مولا به دو طریق می تواند اعمال مولویت کند: الف) با ارتباط و امر و نهی مستقیم؛ ب) با تعیین و نصب فردی دیگر برای امر و نهی به بندگان. بنابراین، جعل امامت از سوی خداوند در حقیقت طریقی برای اعمال ولایت الهی است و پذیرش ولایت الهی و تسلیم در برابر امام منصوب از سوی خدا، عین توحید و انکار آن عین کفر است. در نتیجه شناخت مقام امامت الهی و ویژگی ها و دارایی های موهوبی امامان الهی اهمیت بسیاری دارد.
بنابر آنچه ذکر شد، دانشمندان بزرگ شیعه همواره در جهت معرفی مقام امامت و مقامات امامان کوشیده اند. یکی از این دانشمندان بزرگ مرحوم آیت الله شیخ علی نمازی شاهرودی است که در تبیین عقاید شیعه ـ ازجمله موضوع امامت ـ و دفاع از حریم اهل بیت علیهم السلام تلاش فراوانی کرده و گام های مؤثری برداشته است. بدین روی، برای ارج نهادن به تلاش های این دانشمند والا مقام بر آن شدیم که با بضاعت اندک خویش در جهت معرفی آثار ایشان گامی برداریم. با این هدف به گزارش محتوای کتاب ارزشمند اثبات ولایت و دو رسالة «نور الانوار» و «علم غیب» می پردازیم. امید است این تلاش ناچیز مورد رضایت خداوند و خشنودی مولایمان حجة ابن الحسن المهدی عجل الله تعالی فرجه قرار گیرد.
درباره مؤلف
مرحوم آیة الله شیخ علی نمازی شاهرودی در سال 1323ق (1294ش) در شاهرود متولد شد. پدرش مرحوم حاج شیخ محمد بن اسماعیل نمازی شاهرودی از عالمان نامی شاهرود بود و از مرحوم آقا سید ابوالحسن اصفهانی و مرحوم فیروزآبادی اجازه اجتهاد داشت.
شیخ علی نمازی رحمه الله از کودکی به تحصیل علوم حوزوی پرداخت و سطح را نزد پدر خواند و همزمان به حفظ قرآن همت گماشت و حافظ قرآن شد. پس از گذراندن سطح در شاهرود رهسپار حوزه مشهد گردید و با بهره گیری از عالمان بزرگ عصر خود در سن 22 سالگی به درجه اجتهاد نائل شد. وی پانزده سال از محضر مرحوم آیة الله میرزا مهدی اصفهانی در فقه و اصول و معارف کسب فیض کرد و ضمن آشنایی کامل با مبانی فقهی، اصولی و معارفی ایشان، به ترویج این مبانی همت گمارد. پس از رحلت میرزای اصفهانی عازم حوزة نجف شد و پس از مدتی دوباره به مشهد بازگشت و به تدریس و تبلیغ معارف اهل بیت علیهم السلام و تربیت طلاب اشتغال داشت.
مرحوم نمازی شاهرودی در مناظره توان شگرفی داشت و با آشنایی کامل به اصول مناظره و جدال احسن، به مصاف مخالفان مي‌رفت و ضمن تبیین حقایق، آنان را به پذیرش حق دعوت مي‌کرد. از جمله آثار مناظرات وی مي‌توان به استبصار گروه کثیری از مسلمانان هند و پاکستان اشاره کرد.
وی به قرآن و احادیث نورانی اهل بیت علیهم السلام بسیار اهمیت مي‌داد؛ به طوری که کتاب شریف بحارالانوار را پنج بار از ابتدا تا انتها به صورت کامل مطالعه و بررسی کرده بود و دو کتاب ارزشمند مستدرک سفینة البحار در ده جلد و مستدرکات علم رجال الحدیث در هشت جلد حاصل این پژوهش است.
از مرحوم نمازی آثار فراوانی به یادگار مانده که برخی از آنها به زینت طبع آراسته شده اند؛ آثار منتشر شدة ایشان عبارتند از:
1 ـ مستدرک سفینة البحار در ده جلد؛
2 ـ مستدرک علم رجال الحدیث در هشت جلد؛
3 ـ اعلام الهادية في اعتبار كتب الاربعة الشيعة؛
4 ـ مستطرفات المعالي؛
5 ـ الاحتجاج بالتاج علي اصحاب اللجاج؛
6 ـ رساله نور الانوار ؛
7 ـ رساله تفويض؛
8 ـ مناسك حج؛
9 ـ ابواب رحمت؛
10ـ علم غيب؛
11ـ اصول دين؛
12ـ اركان دين؛
13ـ اثبات ولايت؛
14ـ مقام قرآن و عترت؛
15ـ زندگاني حبيب بن مظاهر اسدي؛
16ـ تاريخچه مجالس روضه خواني و عزاداري؛
17ـ حاشيه بر بحارالانوار؛
18ـ وسيلة النجاة؛
19ـ تاريخ فلسفه و تصوف.
آثار منتشرنشدة ایشان نیز به شرح زیر است:
1ـ روضات النظرات در ده جلد (موضوعات فقهي استدلالي)؛
2ـ مجموعه‌اي در طب؛
3ـ معرفت اشيا (گياه‌ها، درخت‌ها، حيوانات، جمادات)؛
4ـ معارف الهيه (كه دوره كامل آن مشتمل بر 43 جزوه است)؛
5ـ حاشيه بر تفسير البرهان؛
6ـ حاشيه بر رجال شيخ طوسي و تصحيح آن؛
7ـ حاشيه بر رجال مامقاني؛
8 ـ حاشيه بر رجال آية الله سيد ابوالقاسم خويي؛
9ـ حاشيه بر بصائر الدرجات؛
10ـ حاشيه بر حدائق؛
11ـ حاشيه بر جواهر الكلام؛
12ـ حاشيه بر وقايع الشهور؛
13ـ حاشيه رساله رجبيه (مرحوم آيتي بيرجندي)؛
14ـ بحر الغرائب في العلوم الغريبة؛
15ـ رساله آداب سفر آخرت؛
16ـ رسالة تحفة الاحياء؛
17ـ رسالة في علاج مرض الوسوسة؛
18ـ رسالة نور الابصار؛
19ـ مباحث اصول؛
20ـ الهادي الي الحق والي صراط المستقيم.
درباره کتاب اثبات ولایت
یکی از آثار گرانسنگی که تا کنون چندین بار به چاپ رسیده، کتاب ارزشمند و پر محتوای اثبات ولایت است. این کتاب اولین بار در سال 1375ش از سوی انتشارات نیک معارف چاپ شد و مبنای گزارش حاضر نیز همین چاپ است. که به گفتة مصحح، کتاب اثبات ولایت بیست و شش سال پیش از تاریخ یاد شده تألیف شده و به همراه دو رسالة دیگر از مؤلف، هفت بار به زیور طبع آراسته شده است. چاپ دوم آن در سال 1351 توسط انتشارات حسینیه عمادزاده صورت گرفته که ما در گزارش دو رسالة مذکور از آن چاپ استفاده کرده ایم.
مرحوم نمازی در این کتاب به ولایت و حق تصرف امامان معصوم علیهم السلام بر کائنات پرداخته و با ادلّه عقلی و نقلی اثبات کرده است که امامان معصوم علیهم السلام به اذن پروردگار به تصرف در کون و کائنات قادرند.
این کتاب در سه بخش سامان یافته است؛ بخش اول کتاب هفت فصل دارد و مؤلف در این فصول به تبیین وجوب متابعت از امامان الهی علیهم السلام پرداخته و به برتری امامان از همه آفریدگان و برخورداری ایشان از علم غیب و عصمت ایشان و نیز فرمانبرداری انبیا و اوصیای پیشین از خاتم پیامبران و اوصیای ایشان علیهم السلام اشاره کرده است. بخش دوم شامل چهارده فصل است. در این بخش با استناد به آیات و روایات، ولایت تکوینی امامان اهل بیت علیهم السلام تبیین و اثبات شده است. در بخش پایانی کتاب (بخش سوم) به نقد و بررسی دلایل منکران در نفی ولایت تکوینی پرداخته شده است. این بخش چهارده فصل دارد. در دو فصل نخست آن آیات و روایاتی که مخالفان جهت نفی ولایت تکوینی امامان علیهم السلام به آنها استشهاد مي‌کنند، مطرح شده و مؤلف ضمن پاسخگویی به شبهات به بررسی معنای غلوّ و تفویض از منظر فقهای شیعه پرداخته است. در فصل سوم نیز پنج دلیل عقلیِ ارائه شده از سوی منکران مطرح و به آنها پاسخ داده شده است. فصل پایانی کتاب با پاسخ به شبهات یکی از معاندان شروع و با طرح انظار برخی فقها در تأیید ولایت تکوینی پایان مي‌یابد.
دربارة رساله های نورالانوار و علم غیب
در رساله نور الانوار، مؤلف به کیفیت خلقت حضرت رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلم و عترت پاک ایشان علیه السلام و ذکر دو روایت در وصف خلقت پیامبر و ائمه هدی علیهم السلام و شأن و جایگاه امامت و ویژگی‌هاي امامان علیهم السلام پرداخته است. رسالة علم غیب نیز گفتوگویی دوستانه دربارة اثبات علم غیب امام و رفع شبهات آن را ـ در قالب داستان ـ نقل می کند.
گزارش تفصیلی از کتاب اثبات ولایت
1ـ طلیعه
مؤلف در طلیعة کتاب پس از نگارش خطبه ای ـ که شامل حمد و ثنای الهی و درود و صلوات بر محمد و آل او علیهم السلام و لعن دشمنان و منکران ولایت و فضایل اهل بیت علیهم السلام است ـ به انگیزة تألیف کتاب اشاره مي‌کند. انگیزة مؤلف پاسخگویی به شبهات منکران و معاندان و دفاع از جایگاه رفیع پیامبر اکرم و اهل بیت او علیهم السلام بوده است.
2ـ مقدمه
مؤلف در مقدمه به چند موضوع پرداخته است که در اینجا گزارشی از آنها ارائه می گردد.
1ـ2ـ وجوب تمسک به کتاب و عترت بر اساس حدیث ثقلین
مؤلف با استناد به حدیث شریف ثقلین بر وجوب تمسک به کتاب و عترت علیهم السلام تأکید مي‌کند و با ذکر دو روایت از این حدیث شریف که در تاج (جامع اصول سته عامه) آمده است، خوانندگان را برای مشاهده و بررسی روایات مختلف حدیث به کتاب احقاق الحق (اثر مرحوم نجم الدین عسکری) و کتاب فضائل الخمسه ارجاع مي‌دهد و می گوید: «و علامه بزرگوار معاصر، نجم الدین عسکری در کتابی که درباره حدیث ثقلین نوشته است، بیش از یکصد و پنجاه حدیث را از طریق دانشمندان عامه از پیامبر با ذکر محل‌هاي آنها نقل کرده است؛ و به همین نحو است در کتاب فضائل الخمسه، ج12، 43 ـ 52».
2ـ2ـ نکاتی از مضمون حدیث ثقلین
ایشان در ادامه نتایج حاصل از مضمون حدیث ثقلین را اینگونه برمي‌شمارد:
افضل بودن عترت علیهم السلام : مرحوم نمازی معتقد است که چون پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم کتاب و عترت را قرین و عدیل یکدیگر قرار داده و همه را به تمسک به آن دو امر کرده است، پس در میان بندگان کسی مانند عترت یا افضل از ایشان نیست؛ در غیر این صورت عترت باید به کسی که افضل از ایشان است تمسک جویند.
