَهْلُهَا ظَالِمُونَ﴾؛[31] اين كلمه با عنوان وصفی به کار رفته است نه اسمی.[32]
جمع‌بندی: به هر حال، این کلمه چه مشتق از “ام” باشد، چه از “امت”، و “امت” به هر معنا باشد، معنای اين كلمه «درس ناخوانده» است.[33]
[1]. جمعه؛ 1 – آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است همواره تسبیح خدا می‌گویند، خداوندی که مالک و حاکم است و از هر عیب و نقصی مبرا، و عزیز و حکیم است!
[2]. علق، 6 و 7 – چنین نیست (که شما می‌پندارید) به یقین انسان طغیان می‌کند، از اینکه خود را بی‌نیاز ببیند!
[3]. جمعه؛ 2 – اوست خدایی که در میان جمعیت درس نخوانده رسولی از خودشان برانگیخت، که آیاتش را بر آنها می‌خواند و آنها را تزکیه می‌کند و به آنان کتاب (قرآن) و حکمت می‌آموزد هر چند پیش از آن در گمراهی آشکاری بودند!
[4]. بیان استاد: تسبیح و تقدیس، جلوه‌ی «جلال الهی» بود و ملک، عزیز و حکیم جلوه‌ی «جمال الهی» بود.
[5]. شرح اصول کافی، مولی صالح مازندرانی، ج۴، ص۲۲۸؛ الجواهرالسنیة، ص۳۶۱؛ رسائل کرکی، ج۳، ص۱۶۲؛ شرح الاسماء‌الحسنی، ج۱، ص۱۳۹، ۲۰۲ و ۲۴۹؛ ج۲، ص۴۹ و ۶۷.
[6]. جمعه؛ 2 – اوست خدایی که در میان جمعیت درس نخوانده رسولی از خودشان برانگیخت.
[7]. نحل؛ 78 – و خداوند شما را از شکم مادرانتان خارج نمود در حالی که هیچ چیز نمی‌دانستید.
[8]. اعراف؛ 188 – و اگر از غیب باخبر بودم، سود فراوانی برای خود فراهم می‌کردم، و هیچ بدی (و زیانی) به من نمی‌رسید.
[9]. قصص؛ 87 – (قارون) گفت: «این ثروت را بوسیله دانشی که نزد من است به دست آورده‌ام!».
[10]. کهف؛ 65 – (در آن جا) بنده‌ای از بندگان ما را یافتند که رحمت (و موهبت عظیمی) از سوی خود به او داده، و علم فراوانی از نزد خود به او آموخته بودیم.
[11]. ضحی؛ 6 – آیا تو را یتیم نیافت، پس پناه داد؟
[12]. انبیاء؛ 73 – و به ايشان انجام دادن كارهاى نيك را وحى كرديم.
[13]. آیه‌ی کریمه‌ی 163 سوره نساء نیز مؤید این معناست: ﴿إِنَّا أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ كَمَا أَوْحَيْنَا إِلَى نُوحٍ وَالنَّبِيِّينَ مِنْ بَعْدِهِ وَأَوْحَيْنَا إِلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ وَ الْأَسْبَاطِ وَعِيسَى وَأَيُّوبَ وَيُونُسَ وَهَارُونَ وَسُلَيْمَانَ﴾؛ ما به تو وحی فرستادیم؛ همان گونه که به نوح و پیامبران بعد از او وحی فرستادیم؛ و (نیز) به ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و اسباط [= بنی اسرائیل] و عیسی و ایّوب و یونس و هارون و سلیمان وحی نمودیم.
[14]. از غزلیات جناب حافظ
[15]. از غزلیات جناب حافظ
[16]. بیان استاد: علامه مطهری با تیزبینی الهی خود انحرافات را رصد می‌کرد و شبهاتی را که غربی‌ها، شرقی‌ها، داخلی‌ها و معاندین طرح می‌کردند را پاسخ می‌گفت، از جمله این موارد، پاسخ به سید عبدالطیف از علمای هند است که ادعا کرده بود: «رسول خدا امی نبوده و قبل از بعثت توان خواندن و نوشتن داشته است»، که ماحصل رفع شبهات این فرد کتاب «پیامبر امی» شده است.