ـ احتیاج مردم به ایشان: به نظر مؤلف، جدا نشدن قرآن از عترت بر احتیاج همه امت به عترت دلالت مي‌کند؛ زیرا همة افراد امت برای فهمیدن احکام و وظایف دینی خود و اصلاح امور معاش و معاد خویش به قرآن محتاجند و چون قرآن هرگز از عترت جدا نخواهد شد، پس همه به عترت احتیاج دارند؛ زیرا هرچند قرآن(تبیاناً لکل شیء) است؛ اما ظهور و بطون و محکم و متشابه دارد و تفسیر و تأویل آن ممکن نیست؛ مگر با مراجعه به کسانی که خدواند علم قرآن را به ایشان عطا فرموده است. عترت به عالم به تمام قرآن هستند؛ در غیر این صورت در آنچه عالم نباشند، از قرآن جدا خواهند بود؛ حال آنکه بر اساس نص حدیث شریف ثقلین، عترت هیچگاه از قرآن جدا نمي‌شوند. جدا نشدن عترت از قرآن نیز دلالت مي‌کند که عترتِ پاکیزه به هیچ فردی محتاج نیستند؛ چون تمام علوم قرآن را دارند.
ـ عصمت عترت: مرحوم نمازی معتقد است که چون به فرموده پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم ، عترت از قرآن جدا نمي‌شود و تمسک به عترت موجب امان از گمراهی است، پس عترت باید معصوم باشند؛ در غیر این صورت خطا و لغزش عترت سبب جدایی آنان از قرآن و موجب گمراهی تمسک کنندگان به ایشان خواهد بود.
ـ دانایی عترت به تمام علوم قرآن: مرحوم نمازی از این قاعده که «جاهل از آنچه نمي‌داند جداست» نتیجه مي‌گیرد که عترت باید به تمام علوم قرآن دانا باشند. همچنین در صورت احتمال جهل عترت به قسمت‌هايي از قرآن، تمسک به ایشان موجب امنیت از ضلالت نخواهد بود و از آنجا که این احتمال منتفی است، علم عترت به تمام قرآن ثابت مي‌شود.
ـ از جانب خدا و رسول بودن خلافت عترت: از نظر مرحوم نمازی چون عترت قرین قرآن هستند و تمسک به ایشان موجب رفع ضلالت معرفی شده است، ثابت مي‌شود که امامت و خلافت ایشان از جانب خدا و رسول است. همچنین، بر اساس برخی روایاتِ حدیث ثقلین، پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم فرمودند: «من دو خليفه در ميان شما مي‌گذارم؛ کتاب خدا و عترتم».
ـ انحصار و اختصاص امامت حقه الهیه به عترت: مرحوم نمازی معتقد است که از جدا ناپذیری قرآن و عترت استفاده مي‌شود که غیر عترت محتاج به عترت است؛ پس ممکن نیست غیر عترت امام و خلیفه باشد؛ در غیر این صورت او محتاج عترت نخواهد بود.
ـ انحصار هدایت در تمسک به عترت: از نظر مرحوم نمازی انحصار هدایت در تمسک به عترت و قرآن، نص صریح حدیث ثقلین است. علاوه بر این، هدایت و سعات در قرآن است و علم قرآن نزد عترت است. همچنین اگر هدایت و سعادت در غیر عترت یافت شود، قرآن از عترت جدا مي‌شود و این بر خلاف نص حدیث و باطل است.
ـ خالی نبودن زمین تا قیامت از قرآن و عترت: به نظر ایشان از جدایی ناپذیری قرآن و عترت استفاده مي‌شود که زمین هیچگاه از این دو خالی نمي‌شود؛ در غیر این صورت آن دو از هم جدا خواهند شد. مرحوم نمازی در انتهای این بحث یادآور مي‌شود که غیبت امام عصر علیه السلام مانع از تمسک به ایشان نمي‌شود و مردم در حال غیبت نیز از ایشان انتفاع مي‌برند.
3ـ2 ـ مراد از عترت
مرحوم نمازی سپس به تبیین معنای مراد از عترت مي‌پردازد و با استناد به گفتار اهل لغت مبنی بر اینکه عترت، اولاد شخص هستند و نیز با استشهاد به عبارت «و عترتی اهل بیتی» و اوصافی که برای عترت بیان شده (مانند: عصمت، علم و…) مراد از عترت را اهل بیت پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم و امامان شیعه علیهم السلام معرفی مي‌کند.
ایشان در ادامه یادآور مي‌شود روایاتی که مراد از عترت را اهل بیت پیامبر معرفی کرده‌‌اند، بیش از حد تواتر، بلکه بالغ بر چند هزار روایت اند. مرحوم کلینی در کتاب شریف کافی بیش از پانزده روایت و علامه مجلسی بیست و دو روایت صحیح و معتبر ذکر کرده اند که به این مطلب تصریح دارند. احادیث رسول خدا در این زمینه دو دسته هستند:
1ـ احادیثی که خلفا و اوصیای پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم را دوازده نفر معرفی کرده اند (از آنجا که عدد دوازده بر غیر امامان شیعه انطباق ندارد، پس مراد از عترت، پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم و خلفای ایشانند).
2ـ روایاتی که در آنها ضمن بیان عدد خلفا، اسامی و فضایل ایشان نیز ذکر شده است.
مرحوم نمازی سپس آماری از روایات مربوط به هر دسته ارائه داده و در ادامه، مفاسد تفسیر قرآن بدون مراجعه به عترت برشمرده و نمونه‌هايي از کج فهمی‌‌‌ها و شبهات حاصل از تمسک به آیات متشابه را ذکر کرده است. ایشان تأکید مي‌کند که رهایی از این کج فهمی‌‌‌ها و پاسخ به این شبهات، تنها در گرو مراجعه به عترت و فهم مراد کلام از طریق آنان است.
4ـ2 ـ وجوب مراجعه به عترت در تفسیر قرآن
مرحوم نمازی معتقد است از آنجا که تمام علوم قرآن نزد اهل بیت علیهم السلام است و تمسّک به قرآن تنها برای هدایت کافی نیست، پس وجوب مراجعه به عترت در تفسیر قرآن ثابت مي‌شود و «حسبنا کتاب الله» باطل و خلاف تصریح پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم در حدیث ثقلین ـ مبنی بر جدا ناپذیری قرآن و عترت ـ است.
ایشان دربارة لزوم مراجعه به عترت در تفسیر قرآن، شش روایت آورده و به نظر علامه خویی مبنی بر تواتر روایات و اجماع عالمان شیعه و دلالت عقل و نقل بر این مطلب اشاره مي‌کند؛ آنگاه تأکید مي‌کند که تمسک به آیة (أوَلَمْ يَكْفِهِمْ أنَّا أنزَلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ يُتْلَى عَلَيْهِمْ) برای عدم ضرورت مراجعه به اهل بیت علیهم السلام صحیح نیست؛ چون با توجه به آیة قبل از آن، روشن مي‌شود این آیه در پاسخ به درخواست معجزه از سوی منکران نازل شده است.
ایشان به این نکته هم اشاره می کند که گرچه قرآن میزان تشخیص صحت روایات است، اما ـ با ذکر دو روایت تأکید مي‌کند که ـ تشخیص این میزان مخصوص افرادی است که به علوم و معارف قرآن آشنایند؛ یعنی عترت علیهم السلام .
مرحوم نمازی همچنین یادآور مي‌شود که بیان مقیّدات و مخصّصات در روایات با مطلقات و عمومات قرآن مخالف نیست. ایشان برای روشن شدن مطلب مثال‌هايي مطر ح مي‌کند؛ از جمله اینکه روایات وارد شده در بیان احکام و مسایل وضو و غسل، با آیات مطلقه‌اي که در باب وضو و غسل نازل شده اند، مخالفت ندارند و یا عام بودن «اولی الامر» با تعیین مصداق برای آنان منافات ندارد. پس از بیان این قبیل نمونه ها و شواهد، به مناسبت وارد بحث علم غیب پیامبر و امامان علیهم السلام در قرآن شده است.
5 ـ2 ـ امام مبین؛ حامل علوم قرآن
مرحوم نمازی با ذکر دو آیه شریفه از قرآن کریم تأکید مي‌کند که باید آیاتی را که در نظر ابتدایی غیب را مخصوص خداوند دانسته و از غیر او نفی مي‌کنند، با آیات دیگر و نیز روایات عالمان به قرآن جمع کرد و به همة آیات و بیان عترت علیهم السلام ایمان آورد؛ این دو آیه عبارتند از: (وَمَا كَانَ اللهُ لِيُطْلِعَكُمْ عَلَى الْغَيْبِ وَلَكِنَّ اللهَ يَجْتَبِي مِن رُّسُلِهِ مَن يَشَاء) [2]ا (عَالِمُ الْغَيْبِ فَلَا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا* إلَّا مَنِ ارْتَضَى مِن رَّسُولٍ).[3]
ایشان سپس آیاتی را مطرح مي‌کند که در آنها تصریح شده بیان هر چیزی در کتاب هست و هیچ پنهان و غیبی و هیچ تر و خشکی نیست، مگر آنکه در کتاب مبین آمده و خداوند از بیان هیچ چیزی در کتاب فروگذاری نکرده است؛ همچنین به تصریح آیه اي دیگر علم کتاب نزدکسی است که شاهد بر رسول خداست[4] و آن شخص بر اساس روایات صحیح و فراوان امیرالمؤمنین علیه السلام است که البته ائمه هدی علیهم السلام نیز از مصادیق این آیه هستند. مرحوم نمازی در ادامه باز هم ده روایت در تأیید این مدعا ذکر می کند و اینگونه نتیجه مي‌گیرد:
از آنچه گذشت، به طور کامل روشن شد که علم تمامی چیزها را خداوند در قلب مقدس امام مبین، امیرالمؤمنین علیه السلام احصا و ضبط فرموده و همین است که در سوره یس مي‌فرماید: (وَكُلَّ شَيْءٍ أحْصَيْنَاهُ فِي إِمَامٍ مُبِينٍ) و همین ظاهر را پیغمبر و ائمة هدی ـ در روایاتی که خواهد آمد ـ تأیید و تعیین فرموده اند.[5]
6ـ2 ـ دارا بودن علم الهی، دلیل بر وجوب اطاعت از امامان
مرحوم نمازی در ادامه مجدداً با استناد به آیات و روایات، بر لزوم پیروی کامل از قرآن و اهل بیت علیهم السلام تأکید مي کند و علم الهی پیامبر و امامان علیهم السلام را دلیلی بر وجوب اطاعت کامل از ایشان دانسته و به مناسبت، شبهات مربوط به نفی علم غیب را ـ که گاهی با تمسّک به برخی آیات متشابه مطرح شده اند ـ پاسخ مي‌دهد و چنین نتیجه می گیرد:
آری؛ چون این بزرگواران به لطف و احسان خدایی، در اعلا درجة رضا و تسلیم و بهترین رتبة قابلیت و استعداد و اعلا درجة علم و کمالات بودند، پروردگار کریمِ قادر، بی نهایت آنان را مورد الطاف و عنایات بی پایان خود قرار داده و آنان را به همه چیز دانا و توانا و بینا فرموده است؛ و این است سلطنت و خلافت و ولایت حقّة الهیه که ما در مقام اثبات آن هستیم.[6]
7ـ2ـ اعطای ملک عظیم به اهل بیت علیهم السلام
مرحوم نمازی در بخش پایانی مقدمه با استناد به آیة «ملک عظیم» و روایات ذیل آن یادآور مي‌شود که مراد از «آل ابراهیم» اهل بیت علیهم السلام هستند که خداوند کتاب، حکمت و ملک عظیم به آنان عطا فرموده است و ایشان به سبب همین جایگاه رفیع مورد حسادت واقع شدهاند. مؤلف همچنین به تفسیر «ملک عظیم» در بیانات عترت اشاره مي‌کند که آن را به وجوب اطاعت مطلق معنا کرده‌‌اند؛ به عقیدة آن مرحوم وجوب اطاعت شامل اطاعت انسان در احکام شرعیه و نیز اطاعت تمام موجودات مي‌شود. از نظر وی روایات دیگری که «ملک عظیم» را به امامت و خلافت الهی تفسیر کرده اند، مؤید روایات پیشین هستند.
مرحوم نمازی سپس به تبیین معنای مراد از ولایت تکوینی مي‌پردازد و آن را الزام همة مخلوقات از سوی خداوند به اطاعت و فرمانبرداری از اهل بیت علیهم السلام و مسخر بودن همه چیز برای ایشان معنا مي‌کند. وی البته به این نکته نیز اشاره می کند که ائمه علیهم السلام برای نیل به این هدف ـ معمولاً ـ از راههای غیر عادی وارد نمی شوند؛ چون از یک سو انسان مختار است و دنیا محل امتحان و از سوی دیگر ائمه علیهم السلام نیز در اعلا درجة رضا و تسلیم قرار دارند و امین اسرار تقدیرند.
3ـ اثبات ولایت تکوینیِ امامان علیهم السلام
در بخش دیگری از کتاب، به اثبات ولایت تکوینی پیامبر اکرم و ائمه هدی علیهم السلام پرداخته شده است. این بخش با بررسی معنای «ملک» و تفسیر آیاتی که این لفظ در آنها آمده آغاز مي‌شود.
1ـ 3ـ معنای ملک
مؤلف «ملک» را به سلطنت، ریاست، استیلا و تمکن از تصرف در امور عباد و بلاد معنا مي‌کند و «مملکت» را امور تحت تصرف و استیلا و سلطنت صاحب ملک مي‌داند. از نظر ایشان «مَلِک» صاحب ملک است و با «مالک» تفاوت دارد؛ زیرا استیلای مَلِک از مالک بیشتر است. ملک و پادشاهی، مِلک خداست و او آن را به هرکه بخواهد مي‌دهد و از هرکه بخواهد مي‌گیرد. خداوند مي‌تواند به بنده‌اي سلطنت و ولایت کلیه دهد؛ بی آنکه بنده با خدا شریک گردد و اگر به کسی هم عطا نکند نقصی بر او وارد نمي‌شود. بنابر نصّ صریح قرآن، خداوند به یوسف، طالوت، داوود و سلیمان ملک عطا کرده است. خداوند همچنین به پیامبر و اهل بیت علیهم السلام نیز ملک عطا فرموده با این تفاوت که ملک اعطایی به ایشان را موصوف به «عظیم» کرده است.
2ـ3ـ تفاوت ملک اهل بیت علیهم السلام با ملک سایر برگزیدگان خدا
صاحب کتاب اثبات ولایت در ادامه به مقایسة ملک سلیمان با ملک پیامبر و اهل بیت علیهم السلام پرداخته و یادآور مي‌شود که ملک اهل بیت علیهم السلام ، صفت «عظیم» دارد؛ پس ملک سلیمان نسبت به ملک محمد و آل محمد عظیم نیست. ایشان از عبارت (وأوتینا من کل شیء) استفاده مي‌کند که «مِن» در اینجا از نوع «بعضیه» است و خداوند برخی امور را به سلیمان عطا کرده؛ اما بر اساس آیة (وَكُلَّ شَيْءٍ أحْصَيْنَاهُ فِي إِمَامٍ مُبِينٍ) همة چیزها را در وجود مقدس امام مبین ضبط و احصا فرموده است. مرحوم نمازی با ذکر چند روایت یادآورد مي‌شود که مراد از «إمَامٍ مُبِينٍ» حضرت امیرالمؤمنین علیهم السلام است. ایشان با استناد به دو آیة شریفة (وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا ِلكُلِّ شَيْءٍ) و (مَا فَرَّطْنَا فِي الكِتَابِ مِن شَيْءٍ) و اینکه پیامبر و امامان علیهم السلام حامل علوم قرآنند، علم ایشان را با علم آصف بن برخیا مقایسه مي‌کند؛ که تنها «علمی از کتاب» نزد او بود و تخت بلقیس را در کمتر از چشم برهم زدنی نزد سلیمان حاضر کرد. در برخی روایات نسبتِ علم آصف به علم اهل بیت علیهم السلام به نسبتِ قطره به دریا تشبیه شده است. مرحوم نمازی با ذکر این روایات تصریح مي‌کند که قدرت و سلطنت امیرالمؤمنین و یازده فرزند پاکش علیهم السلام به درجات بسیار ـ بلکه بیشمار ـ بیشتر است؛ آنگاه با استناد به روایات، نمونه‌هايي از علم و قدرت و تصرفات امیرالمؤمنین علیه السلام را مطرح مي‌سازد و مي گوید:
آری؛ این است «ملک عظیم» که خداوند به محمد و آل محمد علیهم السلام مرحمت عنایت فرموده که اگر بخواهند، مي‌توانند در تمام کائنات تصرف کنند و فرمانروایی نمایند و یا اثر چیزی را از آن بردارند که آن چیز خالی ازآن اثر گردد. و خداوند اطاعت آنان را بر همة موجودات واجب کرده است.
و ملک سلیمان با آنکه موصوف به «عظیم» نشده با این حال سلیمان علاوه بر جنّ و انس و شیاطین، حق فرمانفرمایی بر باد و حیوانات نیز داشت… و اما صاحب «ملک عظیم» دایرة مملکت او به هزاران برابر از ملک سلیمان وسیعتر است… .[7]
3ـ 3ـ اهل بیت علیهم السلام وارث همة پیامبران و رسولان پیشین
نویسندة دانشمند اثبات ولایت، فصل دوم از بخش دوم کتاب را به تثبیت این موضوع اختصاص داده که تمام کتاب‌هاي آسمانی، علوم، کمالات، آثار و آیات انبیا و مرسلین به پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم و از وی نیز به امامان اهل بیت علیهم السلام به ارث رسیده است؛ یعنی صحف آدم، ادریس و ابراهیم، تورات موسی، انجیل عیسی، زبور داود، عصای موسی، تابوت بنی اسرائیل، پیراهن یوسف، زره داود، انگشتر سلیمان و هرچه به هر پیامبری داده شده، همه به پیامبر و اهل بیت علیهم السلام رسیده است. مرحوم نمازی در ادامه به ذکر روایاتی مي‌پردازد که به این مطلب تصریح کرده اند.
4ـ3ـ اهل بیت علیهم السلام حامل تمام علم مبذول خدا
مرحوم نمازی در فصل سوم بر علم پیامبر و امامان علیهم السلام به تمام علومی که به خلایق عطا شده تأکید مي‌کند و یادآور مي‌شود که خدا دو علم دارد: علمی که مخصوص ذات مقدس اوست و به هیچ مخلوقی داده نشده و دیگری علمی که به مخلوقات، ملائکه، انبیا و مرسلین داده شده است و ائمه هدی علیهم السلام تمام علم مبذول به خلایق را مي‌دانند. مؤلف با ذکر روایات مربوط به این مطلب مي‌نویسد:
از تمام این روایات که … درحدود دویست روایت مي‌باشد. استفاده کامل مي‌شود که تمام علوم و فضایل و کمالاتی که به ملائکة مقرب و انبیا و مرسلین و اوصیای آنان از جانب پروردگار افاضه شده، تمام آنها را دوازده امام علیهم السلام مي‌دانند… .
این علوم که علوم خدایی است، عیت قدرت و استیلا مي‌باشد… .
این است «ملک عظیم» که خداوند به آل ابراهیم (محمد و آل محمد) عطا فرموده، و این ملک عظیم، سلطنت و قدرت و استیلایی است که به اذن خدا بر تمام مخلوق دارند و فرمان ایشان در تمام دایرة خلقت لازم الاجرا مي‌باشد.
5ـ3ـ ولایت اهل بیت علیهم السلام بر تمام کاینات
در فصل چهارم نیز بر سلطنت و ولایت محمد و آل محمد علیهم السلام بر تمام کائنات و عدم منافات آن با توحید و سلطنت تام خداوند تأکید شده است. مؤلف یادآور مي‌شود که اهل بیت علیهم السلام مخلوقند؛ پس در هیچ کمالی استقلال ندارند و همة کمالات به تملیک خداوند به آنها رسیده و خود خدا نسبت به آنها مالکتر است. ایشان با ذکر مثالی به سراغ روایات مربوط به این بحث مي‌رود و روایات متعددی در این زمینه مطرح مي‌کند.
6ـ3ـ اهل بیت علیهم السلام حامل هفتاد و دو حرف از اسم اعظم
مرحوم نمازی در فصل پنجم اشاره مي‌کند که انبیا با دارا بودن برخی از حروف اسم اعظم معجزاتی ارائه کرده‌‌اند و پیامبر و امامان علیهم السلام به جز یک حرف ـ که مخصوص خداوند است ـ هفتاد و دو حرف از هفتاد و سه حرف اسم اعظم را دارند و با این قدرت و توانایی هر وقت هر امری را بخواهند انجام میدهند و نسبت به هرکس صلاح بدانند، اظهار قدرت مي‌کنند.
7ـ3ـ تصرف اهل بیت علیهم السلام در کاینات
در فصل ششم روایاتی مطرح شده که بر اساس آنها امامان علیهم السلام در ظاهر و صورت افراد تصرف کرده و افرادی به امر آنان مسخ شدهاند یا زن کهنسالی به امر ایشان به دختر جوان باکره‌اي تبدیل شده است و نیز روایاتی که به تصرفات امامان علیهم السلام در جمادات و غیره اشاره دارند به تفصیل مطرح شده است.
8ـ3ـ اطاعت حیوانات از اهل بیت علیهم السلام
عنوان فصل هفتم «اطاعت حیوانات و صور آنان از پیغمبران و امامان علیهم السلام » است. در این فصل روایات فراوانی دربارة اطاعت و انقیاد حیوانات از پیامبر و امامان علیهم السلام مطرح شده است؛ مانند روایت تبدیل شیر نقاشی شده بر روی پرده به شیر زندة درنده و بلعیدن ساحرِ معاند. مرحوم نمازی بعد از ذکر روایات متعدد در پایان این فصل مي‌نویسد: «و این موضوع شیر پرده ـ که نقشِ شیر تبدیل به شیر زندة درنده شود و انسانی را بخورد و به جایگاه خود برگردد؛ چنانکه این موضوع به فرمان چهار امام همام محقق شده ـ برهانی قوی است بر مقام ولایت و سلطنت آن بزرگواران».[8]
9ـ3ـ توانایی اهل بیت علیهم السلام بر زنده کردن مردگان
فصل هشتم به مطالبی دربارة توانایی پیامبر و امامان علیهم السلام بر زنده کردن مردگان اختصاص یافته است. مؤلف ابتدا با اشاره به آیاتی که به زنده کردن مردگان توسط حضرت عیسی تصریح کرده‌‌اند، یادآور مي‌شود که بر اساس روایات، حضرت عیسی با داشتن دوحرف از اسم اعظم این کار را مي‌کرد؛ در حالی که علاوه بر این دو حرف، هفتاد حرف دیگر نزد پیامبر و ائمه علیهم السلام است؛ پس ایشان به اذن خداوند مي‌توانند انسان و حیوانِ مرده را زنده کنند. مرحوم نمازی به این نکته هم اشاره می کند که خداوند در قرآن نفرموده که من به دست عیسی مردگان را زنده کردم؛ بلکه تصریح مي‌فرماید که خود حضرت عیسی علیه السلام به اذن خداوند این کار را انجام مي‌داد. ائمه علیهم السلام نیز به لطف خدا دارای چنین قدرتی هستند و هرگاه بخواهند مي‌توانند در کائنات اعمال قدرت کنند و چون کارهای این بزرگواران به هوا و هوس نیست ـ بلکه تابع امر و اذن خداوند است ـ پس مي‌توان فعل ایشان را به خدا نسبت داد.
در این بحث نیز برای اثبات مدعا، به روایات متعددی استناد شده است.
10ـ3ـ اطاعت گیاهان از اهل بیت علیهم السلام
در فصل نهم، مؤلف در دو بخش به اطاعت اشجار و نباتات از ائمه هدی علیهم السلام پرداخته است؛ در بخش نخست به ذکر چند روایت دربارة اطاعت درختان از رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم پرداخته و در بخش دوم روایات مربوط به اطاعت درختان از امیرالمؤمنین و فرزندان معصوم ایشان علیهم السلام ذکر کرده است.