[17]. متن کتاب پیامبر امی: عجيب اين است كه طبق آنچه چهار سال پيش بعضی از مجلات و نشريات ايران نوشتند (1) يكی از دانشمندان مسلمان هند به نام دكتر سيد عبداللطيف كه اهل حيدر آباد هند است و رياست انستيتوی مطالعات فرهنگی درباره هند و شرق نزديك ، و همچنين رياست آكادمی مطالعات اسلامی حيدرآباد را به عهده دارد ، در يكی از كنفرانسهای اسلامی هند سخنرانی مبسوطی در اين زمينه كرده و به زبان انگليسی منتشر كرده و مدعی شده كه رسول خدا حتی قبل از دوره رسالت میخوانده و مینوشته است ! انتشار گفتههای آقای دكتر سيد عبداللطيف هيجان خاصی در ميان خوانندگان ايرانی ايجاد كرد و مراجعات و پرسشهای زيادی همان وقت از مقامات مربوطه در اين باره میشد .| پی‌نوشت (1): مجله روشنفكر شماره هشتم مهرماه و شماره پانزدهم مهرماه 1344 و نشريه كانون سر دفتران شماره آبان ماه، 1344 نقل از نشريه آموزش و پرورش شماره شهريور.
[18]. اعراف؛ 157 – ﴿الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الْأُمِّيَّ﴾؛ همانها که از فرستاده (خدا)، پیامبر «امّی» پیروی می‌کنند.
اعراف؛ 158 – ﴿فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ النَّبِيِّ الْأُمِّيِّ الَّذِي يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَكَلِمَاتِهِ﴾؛ پس ایمان بیاورید به خدا و فرستاده‌اش، آن پیامبر درس نخوانده‌ای که به خدا و کلماتش ایمان دارد.
[19]. پیامبر امی، صص 48-49.
[20]. عنکبوت؛ 48 – تو هرگز پیش از این کتابی نمی‌خواندی، و با دست خود چیزی نمی‌نوشتی، مبادا کسانی که در صدد (تکذیب و) ابطال سخنان تو هستند، شک و تردید کنند!
[21]. پیامبر امی، ص 50.
[22]. نمل؛ 29 – (ملکه سبا) گفت: «ای اشراف! نامه پرارزشی به سوی من افکنده شده است!»
[23]. نور؛ 33 – بردگانی كه مايلاند طبق يك قرارداد، خود را آزاد كنند، تقاضای آنان را بپذيريد و با آنها قرارداد مبادله كنيد.
[24]. انعام؛ 59 – هيچ تر و يا خشكی نيست مگر آنكه در نوشتهای روشن مضبوط است.
[25]. نساء؛ 153- اهل کتاب از تو می‌خواهند کتابی از آسمان (یکجا) بر آنها نازل کنی؛ (در حالی که این یک بهانه است.)
[26]. پیامبر امی، ص 51-54.
[27]. مفردات راغب، ذيل كلمه ” ام ” و مجمع البيان، ذيل آيه 78 بقره.
[28]. شوری؛ 7 – و این گونه قرآنی [به زبان] عربی [فصیح و گویا] به تو وحی کردیم تا [مردمِ] ام القری [شهر مکه] و کسانی را که پیرامون آن هستند، بیم‌دهی.
[29]. مجمع البيان، ذيل آيه 75 آل عمران و آيه 156 اعراف؛ و تفسير فخر رازی، ذيل آيه 75 سوره اعراف.
[30]. مجله آستان قدس، شماره 2.
[31]. قصص؛ 59 – و پروردگار تو بر آن نیست که اهل هیچ شهر و دیاری را تا در مرکز آن رسولی نفرستد که آیات ما را بر آنها تلاوت کند هلاک کند، و ما هیچ دیاری را هلاک نکنیم مگر آنکه اهلش ظالم و بیدادگر باشند.
[32]. پیامبر امی، صص 59- 60.
[33]. پیامبر امی، صص 57- 58.