11ـ3ـ اطاعت جمادات از اهل بیت علیهم السلام
در فصل دهم اشاره شده که موارد فرمانبرداری کوه‌‌‌ها و سنگ‌هاي زمین از پیامبر و امامان علیهم السلام بسیار است و برای تبرّک تعدادی از روایات مربوط به اطاعت جمادات از پیامبر و ائمه هدی علیهم السلام ذکر شده است.
12ـ3ـ اطاعت ابر و باد از اهل بیت علیهم السلام
فصل یازدهم نیز به فرمانبرداری و مسخر بودن ابر و باد برای پیامبر و امامان علیهم السلام اختصاص یافته است. مرحوم نمازی تأکید مي‌کند: «در روایات بسیار دارد که خداوند امام را قدرتی داده که از مشرق به مغرب و از مغرب به مشرق در مختصر زمانی مي‌تواند سیر کند و خداوند ابرها را مسخر او فرموده و اسباب سیر او را به هرجا که بخواهد مهیا نموده است».[9] ایشان روایات متعددی نیز در اثبات این امر ذکر کرده و در انتها مي‌نویسد: «بنابراین، مسخر بودن باد و ابر برای پیغمبر و خلفای آن سرور، ائمه اثنا عشر علیهم السلام ، از واضحات روایات است و منکر آن جاهل به معارف قرآن است».[10]
13ـ3ـ اطاعت آب، ملائکه، جنیان و شیاطین از اهل بیت علیهم السلام
در فصل دوازدهم به ذکر احادیثی پرداخته شده که بیانگر اطاعت آب از پیامبر و ائمه هدی علیهم السلام هستند. فصل سیزدهم نیز دربارة اطاعت ملائکه از پیامبر و امامان علیهم السلام است و در فصل پایانی این بخش اطاعت جنیان و شیاطین از پیامبر و ائمه علیهم السلام مطرح گردیده است.
4 ـ شبهاتی پیرامون ولایت تکوینی امامان علیهم السلام
در بخش سوم و پایانی کتاب شبهات مربوط به نفی ولایت مطرح شده است این بخش شامل سه فصل است.
1ـ 4ـ استناد به برخی آیات برای نفی ولایت تکوینی امامان علیهم السلام
مؤلف در فصل اول به بررسی آیاتی پرداخته که یکی از منکران ولایت، جهت نفی ولایت تکوینی پیامبر و امامان علیهم السلام به آنها استدلال کرده است. مرحوم نمازی مجدداً یادآور مي‌شود که کشف مراد پروردگار از آیات کریمة قرآن ـ در غیر نصوص ـ باید با تفسیر و بیان عترت پاکیزة پیغمبر باشد و بدون آن احتجاج به آیات ـ به اتفاق علمای شیعه ـ جایز نیست. ایشان با این مقدمه به بررسی در شبهاتی پرداخته که با استناد به آیات متشابه و تفسیر نادرست آنها مطرح مي‌شود:
1ـ یکی از آیاتی که منکر ولایت به آن استناد کرده این آیة شریف است: (لَيْسَ لَكَ مِنَ الأَمْرِ شَيْءٌ أَوْ يَتُوبَ عَلَيْهِمْ أَوْ يُعَذَّبَهُمْ فَإِنَّهُمْ ظَالِمُونَ) است. وی آیه را چنین ترجمه کرده است: «هیچ امری از امور برای تو و برعهده تو نیست؛ چه خداوند توبه ایشان را بپذیرد و چه نپذیرد و چه عذابشان کند»؛ و مدعی است که «شیء» در آیه، نکره و در سیاق نفی واقع شده و مفید عموم است؛ لذا چنین نتیجه می گیرد که هیچ کاری از امور تکوینی بر عهدة رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم نیست. مرحوم نمازی در پاسخ به این نحوه تفسیر یادآور مي‌شود که شخصِ منکر، در ترجمة آیه مرتکب اشتباهاتی شده است؛ اول اینکه «لک» به معنای «برای تو» است و خداوند نفرموده «علیک» تا آن را «بر عهدة تو» معنا کنند. افزون بر آنکه این معنا مستلزم نفی تمام تکالیف از پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم است. اشتباه دوم آنکه هر چند «شیء» در آیه نکره و در سیاق نفی است، اما با عبارت «من الأمر» مقید شده و الف و لام در «الأمر» الف و لامِ عهد است و به موضوع معهودِ معیّنی اشاره دارد؛ این امر معهود ـ بر اساس روایات ـ ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام است. پس معنای آیه چنین است: «اختیار جعل ولایت با خداوند است و با تو نیست». ایشان در تثبیت مدعا روایتی از امام باقر علیه السلام نقل مي‌کند که آن حضرت ضمن بیان مطلب فوق با استناد با آیة (وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا) مي‌فرماید: «چگونه برای پیامبر امری نباشد و حال آنکه خداوند به او تفویض فرموده و قرار داده که هرچه او حلال کند حلال و آنچه حرام فرماید حرام است؟».
مرحوم نمازی همچنین به تفسیر مرحوم طبرسی نیز اشاره کرده و یادآور شده که مفسران نیز «الأمر» را تعمیم نداده‌‌اند؛ بلکه آن را عهد و اشاره به ماسبق گرفته اند. ایشان سپس تأکید مي‌کند که «امر» در قرآن و روایات به شش معنا آمده و در بسیاری از آیات و روایات به معنای ولایت و امامت است.
در مطالبی که مؤلف اثبات ولایت در انتهای این بحث بیان فرموده، نکات زیر تأکید و تبیین شده است:
ـ قول به تعمیم، خلاف ظاهر قرآن و خلاف روایت و خلاف گفتار مفسران است؛
ـ ممکن است لام در (لَيْسَ لَكَ مِنَ الأَمْرِ شَيْءٌ) برای مالکیت باشد و مقصود آن باشد که پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم هیچ چیز را به ذات خود مالک نیست؛ مگر آنچه خداوند به او تملیک فرماید؛
ـ این آیه از آیات متشابه است و برای اثبات مدعای شبهه کننده نمي‌توان به آن استدلال کرد؛
ـ قائلان به جبر به این آیه استدلال کرده‌‌اند؛
ـ چنین ترجمه‌اي از آیه با مجموع آیات و روایاتی که بیانگر توانایی انبیا و اوصیای پیشین ـ از جمله سلیمان و آصف ـ بر تصرّف در امور تکوینی و افضل بودن و ارث بردن پیامبر خاتم و امامان علیهم السلام از ایشان هستند، سازگاری ندارد.
2ـ آیه دیگر آیة شریفة (وَمَا مُحَمَّدٌ إِلاَّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهِ الرُّسُلُ) است. منکر با استناد به این آیه ادعا می کند که محمد جز رسالت عنوان دیگری مثل ولایت تکوینی نداشته است. مرحوم نمازی در پاسخ، به شأن نزول آیه در جنگ احد اشاره و تأکید مي‌کند که آیه بیانگر این نکته است که محمد مانند رسولان گذشته مي‌میرد یا کشته مي‌شود و در مقام این نیست که بگوید محمد هیچ عنوانی جز رسالت ندارد. ایشان عناوین دیگری که در آیات قرآن برای پیامبر اکرم ذکر شده را بر مي‌شمارد. برخی از این عناوین عبارتند از: خاتم النبیین، عبودیت (عبدالله بودن)، شاهد، شهید، مبشر، نذیر، سراج منیر، رحمة للعالمین، ذکر، برهان، نعمت، نور و مشکات؛ تعداد این مناقب در قرآن به چهارصد منقبت مي‌رسد. به علاوه مقام شفاعت و مثل اعلای الهی که در آیات و روایات فراوانی به آنها اشاره شده است.
مرحوم نمازی سپس روایات متعددی را در این زمینه ذکر مي‌کند و مراد از «مثل اعلی» را نور مقدس اهل بیت علیهم السلام دانسته که گاهی به «نور ولایت»، «نور علم» و «نور عرش» تعبیر شده است. پیامبر و ائمه علیهم السلام با این نور تمام گذشته و آینده و آنچه در عالم خلقت است را مي‌دانند و به قدرت الهی هرچه بخواهند مي‌شود. هرند ایشان جسم دارند و در مکان هستند، اما با این نور همه را مي‌بینند و حجابی برای چشم بینای ایشان نیست. در پایان نیز می نویسد: «تشبیه رسالت حضرت رسول صلی الله علیه وآله وسلم به رسالت حضرت موسی بن عمران از جهت اصل رسالت صحیح است، نه در جهات درجات و حدود رسالت».
3ـ از جمله آیاتی که برای نفی ولایت تکوینی به آنها استدلال شده، این دو آیة شریفه است: (قُلْ إِنِّي لَا أَمْلِكُ لَكُمْ ضَرًّا وَلَا رَشَدًا*وَلَنْ أَجِدَ مِن دُونِهِ مُلْتَحَدًا). منکر، آیه را اینگونه معنا کرده است: «بگو من مالک ضرر و نفعی برای شما نیستم و من جز خدا پناهی نخواهم یافت؛ جز اینکه من مبلغ پیغام‌هاي خدایم. یعنی من عهده دار تبلیغم نه تکوین».
مرحوم نمازی در پاسخ مي‌گوید: با جمع این آیه با آیات و روایات دیگر روشن مي‌شود که مراد آن است که من به ذات خودم از نزد خود، مالک ضرر و رشد شما نیستم؛ مگر آنچه را خدا بخواهد؛ زیرا پیامبر و دیگران به اندازه‌اي که خدا خواسته و به تملیک او، دارای قوت و قدرتی هستند که به سبب آن مالک نفع و ضرر خود و دیگران مي‌باشند و بر همین اساس در آیات و روایات فراوانی از ضرر رساندن به خود و دیگران نهی شده و نفع رساندن به بندگان خدا مورد مدح قرار گرفته است.
مرحوم نمازی به این نکته هم اشاره می کند که از میان آیات مورد استناد عبارت (قُلْ إنِّي لَن يُجِيرَنِي مِنَ اللهِ أحَدٌ) حذف شده و این موجب اغفال مخاطب مي‌گردد؛ زیرا عبارت اسقاط شده روشن مي‌کند که پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم هرگونه پناهی را در برابر عذاب الهی نفی مي‌کند. مؤلف سپس دو روایت در تفسیر آیه ذکر مي‌کند که بر اساس آنها این آیات در پاسخ درخواست قریش برای معاف داشتن آنان از قبول ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام نازل شده اند و خداوند به رسول خود مي‌فرماید: «بگو اگر شما از امر ولایت علی بن ابی طالب علیه السلام اعراض کنید، من ضرر و منفعتی برای شما مالک نیستم و اگر من ولایت او را کتمان کنم، احدی مرا از عذاب الهی پناه نمي‌دهد».
4ـ در آیه‌اي از کتاب خداوند مي‌خوانیم: (قُلْ مَا كُنْتُ بِدْعًا مِنَ الرُّسُلِ وَمَا أَدْرِي مَا يُفْعَلُ بِي وَلا بِكُمْ). این آیه نیز مورد استناد منکر ولایت تکوینی قرار گرفته و چنین ترجمه شده است: «بگو من پیغمبر تازه درآمده ای نیستم و مانند سایر رسولانم و نمي‌دانم با من و با شما چه خواهد شد». منکر سپس ادعا می کند: «این آیه واضح مي‌گوید خاتم الانبیا مانند سایر رسولان از امور تکوینی خود و دیگران بی اطلاع است». مرحوم نمازی پس از طرح این اشکال در پاسخ یادآور مي‌شود که در این آیه نیز عبارت (إنْ أتَّبِعُ إلا مَا يُوحى إلَيَّ) خائنانه حذف شده است. ایشان همچنین متذکر مي‌شود که این آیه باید با ضمیمه ذیل آیه و آیات دیگر مانند آیات سوره قدر و نیز با ملاحظه روایات معنا گردد. بر این اساس معنای آیه چنین است: «بگو من به ذات خود و از پیش خود بدون تعلیم پروردگار، چیزی نمي‌دانم»؛ چنانکه در ادامه آیه نیز مي‌فرماید: «من متابعت نمي‌کنم، مگر آنچه را که به من وحی مي‌شود». مرحوم نمازی تصریح مي‌کند که وحی منحصر به احکام شرعی و معالم دینی نیست؛ بلکه قرآن ـ که همه علوم در آن جمع است ـ بر پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم وحی شده و به صریح قرآن «روح من الامر» نیز به سوی پیامبر وحی شده است و او از رسولان پسندیده است که خداوند ایشان را از غیب خود آگاه ساخته است.
مؤلف اثبات ولایت در پایان این بحث به روایات فراوانی که دربارة آگاهی امامان علیهم السلام از غیب وارد شده اشاره مي‌کند و استناد و استدلال به آیه مورد بحث را برای نفی علم پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم همچون استدلال قائلان به جسم بودن خداوند به برخی آیات مي‌داند.
5ـ از جمله آیاتی که برای نفی ولایت تکوینی به آنها استدلال شده، این آیات هستند: (إنَّمَا عَلَيْكَ الْبَلاَغُ وَعَلَيْنَا الْحِسَابُ)،ا(وَمَا عَلَى الرَّسُولِ إلَّا الْبَلَاغُ) و (فَمَا أرْسَلْنَاكَ عَلَيْهِمْ حَفِيظًا إنْ عَلَيْكَ إلَّا الْبَلَاغُ). منکر با استناد به این آیات و آیات مشابه چنین گفته است: «ای پیغمبر تو فقط مبلغ دینی و کار دیگری بر عهدة تو نیست؛ تو نگهبان مردم نیستی، چه برسد به اینکه نگهبان و سرپرست جهان باشی! رسولی که حفیظ مردم نیست، چگونه حافظ زمین و آسمان است؟».
مرحوم نمازی در برابر شبهه فوق مي‌گوید: «مراد آن است که در جهات تبلیغ احکام، فقط بر تو ابلاغ است و الزام و اجبار مردم در عمل کردن به وظایف دینی بر عهده تو نیست… چنانکه فرموده: (وَمَا عَلَيْكَ أَلا يَزَّكَّى) و (ومَا عَلَيْكَ مِنْ حِسَابِهِم مِّن شَيْءٍ)». اما درباره نفی حفیظ بودن پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم ، ایشان معتقد است که این آیه نیز نظیر آیه (لَيْسَ لَكَ مِنَ الأمْرِ شَيْءٌ) است و به اندازهای که خدا به بندگانش قدرت و توانایی دهد، آنان حافظ و حفیظ خواهند بود و این حقیقت با حافظ بودن و مالکیت علی الاطلاق پروردگار منافاتی ندارد؛ چنانکه شاهد و شهید بودن پیامبران بر امت‌هاي خود و نیز شاهد بودن امیرالمؤمنین علیه السلام و سایر ائمه علیهم السلام با شاهد و شهید بودن خداوند منافاتی ندارد.
6 ـ آیه دیگری که مورد استناد و منکران ولایت تکوینی قرار گرفته، آیه شریفه زیر است: (وَلاَ يَأْمُرَكُمْ أن تَتَّخِذُواْ الْمَلاَئِكَةَ وَالنِّبِيِّيْنَ أرْبَابًا أيَأْمُرُكُم بِالْكُفْرِ بَعْدَ إِذْ أَنتُم مُّسْلِمُونَ).
آیه از سوی منکر چنین معنا شده است: «خدا شما را امر نمي‌کند که فرشتگان و پیغمبران را ارباب و مربی خود بگیرید. آیا خدا به چنین کفری امر مي‌فرماید؟».
مرحوم نمازی در مقابل معتقد است که این آیه تنها ربوبیت را در ملائکه و انبیاء نفی مي‌کند و ربطی به ولایت تکوینی ندارد. همچنین بر اساس برخی تفاسیر مخاطب خداوند در این دو آیه سه گروه هستند: 1ـ کسانی که ملائکه را عبادت مي‌کردند. 2ـ نصرانیانی که عیسی را پروردگار مي‌دانستند. 3ـ یهودیانی که عزیر را پسر خدا مي‌شمردند.
خداوند در این آیات این سه گروه را تکذیب مي‌کند. بر اساس این آیات کسانی که برای ملائکه و انبیاء و مرسلین و ائمه ربوبیت و الوهیت قائل باشند، کافرند.
صاحب اثبات ولایت در ادامه برای واژة «رب» پنج معنا مي‌شمارد که عبارتند از: 1ـ پروردگار 2ـ پادشاه 3ـ مالک 4ـ مطاع 5ـ سائس و مدبر و مصلح و سید.
ایشان برای هر یک از معانی مذکور شواهدی از قرآن یا لغت آورده و با این مقدمه روایاتی را که امامان معصوم علیهم السلام را رب معرفی کرده اند، بلا اشکال مي‌داند.
7 ـ آیات شریفة (فَذَكِّرْ إنَّمَا أنتَ مُذَكِّرٌ * لَّسْتَ عَلَيْهِم بِمُصَيْطِرٍ) نیز برای نفی ولایت تکوینی مورد استناد و استدلال قرار گرفته و چنین گفته شده است: «پس تذکر بده، تو فقط مذکری* تو برایشان تسلط نداری؛ پس رسول که تسلط بر مردم ندارد، چگونه مسلط بر تمام جهان و زمامدار آن مي‌باشد؟!».
مرحوم نمازی با استناد به لغت و تفسیر مي‌گوید: معنی آیه این است که «تو مأمور ضبط اعمال آنان و مسلط بر ایشان نیستی که آنان را به اکراه و اجبار وارد در دین اسلام نمایی …. و مردم مختارند».[11]
8 ـ آیه 69 سورة مبارکة ص نیز در نفی ولایت تکوینی مورد استناد قرار گرفته است. خداوند در این آیه مي‌فرماید: (مَا كَانَ لِي مِنْ عِلْمٍ بِالْمَلَإِ الْأَعْلَى إِذْ يَخْتَصِمُونَ). منکر با استناد به این آیه گفته است: «یعنی بگو مرا علمی به ملأ اعلی نیست هنگام گفتگوی ایشان. پس کسی که علمی به ملأ اعلی ندارد، چگونه سرپرست و زمامدار ایشان است؟! و نیز آیاتی که مي‌گوید: پیغمبر علمی به منافقین ندارد، و جز وحی چیزی را نمي‌داند».
مرحوم نمازی در برابر شبهه فوق ضمن اشاره به روایاتی که به فهم صحیح آیه کمک مي‌کنند، آیاتی را مطرح مي‌سازد که در آنها به آگاهی پیامبر از اخبار و احوال منافقان تصریح شده است[12] آنگاه نتیجه مي‌گیرد که در تمام مواردی که علم از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم نفی شده، مراد نفی علم ذاتی است.
9ـ آیة (قُلْ إنَّمَا أنَا بَشَرٌ مِّثْلُكُمْ يُوحَى إلَيَّ) نیز از سوی منکر چنین تفسیر شده است: «بگو همانا من بشری مانند شمایم که به من وحی مي‌شود. پس فرق پیغمبر با افراد بشر چیزی نیست جز وحی، و وحی هم راجع به امور تشریعی است. پس وحی بر بشری، موجب ولایت تکوینی او نمي‌شود.»
مرحوم نمازی همانندی پیامبر با سایر مردمان را تنها در صورت مي‌داند و معتقد است که بر اساس روایات بسیارـ که از حد تواتر بیشترندـ پیامبر در سیرت و حقیقت و حتی از نظر جنس جسم و بدن نیز از همگان ممتاز است. همچنین وحی منحصر در تشریع نیست بلکه علوم احوال کائنات و مغیبات و آنچه خداوند بخواهد نیز به ایشان وحی مي‌شود و این آیه هرگز ولایت تکوینی یا حق فرمانروایی پیامبر در کائنات را نفی نمي‌کند.
10ـ منکر ولایت تکوینی با استناد به آیة شریفة (قُلْ أغَيْرَ اللهِ أتَّخِذُ وَلِيًّا …) ادعا کرده است: «از این آیه معلوم مي‌شود که هر کس غیر خدا را ولایت برخود دهد تکویناً مشرک است». مرحوم نمازی چنین نتیجه‌اي را نفی و این احتمال را مطرح مي‌کند که ممکن است آیه در مقام بیان وظیفة شخصیِ پیامبر باشد که ممکن نیست مادون خود را ولی و صاحب اختیار خویش بگیرد.
ایشان یادآور مي‌شود که در این آیه «ولایت» به صورت مطلق مطرح شده و قید تکوینی یا تشریعی ندارد و منکران شبهه افکن قید «تکوینی» را از پیش خود اضافه کرده است. بنابراین هیچ کس نه تکویناً و نه تشریعاً بر پیامبر ولایت ندارد و ولی او فقط خداوند است. اما بر اساس آیه 75 سوره نساء مؤمنین از خدا مي‌خواهند که برای ایشان «ولی» جعل کند، لذا بر اساس این آیه و آیه ولایت (آیه 55 سوره مائده) و آیه 31 سوره فصلت گرفتن ولییّ غیر خدا ممنوع نیست و هر کس که خداوند برای او ولایت جعل کرده، به اندازه‌اي که برای او ولایت جعل شده، ولی و مولا خواهد بود.
به علاوه در آیه مورد بحث و آیات نظیر آن اتخاذ ولی بدون فرمان و اذن پروردگار مورد نهی و سرزنش قرار گرفته؛ اما آنانکه اولیای معین شده از سوی خدا را «ولی» خود قرار دهند مؤمنند.
مرحوم نمازی با استناد به روایات، مراد از اتخاذ «ولی من دون الله» در برخی آیات را تن دادن به ولایت جبت و طاغوت دانسته و سپس بار دیگر به معنای مراد خویش از ولایت تکوینی اشاره مي‌کند و بر این اساس «خلق ابداع» یعنی خلق از عدم صرف را مخصوص خداوند مي‌داند و از پیامبر اکرم و امامان علیهم السلام نفی مي‌کند و مجدداً تذکر مي‌دهد آیاتی که خدا را ولی بندگان معرفی مي‌کنند، با آیاتی که در جعل ولایت برای پیامبر و امامان صریحند هیچ منافاتی ندارند.
ایشان در ادامه این بحث به مناسبت به آیة (إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُواْ الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاَةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ) مي‌پردازد و به اتفاق شیعه و سنی درباره نزول آیه در شأن امیرالمؤمنین علیه السلام اشاره مي‌کند. و در نهایت باز هم تأکید مي‌کند که خداوند به ذات خود ولی و مولا است و ولایت پیامبر و امام و دیگران مجعول و محدود است و در آیاتی که ولایت دیگران نفی شده هرگز مطلق ولی و اولیاء نفی نشده بلکه پذیرش ولایت کسانی نفی شده که «من دون الله» باشند.
11ـ آیات نفی کننده وکیل بودن پیامبر بر مردم؛ بر اساس ظاهر برخی آیات وکیل بودن پیامبر نسبت به مردم نفی شده است.[13] مرحوم نمازی تذکر مي‌دهد بنابر استدلال منکر، پیامبر بر مردم وکیل نیست و مردم نیز نباید غیر خدا وکیل بگیرند اما چنین برداشتی از برخی آیات و چشم پوشی از آیات دیگر و روایات متواتر و معتبر روا نیست. وکیل به چهار معنا بر خدا اطلاق مي‌شود: 1ـ کفایت کنندة امور خلق. 2ـ کسی که تمام امور جهان به او موکول است. 3ـ کفیل ارزاق بندگان و قائم به مصالح آنان. 4ـ پناهگاه و ملجأ بندگان و بیچارگان.
پس آن کسی که به ذات خود در نگهداری، کفایت امور و کفایت ارزاق بندگان استقلال دارد تنها خداوند است. اما این به معنای نفی اعطای وکالت به پیامبر و امامان علیهم السلام و سایر بندگان از سوی خداوند نیست و گاهی برخی از بندگان بدون استقلال و با محدودیت بر برخی دیگر وکیل و نگهبان مي‌گردند؛ مانند ملک الموت و….
به علاوه برخی مفسران نفی وکالت از پیامبر در این آیات را به معنای نفی وظیفه مندی پیامبر برای جلوگیری و ممانعت تکوینی و اجباری از کفر و تکذیب کافران دانسته و برخی گفته‌‌اند معنای آیه آن است که حفاظت از اعمال و ثواب و عقاب مردم بر عهده پیامبر نیست.
12ـ آخرین آیه‌اي که در این بخش مورد بررسی قرار گرفته، این آیة شریفه است: (وَعَدَ اللهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنكُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُم فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ وَلَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضَى لَهُمْ).[14] منکر ولایت تکوینی از این آیه نکاتی را به شرح زیر نتیجه گرفته است:
ـ خلافت ائمه مانند خلافت گذشتگان و برای زمامداری و نشر احکام بوده، پس تشریعی است نه تکوینی؛
ـ خداوند فعلاً برای نشر دین به ائمه تمکن نداده و در آینده تمکن خواهد داد؛
ـ خلافت ایشان در زمین است؛ نه در تمام جهان.
مرحوم نمازی قبول دارد که این آیه دربارة ائمه علیهم السلام است اما عبارت (كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ) از نظر ایشان عام است و اختصاص به انبیاء و اوصیاء ندارد.
ایشان معتقد است که تشبیه خلافت ائمه به اوصیای پیامبران پیشین تنها از جهت اصل خلافت صحیح است اما آیه درصدد بیان مشابهت در مقدار، کیفیت و درجات خلافت نیست. خداوند به ائمه «ملک عظیم» عطا فرموده و به دیگران چنین مقامی نداده است.
صاحب اثبات ولایت نیز بر این باور است که وقت ظهور این خلافت الهی به هنگام ظهور حضرت ولی عصر علیه السلام خواهد بود. ایشان دایرة توسعة این خلافت را منحصر به زمین نمي‌داند و یادآور مي‌شود که اثبات چیزی نفی چیز دیگری را نمي‌کند لذا «فِي الْأَرْضِ» در این آیه ـ مانند آیة شریفة (وَجَعَلُواْ لِلهِ شُرَكَاء قُلْ سَمُّوهُمْ أمْ تُنَبِّئُونَهُ بِمَا لاَ يَعْلَمُ فِي الأَرْضِ) قید نیست و آنچه در این آیه وعده داده شده رسیدن به حکومت ظاهری در دنیا و بسط ید در اجرای احکام الهی و مواردی از این قبیبل است و با حاصل بودن ولایت تکوینی و تشریعی برای پیامبر و ائمه در همة ادوار منافاتی ندارد.
2ـ 4ـ استناد به برخی روایات برای نفی ولایت تکوینی امامان علیهم السلام
در فصل دوم از بخش سوم کتاب روایات مورد استناد منکر ولایت پیامبر و امامان علیهم السلام نقد و بررسی شده است.
ـ عباراتی از دعای جوشن کبیر: یکی از مستندات منکر پنج عبارت از فصل نودمِ دعای جوشن کبیر است. در این دعا مي‌خوانیم:
«يَا مَنْ لَا يَعْلَمُ الْغَيْبَ إلَّا هُوَ، يَا مَنْ لَا يَصْرِفُ السُّوءَ إلَّا هُوَ ،يَا مَنْ لَا يَخْلُقُ الْخَلْقَ إلَّا هُوَ ، يَا مَنْ لَا يُدَبِّرُ الْأمْرَ إلَّا هُوَ ، يَا مَنْ لَا يُحْيِي الْمَوْتَى إلَّا هُو». مرحوم نمازی به تبیین معنای صحیح هر یک از این عبارات پرداخته و معتقد است نفی علم غیب از غیر خدا، آگاهی از غیب به صورت استقلالی و ذاتی است و این موضوع با آگاهی پیامبر و امامان از غیب به تعلیم پرودگار منافاتی ندارد. چنان که آیة 26 سوه جن به روشنی بیانگر این حقیقت است. ایشان به این نکته هم توجه مي‌دهد که ممکن است مراد از غیب در اینجا، قیامت باشد؛ چنانکه امیرالمؤمنین علیه السلام فرموده است.
دربارة عبارت دوم نیز ایشان قائلند که هیچکس به ذات خود و مستقلاً، بدون اعانت پروردگار نمي‌تواند بدی را از خود دفع کند جز خداوند. اما روشن است که انسان‌‌‌ها با قدرتی که خداوند به آنها عطا فرموده قادرند بدی و سختی را از خود و دیگران دور سازند.
از نظر مرحوم نمازی نفی خلق از غیر خدا در عبارت سوم ممکن است به معنای خلق تمام ماسوی الله باشد که منحصر به خداوند است و نیز احتمال دارد مراد نفی خلق ابداعی و بدون ماده باشد اما بر اساس آیات و روایات خلق برخی امور به بندگان نسبت داده شده است؛ از جمله در آیة 110 سوره مائده خداوند در بارة حضرت عیسی مي‌فرماید: (وَإِذْ تَخْلُقُ مِنَ الطِّينِ كَهَيْئَةِ الطَّيْرِ…) و یا آنجا که از قول حضرت عیسی علیه السلام مي‌فرماید: «من از گل به صورت پرنده خلق مي‌کنم، و در آن مي‌دمم، پس به اذن خداوند پرنده‌اي مي‌شود… ».[15]
همچنین افعال و اعمال اختیاری بندگان خلق خود آنها دانسته شده و خداوند خطاب به مشرکان مي‌فرماید: (وَتَخْلُقُونَ إِفْكًا).[16]
نفی تدبیر امور از دیگران در عبارت چهارم نیز از نظر مؤلف اثبات ولایت بدین معناست که تنها خداوند در تدبیر امور به ذات خود و در رأی مستقل است و این مطلب منافات ندارد با اینکه عده‌اي در تحت فرمان خدا و به اذن او اموری را تدبیر کنند چنان که آیة شریفة «فالمدبرات امرا» به این حقیقت گویاست.
از نظر مرحوم نمازی از روایاتی که بر حسن و ترغیب تدبیر در امور دلالت دارند، استفاده مي‌شود که مقداری از امر تدبیر در امور در اختیار بشر است و میان آیات «تدبیر حق» و آیة «مدبرات امر» و این روایات منافاتی وجود ندارد.
ایشان سپس روایاتی را ذکر مي‌کند که بر اساس آنها پیامبر علیهم السلام در تدبیر امور عالم نقش دارند و ملائکه موکل به این امور مأمور به انجام فرامین ایشان هستند.
بر پایة دیدگاه مرحوم نمازی زنده کردن مردگان به صورت استقلالی منحصر به ذات پروردگار است. اما پیامبر و ائمه علیهم السلام نیز به اذن و قدرتی که خداوند به ایشان عطا فرموده مي‌توانند مردگان را زنده کنند.
مؤلف دانشمند اثبات ولایت برای روشن تر شدن مطلب به نفی استعانت از غیر خدا در برخی آیات و احادیث (از جمله در بند سی و هشتم دعای جوشن کبیر) و جواز آن بر اساس آیات و روایات دیگر اشاره مي‌کند و در جمع آنها مي‌فرماید:
پس اعانت و استعانت مؤمنین از یکدیگر در امور خیر جایز، و گاهی واجب، و در امور بشر حرام مي‌باشد.[17]
ایشان در جمع میان نفی خلق و رزق از غیر خدا در برخی آیات و روایات و اثبات این امور در آیات و روایات دیگر مي‌فرماید:
صحیح است که خالق و رازق به این معنا که گفتیم [یعنی به اذن و اعطای قدرت از سوی خداوند] بر مخلوق هم اطلاق شود و آیة شریفة (إنَّ اللهَ هُوَ الرَّزَّاقُ ذُو الْقُوَّةِ الْمَتِينُ) با آیة (خَيْرُ الرَّازِقِينَ) منافاتی ندارد.[18]
مرحوم نمازی سپس آیات و روایاتی را در تأیید مدعای خویش ذکر مي‌کند و عباراتی از عالمان بزرگ شیعه را مشاهده مي‌آورد.
دعای روز دوشنبه: در دعای روز دوشنبه که از حضرت امام سجاد علیه السلام وارد شده، آمده است: «الْحَمْدُ لِلهِ الَّذِي لَمْ يُشْهِدْ أَحَداً حِينَ فَطَرَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ وَ لَا اتَّخَذَ مُعِيناً حِينَ بَرَأَ النَّسَمَات». مرحوم نمازی سند این روایت را ضعیف مي‌داند. ایشان معتقد است که اگر این روایت صحیح باشد به قرینه آیة شریفة (مَا أَشْهَدْتُهُمْ خَلْقَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ) [19]مراد افراد عادی هستند؛ یعنی هرچند که عبارت در ابتدای نظر عمومیت دارد ولی در واقع مراد آن است که خداوند احدی از افراد مردم عادی را شاهد خلق خود قرار نداده است؛ چنان که در کلام رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) درباره ابوذر که فرمودند: «آسمان سبز سایه نیفکنده و زمین در برنگرفته مردی را که از ابوذر راستگوتر باشد» روشن است که در اینجا نظر به افراد عادی است نه پیامبر و اهل بیت ایشان علیهم السلام .
ـ روایت منسوب به امام صادق(ع): روایتی دیگر از امام صادق علیه السلام به این مضمون آمده است: «لَا يُكَوِّنُ الشَّيْءَ لَا مِنْ شَيْءٍ إِلَّا اللهُ وَ لَا يَنْقُلُ الشَّيْءَ مِنْ جَوْهَرِيَّتِهِ إِلَى جَوْهَرٍ آخَرَ إِلَّا اللهُ وَ لَا يَنْقُلُ الشَّيْءَ مِنَ الْوُجُودِ إِلَى الْعَدَمِ إِلَّا اللهُ». مرحوم نمازی یادآور مي‌شود که سند این حدیث نیز مورد اعتماد عالمان رجالی نیست و بر فرض صدور عبارت نخست آن صحیح است. اما معنایی که منکر ولایت از عبارت دوم استفاده کرده و گفته: «متصرف در هستی نباشد جز خدا» اشتباهی آشکار است؛ چرا که مردم در هستی‌هايي که تحت اختیارشان است تصرف مي‌کنند. ایشان دربارة عبارت سوم ـ که آن را مشابه کلام فلاسفه مي‌داندـ معتقد است اگر مراد از وجود، نقیض عدم باشد هرگز قابل معدوم شدن نیست و اگر مراد موجود باشد در این صورت انسان مي‌تواند به قدرتی که خدا به وی عطا کرده موجودی را فانی کند.
کلام امام صادق علیه السلام درباره غالیان: امام صادق علیه السلام درباره غالیان مي‌فرماید:«إنَّ الْغُلَاةَ شَرُّ خَلْقِ اللهِ، يُصَغِّرُونَ عَظَمَةَ اللهِ، وَ يَدَّعُونَ الرُّبُوبِيَّةَ لِعِبَادِ اللهِ، وَ اللهِ إنَّ الْغُلَاةَ شَرٌّ مِنَ الْيَهُودِ وَ النَّصارى وَ الْمَجُوسَ وَ الَّذِينَ أشْرَكُوا». منکر ولایت، روایت را چنین ترجمه کرده است: «محققاً غالیان بدترین خلقتند؛ عظمت خدا را کوچک کنند؛ و برای بندگان او صفات ربوبی ادعا نمایند. به خدا قسم غالیان بدترند از یهود و نصارا و آتش پرستان و مشرکین».
مرحوم نمازی پس از طرح این شبهه تذکر مي‌دهد که آنچه در روایت مذمت شده عنوان کلی غلات است اما مصادیق غلو در روایت بیان نشده و تنها دو ویژگی غلات ذکر شده است: یکی کوچک کردن عظمت خداوند و دیگری ادعای مقام ربوبیت برای بندگان. اما بر خلاف قول منکر ادعای صفت ربوبی برای بندگان برگزیده خدا غلو شمرده نشده است و روشن است این ادعا در صورتی کفر است که آن صفت ذاتی مخلوق دانسته شود. اما اطلاق اسامی و صفات الهی بر مخلوق به نحو مشترک لفظی جایز است.
مرحوم نمازی شواهدی از آیات و روایات بر جواز اطلاق اسامی خدا بر مخلوق ذکر مي‌کند و مي‌نویسد: «تشبیه صفت پروردگار به صفت مخلوق در جهت معنا کفر است، نه در جهت لفظ… و معنی «تشبیه صفت در معنا» این است که صفت علم و قدرت مخلوق را ـ مثلاً ـ ذاتی مخلوق بداند».[20]
ایشان سپس اسامی فراوانی مي‌شمارد که هم بر خدا و هم بر خلق اطلاق مي‌شوند و از جمله تصریح مي‌کند که:
اگر کسی بگوید خداوند خالق است و عیسی خالق است، صحیح گفته، لکن خداوند به ذات قدوس خود بدون احتیاج به اذن دیگری و بدون ماده خلق مي‌کند. و عیسی به اذن پروردگار از مادة طین (گل) پرنده خلق مي‌کند.
و خداوند به ذات مقدس خود سلطان و فرمانده و ولی مخلوقات خود مي‌باشد، و اما سلطنت و ولایت پیغمبر و امام ـ که بندگانی مخلوق و محدودند ـ بر مخلوقات، به جعل و احسان و اعطای پروردگار است به آن اندازه که خدا خواسته است… .[21]
مؤلف دانشمند اثبات ولایت سپس به بررسی معنای غلو بر پایه احادیث پرداخته و معتقد است معنای غلو ادعای الوهیت و ربوبیت برای پیامبر و امام یا قول به شراکت ایشان در علم و قدرت خداوند است. ایشان سپس مي‌فرماید:
پس وای بر کسی که آنان [یعنی پیامبر و امامان علیهم السلام ] را در مقام و مرتبه‌اي که خداوند به آنان مرحمت فرموده، جای ندهد، چه بالاتر بگوید و غلو نماید… و چه پایین تر رود و منکر فضایل و مناقب والای آنان گردد.[22]
مرحوم نمازی سپس شواهد فراوانی از قول دانشمندان بزرگ شیعه ذکر مي‌کند که بر اساس آنها تنها ادعای ربوبیت و شراکت ائمه با خدا غلو است، اما اعتقاد به اینکه امامان مظاهر اوصاف خدایند و زمام همة امور به دست آنان است و امر دین و خلق و رزق به آنان تفویض شده، غلو نیست و موجب کفر و فسق نمي‌شود.
عبارات دیگری از دعای جوشن کبیر: روایت پنجم که برای نفی ولایت تکوینی مورد استناد قرار گرفته عبارات دیگری از دعای جوشن کبیر است: «یا مکوّن کلّ شئ و محوّله، یا ربّ کلّ شئ و صانعه». منکر، عبارت را چنین ترجمه کرده است: «ای هستی ده هر چیز و تغییر دهندة آن،اي پروردگار هر چیز و صانع آن».
مرحوم نمازی در اینجا نیز بر نکته‌اي که مکرر بیان کرده مجدداً تأکید مي‌کند و یادآور مي‌شود آن کسی که به ذات خود مستقل است و اشیاء را تغییر مي‌دهد خداوند است وبس. اما مخلوق نیز به قوت و قدرتی که خداوند به او داده مي‌تواند در برخی امور تغییر دهندگی و صنع داشته باشد.
حضرت سید الشهداء علیه السلام در دعای عرفه عرضه مي‌دارد: «لَمْ تُشَهِّرْنِي [تُشَوِّهْنِي] بِخَلْقِي وَ لَمْ تَجْعَلْ إلَيَ شَيْئاً مِنْ أمْرِي».یعنی خداوندا مرا زشت نیافریدی و چیزی از امر مرا به خودم واگذار نکردی.
منکر ولایت با استناد به این عبارت مي‌گوید: «در جایی که امر خودشان به ایشان واگذار نشده چگونه ممکن است امر دیگران به ایشان واگذار شود؟!»
مرحوم نمازی معتقد است که با توجه به سیاق در این دعا به خلقت طبیعت ابدان مؤمنین در اصلاب و ارحام نظر شده و مضامین آن ناظر به خود حضرت و پدران و فرزندان معصومش نیست. ایشان دلایل متعددی برای این ادعا ذکر کرده است. آنگاه به این نکته توجه مي‌دهد که با آنکه ائمه به تمام مقدرات خود و دیگران آگاه و بر تصرف در آنها قادرند اما چون بندگان خاص و خالص خدا و تسلیم قضا و قدر او هستند به طور معمول در مقدرات دخالت نمي‌کنند و تغییر مقدرات را از خداوند مي‌خواهند.
نویسنده اثبات ولایت معتقد است که بر اساس قرآن و روایات متواتر امر دین به پیامبر و امامان علیهم السلام تفویض شده و خداوند همة مخلوقات را به فرمانبری از ایشان امر کرده و همه را مسخر فرمان آنان قرار داده است و نسبت خلق و رزق به پیامبر و امام به اذن پروردگار و با حفظ سلطنت و خالقیت و رازقیت علی الاطلاق خداوند اشکالی ندارد. چنان که در قرآن و احادیث این امور به برخی فرشتگان و انبیاء الهی نسبت داده شده است. مرحوم نمازی شواهد قرآنی و روایی این مطالب را آورده است.
3ـ 4ـ دلایل به اصطلاح عقلی بر نفی ولایت تکوینی
سومین و آخرین فصل از بخش سوم کتاب به بررسی دلایل به اصطلاح عقلی بر نفی ولایت تکوینی اختصاص داده شده است.
دلیل تحیّز: یکی از این دلایل ـ که مرحوم نمازی آنها را علیل دانسته ـ دلیل تحیز یا محدودیت جسم به زمان و مکان و استحاله قرار گرفتن بدن در آن واحد در دو یا چند مکان است.
مرحوم نمازی در برابر این شبهه پس از اشاره به ممتاز بودن طینت اجسام پیامبر و امامان از سایر خلق یادآور مي‌شود که ارواح ایشان مي‌توانند هر جا که بخواهند سیر کنند و بدن خویش را نیز به همراه برند و یا به هر صورتِ خوبی که بخواهند متمثل شوند. ایشان با ذکر روایاتی در این زمینه و روایاتی که در باب فضائل امامان وارد شده تأکید مي‌کند که ممکن است پیامبر و امام هر وقت و هر جا که بخواهند با همین بدنِ ظاهر حاضر شوند. مرحوم نمازی شواهد بسیاری برای این ادعا از روایات ذکر کرده و بیان برخی از اندیشمندان شیعه را در این باب مطرح ساخته؛ از جمله بیان مرحوم علامه مجلسی که معتقد است که امامان مي‌توانند اجساد مثالی فراوانی داشته باشند و ممکن است حضور ایشان در آن اجساد مثالی باشد. همچنین ضمن طرح تفصیلی دیدگاه علامه بحرانی بیان مشابهی از ایشان در این زمینه آورده است.
مرحوم نمازی سپس به این نکته اشاره مي‌کند که انبیاء و امامان علاوه بر امتیاز در بدن ارواح مخصوصی نیز دارند که «روح قدسی» و «روح من الامر» است. ایشان پس از ذکر روایات و توضیحاتی در این باره یادآور مي‌شود که همان طور که فرشتگان و جنیان ـ بر پایه آیات و احادیث ـ مي‌توانند به صورت بشر متمثل شوند، امام نیز مي‌تواند به هر شکل و هیأت پاکیزه‌اي که بخواهد درآید و ممکن است خداوند امام را در یک زمان در هزار صورت و هیأت مثل خودش درآورد و خداوند بر هر چیز تواناست.
صاحب اثبات ولایت برای تثبیت مطالب فوق نیز شواهدی از آیات و روایات آورده و به تبیین دیدگاه خویش پرداخته و در ادامه به مناسبت برخی عوامل و انگیزه‌‌‌ها و زمنیه‌هاي انکار فضایل اهل بیت علیهم السلام را مطرح ساخته و در انتها روایتی از امام جواد علیه السلام نقل مي‌کند. بر اساس این حدیث شخصی با تعجب پیش خود مي‌گفت چگونه حضرت جوادالائمه با وجود طفولیت دارای مقام ولایت کلیة حقه الهی و مرتبة امامت است؟ امام جواد علیه السلام به آن شخص فرمودند: خداوند قدرت دارد و مي‌تواند این مقام و مرتبه را به پشة کوچک بدهد و ما نزد خدا از پشه و سایر خلق بالاتریم.
مرحوم نمازی سپس می نویسد:
اگر بگوییم برای همة کوتاه فکران که در فضائل و کمالات پیغمبر و ائمه هدی علیهم السلام شک مي‌نمایند همین یک حدیث کافی است، مبالغه نکرده ایم.[23]
ـ منافات ولایت تکوینی با توحید افعالی: منکر ولایت توحید افعالی را نفی کننده ولایت تکوینی مي‌شمارد و به عنوان دلیل دوم مي‌گوید: «توحید افعالی آن است که غیر خدا نمي‌تواند کار خدا کند. و صفات و افعال او را مخلوق ندارد….»
مرحوم نمازی در مقابل نفی کمالات از خلق به صورت مطلق را صحیح نمي‌داند و معتقد است خداوند به مخلوقات نیز کمالاتی عطا کرده و به پیامبر و امامان ولایت و سلطنت و وجوب اطاعت داده و ایشان را بر همه ممکنات دانا و توانا ساخته و مثل اعلای خویش قرار داده است. از نظر ایشان کمالات خالق، ذاتی و غیر مجعول و غیر متناهی و غیر محدود است، و کمالات مخلوق محدود و متناهی و مجعول و غیر ذاتی.
ـ منافات ولایت تکوینی با دعا و درخواست امامان علیهم السلام از خداوند: سومین دلیلی که برای نفی ولایت تکوینی مطرح شده این است که اگر پیامبر و امام بر هر چیزی ولایت دارند، چرا از خودشان دفع شر نمي‌کردند و با دعا از خدا مي‌خواستند؟
صاحب اثبات ولایت در پاسخ مي‌گوید داشتن قدرت امری است و اعمال آن امر دیگری چنان که خدا مي‌تواند منکران و دشمنان را ـ که از آنان بیزاری جسته و لعنتشان کرده ـ دفع و نابود کند اما چنین نکرده است. همچنین رسول خدا و امیرالمؤمنین علیه السلام به تصریح آیة قرآن و حدیث غدیر بر مردم اولویت داشتند اما اعمال اولویت نکردند، پس همان حکمت که اقتضا کرده اعمال اولویت نکنند، همان حکمت اقتضا کرده که اعمال ولایت نکنند. و هر حکمتی اقتضا کرده خداوند دشمنانش را نابود نکند همان حکمت اقتضا کرده که خلفا و امنای اسرار خدا شرور و دشمنان را به غیر طریق عادی دفع نکنند.
حکمت این امور از نظر مرحوم نمازی اعطای اختیار به بندگان و اختبار و امتحان آنان در دنیا است. ایشان در باب دعای پیامبر و امامان نیز معتقد است که اولاً دعا محبوب بالذات و صرف نظر از اجابت یا عدم اجابت، مطلوب بندگان است و ثانیاً دعا کردن با تسلیم بودن در برابر قضاء الهی منافاتی ندارد و پیامبر و امامان نیز چون بندة خدا هستند مأمور به دعا و عرض نیاز به درگاه اویند تا بندگی و خضوع و خشوع خویش را به ساحت قدس پروردگار اظهار کنند و به مردم بفهمانند که آنچه بنده دارد ملک ذاتی او نیست بلکه احسانی از سوی پروردگار مي‌باشد. پیامبر و ائمه علیهم السلام با دعا مقام بندگی و مخلوقیت خود را قولاً و عملاً اثبات مي‌کنند تا مردمان جاهل برای ایشان مقام ربوبیت و الوهیت قائل نگردند.
ـ ردّ درخواست منکران، نشانة عدم ولایت تکوینی امامان: منکر ولایت به عنوان دلیل بر نفی ولایت تکوینی گفته است: «اگر امور تکوینی با رسول و امام است، چرا کفار از رسول خدا توقع امر تکوینی کردند، او جواب داد این‌‌‌ها با من نیست؟ چنان که در سورة أسرا، آیة 90 ذکر شده است».
مرحوم نمازی یادآور مي‌شود که منکر به حدس و تخمین سخن مي‌گوید و آیه را مطابق میل خود ترجمه مي‌کند، سپس ترجمة کامل آیه را مطرح ساخته است. بر اساس این آیه یکی از درخواست‌هاي کفار حاضر کردن خدا بوده و خداوند به پیامبرش امر مي‌کند که بگو: پروردگار من منزه است (از آنکه او را با فرشتگان حاضر کنم).
ایشان معتقد است که درخواست‌هاي دیگر کافران هرچند مقدور پیامبر بوده، اما به مصلحت مردم یا به صلاح نظام آفرینش نبوده است؛ اما در مواردی که در هدایت خلق و ثبوت ملک و سلطنت مؤثر بوده خوارق عادت از ایشان صادر شده است.
ـ کفایت خداوند برای ولایت و سرپرستی جهان: شبهة دیگری که منکر ولایت مطرح کرده آن است که اگر خداوند برای ولایت و سرپرستی جهان کافی است، ولایت غیر او لغو و بیهوده خواهد بود و اگر کافی نیست، ولی منصوب او نیز کافی نخواهد بود. سپس نتیجه مي‌گیرد که خداوند در ادارة جهان محتاج به غیر نیست.
مرحوم نمازی در پاسخ به مأموریت فرشتگان الهی برای ضبط اعمال بندگان و تدبیر امور توسط آنان اشاره مي‌کند که در قرآن صریح و روشن بیان شده است و در نقض سخن ناپختة منکر به این نکته تذکر مي‌دهد که هر چند خداوند خود برای ضبط اعمال و تدبیر امور بندگان ولایت و سرپرستی جهان کافی است، اما اراده کرده که بندگانی از میان خلق خویش برگزیند و آنان را بر تمام خلق شرافت دهد و ولایت و سرپرستی جهان را ـ بدون هیچ سلب و کاستی از خود ـ به ایشان عطا فرماید.
در پایان این بخش بیان شده که چند دلیل علیل دیگر نیز از سوی منکر به هم بافته شده و سیاهی لشکری فراهم آمده اما چون این ادله بسیار ضعیف و سست است از بیان آنها صرف نظر شده است.
5ـ پرسش سید و پاسخ مؤلف
مرحوم نمازی در خاتمه کتاب داستان پرسش و پاسخ خود را با یکی از سادات نقل مي‌کند. سید از ایشان مسائلی پرسیده که تنها سه پرسش نخست به بحث ما مربوط مي‌شود، این سه پرسش به شرح زیر هستند:
1ـ آیا درخواست حاجت از غیر خدا شرک است؟
2ـ آیا حدیث «لو لاک لما خلقت الافلاک» صحیح است؟
3ـ آیا کلام امیرالمؤمنین علیه السلام «إنَّا صَنَائِعُ رَبِّنَا، والنَّاسُ بَعْدُ صَنَائِعُ لَنَا» صحیح است؟ معنای آن چیست؟
مرحوم نمازی در پاسخ به سؤال اول مي‌گوید بر آوردن حاجت برادران دینی بر اساس روایات فراوانی (بیش از دویست روایت) فضیلت و شرافت بسیاری دارد و بسیار تأکید شده است. و در زندگی عرفی نیز مردم همواره از همدیگر حاجت مي‌طلبند و هر کس در رفع حاجت دیگری نقش مهمی دارد.
ایشان همچنین یادآور مي‌شود که در طلب حاجت از خداوند نیز درخواست وسیله به سوی پروردگار بر اساس آیه شریفه (وَابْتَغُواْ إِلَيهِ الْوَسِيلَةَ) عملی محبوب و مطلوب است و به آن امر شده است. وسیله بودن پیامبر و ائمه علیهم السلام نیز از واضحات روایات و زیارات مأثور است.
مؤلف اثبات ولایت سپس روایاتی را در تأیید مطلب خود ذکر مي‌کند و آنگاه به پاسخ سؤال دوم مي‌پردازد و تصریح مي‌کند که «لَوْلَاكَ لَمَا خَلَقْتُ الْأَفْلَاك» صحیح است و این مفاد که خلقت تمام مخلوقات برای خاطر چهارده معصوم است و اگر آنها نبودند، خدواند مخلوقی را خلق نمي‌فرمود، موضوع صریح روایات بسیار مي‌باشد. ایشان برای بررسی روایات وارد شده از عامه و خاصه در این موضوع به کتاب مستدرک سفینه ذیل واژة «خلق» ارجاع داده است.
مرحوم نمازی در پاسخ به سؤال سوم حدیث شریف «إنَّا صَنَائِعُ رَبِّنَا، والنَّاسُ بَعْدُ صَنَائِعُ لَنَا» را نیز صحیح و متین مي‌داند که در ضمن مکاتبة شریف امیرالمؤمین علیه السلام با معاویه آمده است. ایشان به شرح این حدیث از سوی شارحان نهج البلاغه و برخی عالمان بزرگ شیعه اشاره مي‌کند و مي‌فرماید:
صنایع جمع صنیعه است و صنیعة پادشاه یعنی آن کسی که او را برای خود برگزیده و قدر و مقام او را بلند کرده، و به هر طور خواسته او را تربیت فرموده است؛ مانند آیة شریفة (وَاصْطَنَعْتُكَ لِنَفْسِي)؛[24] که خداوند به موسی بن عمران مي‌فرماید: «من تو را برای خود اختیار کردم و تو را مطابق با خواست و محبت خود تربیت کردم».
پس معنای عبارت این مي‌شود که از جانب هیچ فردی از بشر به ما نعمتی نرسیده، و بین ما و خداوند هیچ واسطه‌اي نیست. و اما بین همة مردم و خداوند، ما واسطه هستیم.
مرحوم نمازی شرح عبارات از سوی برخی شارحان را مطرح مي‌کند و پس از توضیحاتی پیرامون آن مي‌فرماید: «در هر حال اصل کلام صحیح است، ولی چون مراد قطعی روشن نیست، بهتر آن است که ما علم آن را به گوینده ارجاع دهیم، و بگوییم ایمان آوردیم به آنچه فرمودند، هر چند ما آن را به تفصیل ندانیم».
6 ـ رسالة نورالانوار در کیفیت خلقت محمد و آله الاطهار
مرحوم نمازی در این رساله ـ به طور اختصار کیفیت خلقت حضرت رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلم و عترت پاک ایشان را بر اساس روایات تبیین کرده، سپس خطبة شریفه امام صادق علیه السلام راـ که در وصف خلقت پیامبر و ائمه هدی علیهم السلام بیان شده ـ به تفصیل از مرحوم کلینی نقل مي‌کند و در انتهاء نیز حدیث مفصلی از حضرت امام رضا علیه السلام دربارة شأن و جایگاه امامت الهی و ویژگی‌هاي ائمه اهل بیت علیهم السلام ذکر مي‌کند. این حدیث شریف نیز در باب «نادر فی فضل الامام آو صفاته» از کتاب الحجّه کافی آمده است.
7 ـ رسالة علم غیب امام
مرحومه نمازی در این رساله به شرح داستان گرد هم آیی خود با دوستانش و گفتگو دربارة علم غیب امام پرداخته است. این گفتگو با سؤالی دربارة خارج بودن انتخاب امام از اختیار مردم شروع شده است و مرحوم نمازی علت این مهم را نا آگاهی مردم از ضمیر افراد و ناممکن بودن انتخاب اصلح دانسته است.
سپس بحث به محدوده علم پیامبر و امامان علیهم السلام کشیده شده، و برخی از حاضران ضمن تضعیف حدیث «الامام مطّلع علی الغیوب» و استناد به برخی آیات آگاهی پیامبر و ائمه از غیب را نفی کرده¬اند.
مرحوم نمازی با استناد به آیات شریفة (عَالِمُ الْغَيْبِ فَلَا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أحَدًا *إلَّا مَنِ ارْتَضَى مِن رَّسُولٍ) و آیة شریفة (وَمَا كَانَ اللهُ لِيُطْلِعَكُمْ عَلَى الْغَيْبِ وَلَكِنَّ اللهَ يَجْتَبِي مِن رُّسُلِهِ مَن يَشَآء)، آگاهی از غیب را برای پیامبر اکرم و اوصیای آن حضرت اثبات مي‌کند و برخورد گزینشی با آیات را همچون عمل کسی مي‌داند که با استناد به عبارت (لاَ تَقْرَبُواْ الصَّلاَةَ) و (ویل للمصلین) نماز نمي‌خواند.
مرحوم نمازی سپس تأکید مي‌کند در آیاتی که علم غیب از غیر خدا نفی شده مراد نفی علم ذاتی است. ایشان در توضیح این مطلب یادآور مي‌شود که علم بر دو قسم است: 1ـ علم ذاتی، ازلی و ابدی؛ 2ـ علم غیر ذاتی. علم مخلوق علم غیر ذاتی است و آنجا که علم به طور مطلق از مخلوق نفی مي‌شود مراد علم ذاتی است اما روشن است که مخلوقات به اندازه‌اي که خدا عطا فرماید از علم بهره مندند.
نویسندة اثبات ولایت بحث را در رسالة علم غیب امام با ذکر 27 آیه و 28 دسته از روایات در اثبات علم غیب برای رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلم و ائمه هدی علیهم السلام پی گرفته و سپس به بحث درباره قدرت امام مي‌پردازد و به روایاتی که در باره قدرت ائمه علیهم السلام در مصادر معتبر روایی وارد شده اشاره مي‌کند؛ از جمله روایات دلالت کننده بر: برخورداری امامان از اسم اعظم، اطاعت اشجار از امامان، زنده کردن مردگان توسط ائمه علیهم السلام ، قدرت ائمه علیهم السلام بر سیر در همه اطراف زمین و سیر دادن افراد دیگر، قدرت امامان بر پنهان کردن افراد از نظر دیگران و… .
آنگاه پس از بیانی مختصر در این باره چند روایت به عنوان نمونه ذکر مي‌کند. بخش دیگر این رساله به بیان آیات و روایاتی اختصاص داده شده که موهم خلاف آگاهی امامان از غیب است. مرحوم نمازی با بهره گیری از تعالیم اهل بیت علیهم السلام تفسیر صحیحی از این آیات ارائه مي‌دهد تا شبهات مرتفع گردد. ایشان با بررسی اسانید روایات و تجزیه و تحلیل آنها این بحث را نیز به پایان مي‌برد.
از آنجا که مباحث این رساله در کتاب اثبات ولایت نیز مطرح شده بود، لذا از تفصیل در گزارش آن پرهیز شد.
پی نوشت ها :
[2]. آل عمران/179.
[3]. جن/26 ـ 27.
[4]. رعد/43.
[5]. نمازی شاهرودی، اثبات ولایت،43.
[6]. همان، 53.
[7]. همان، 75ـ76.
[8]. همان، 127.
[9]. همان، 155.
[10]. همان، 159.
[11]. همان، 194ـ 195.
[12]. توبه /94 ؛ سجده/30
[13]. انعام/66 و 107؛ اسراء/54.
[14]. نور/55.
[15]. آل عمران/ 49.
[16]. عنکبوت/17.
[17]. نمازی شاهرودی، اثبات ولایت، 216.
[18]. همان.
[19]. کهف/51.
[20]. نمازی شاهرودی، اثبات ولایت، 216.
[21]. همان، 228ـ229.
[22]. همان، 231.
[23]. همان، 281 .
[24]. طه/41.