جریان فکری وهابیت
یکی از جریان‌های فکری ـ سیاسی که در دو قرن اخیر ظهور کرده و پیرو برخی اندیشه‌های افراطی سده‌های سوم و چهارم اسلامی است، جریان وهابیت است. از بدو انعقاد نطفه وهابیت به مثابه یك جریان فكری در جهان اسلام، نقد‌های گوناگون از سوی عالمان سنی و شیعه متوجه افکار و عقاید آنان شده است. از میان عالمان شیعی، بزرگانی چون شیخ جعفر كاشف الغطاء، منهج الرشاد را نگاشت و سید محسن امین عاملی، كشف الارتیاب را.
این نقد‌های مبارك علمی در بحبوحه تلاش‌های گسترده این جریان برای بسط نفوذ خود در قلمروهای اسلامی كه با خشونت‌ورزی‌های بی‌حد و حصر و تصفیه‌های خونین همراه بود، به ثمر رسید و این رشته تا به امروز امتداد یافته است. علاّمه تهرانى در کتاب گران‌سنگ خود الذریعه کتابهاى متعددى از عالمان شیعه را نام مىبرد که در پاسخ به شبهات وهابیت نوشته شده است. نیز آقای عبدالله محمدعلی در کتابی با عنوان معجم المؤلفات الإسلامیّة في الرّدّ علی الفرقة الوهابیة (مرکز الزهراء الإسلاميّة، 1430ق) بیش از هشت‌صد عنوان مکتوب (کتاب و مقاله) را که نویسندگان شیعه و سنی در پاسخ وهابیت نوشته‌اند، معرفی کرده است. همچنین در کتابشناسی حج و زیارت (نشر مشعر، 1390) نوشته اباذر نصر اصفهانی، در فصل شبهه شناسی 130 مورد از کتبی که در ایران در پاسخ به شبهات وهابیت منتشر شده، معرفی شده است.
از جمله ضعف‌ها در عرصه وهابیت شناسی، فقدان اطلاع‌رسانی مناسب است. این کمبود، نخبگان و پژوهشگران را به سوی تألیف کارهای تکراری و بدون توجه به واقعیت‌ها و مشکلات سوق می‌دهد. در صورت فعال شدن سامانه‌های اطلاع رسانی، وضعیت پژوهش در این عرصه سامان می‌پذیرد و به تبع آن جامعه علمی هدایت خواهد شد. از این‌رو، آگاهی و اطلاع پژوهشگران حوزه وهابیت شناسی و نیز حوزه‌های مرتبط، با پژوهش‌های صورت‌گرفته درباره ابعاد وهابیت و به ویژه پژوهش‌هایی که در راستای پاسخ به شبهات این فرقه است، ضرورت دارد.
عرضه کتابشناسی به عنوان یکی از مناسب‌ترین مراجع در گردآوری، تنظیم و اشاعه منابع مکتوب در حوزه موضوعی خاص، جایگاه و ارزش ویژه‌ای در ارائه خدمات علمی دارد. در اهمیت کتابشناسی همین بس که بدون آن، هیچ پژوهشی به‌طور کامل به سامان ن می‌رسد و تحقیقات به صورت صحیح و مطلوب انجام ن می‌شود؛ چرا که رجوع به کتابشناسی مشخص می‌کند که در چه زمینه های ی تحقیقات صورت گرفته است و در چه زمینه‌های ی دچار کمبود پژوهش هستیم و مسیر تخقیقات معین می‌شود. نیز وجود کتابشناسی در هر موضوعی، از هدر رفتن وقت پژوهشگران آن حوزه در جستجوی منابع جلوگیری می‌کند.
یکی از اعتقادات عموم مسلمانان و معتقدان به ادیان، مسئله شفاعت است؛ یعنی روز قیامت، اولیای الهی در حق گروهی از گناهکاران شفاعت کرده و آنان را از عقاب جهنم نجات می‌دهند یا بنابر تفسیر برخی از شفاعت، اولیای الهی با شفاعتشان از شخص، سبب ترفیع درجه او می‌شوند، لیکن در اندازه و ویژگی‌های آن اختلاف است. عموم عالمان معتقدند حقی را که خداوند برای شافعان قرار داده، می‌توان از آنان طلب کرد، البته با اعتقاد به اینکه اصل این حق از آنِ خداست و اولیا بدون اذن او شفاعت می‌کنند.[1]مسئله شفاعت از آن نظر مهم و در خور توجه است كه از سویی، با مسئله توحید و از سوی دیگر، با عدل الهی ارتباط نزدیك و تنگاتنگی دارد.
يكى از نقاط اختلاف وهابیها با ديگر فرقه هاى اسلامى اين است كه آنان با اينكه به سان ديگر مسلمانان شفاعت را به عنوان يك اصل اسلامى پذيرفته اند و معتقدند كه روز قيامت شافعان درباره گنهكاران امت شفاعت خواهند كرد و پيامبر گرامى در اين قسمت سهم بزرگ ترى دارد، اما در عین حال می‌گویند هرگز حق نداريم در اين جهان از آنان طلب شفاعت كنيم. بايد شفاعت را از مالك شفاعت و اذن‌دهنده آن كه خدا باشد، خواست و گفت:
اللّهمّ شفّع نبيّنا محمّداً فينا يوم القيامة، أو اللّهمّ شفّع فينا عبادك الصّالحين، أو ملائكتك، أو نحو ذلك ممّا يطلب من الله لا منهم، فلا يقال: يا رسول الله، أو يا وليّ الله اسألك الشّفاعة، أو غيرها ممّا لا يقدر عليه إلّا الله، فإذا طلبت ذلك في أيّام البرزخ كان من أقسام الشّرك؛[2]
پروردگارا، پيامبر و ديگر بندگان صالح خود را شفيعان ما در روز قيامت قرار بده، ولى ما حق نداريم بگوییم: اى پيامبر خدا، يا اى ولىّ خدا، از تو مىخواهم در حق من شفاعت کنی؛ زيرا شفاعت چيزى است كه جز خدا كسى بر آن قادر نيست، هرگاه چنين چيزى را از پيامبر كه در برزخ به سر مىبرد بخواهى شرك و عبادت طرف خواهد بود.
وهابیها به دلیل پندارهايى، درخواست شفاعت از شافعان راستين را حرام شمرده و درخواست كننده را مشرك و عمل او را شرك نامیده‌اند.[3]
اندیشمندان و پژوهشگران شیعه تاکنون در اثبات مشروعیت شفاعت خواهی از اولیای الهی در این جهان در راستای پاسخ به شبهات و سوء برداشت‌های وهابیت از متون دینی، آثار بسیار ارزشمند و قابل توجهی را در قالب‌های کتاب و مقاله ارائه کرده‌اند که در ذیل نمونه‌های ی از آنها را معرفی می‌کنیم:
الف) کتاب‌ها
1 – آخرین امید: مروری بر آیات شفاعت: محمدعلی انصاری، مشهد: بیان هدایت نور، چاپ اول، 1387ش، 72ص، پالتویی.
در این كتاب از دیدگاه قرآن كریم مفهوم شفاعت بررسی و به دو ایراد عمده درباره مفهوم شفاعت پاسخ داده شده‌است.
2 – اثبات الشفاعة و ثمرة الطاعة: محمد حسین شاهچراغی،[4] تهران: طلوع، 1361ق، 192ص، رقعی، چاپ سربی.
این کتاب که به زبان فارسی است، با این عنوان نیز ثبت شده است: ثمرة الطاعة یا إثبات الشفاعة في المنکرین للشفاعة.
3 – اثبات عقاید شیعه: امامت، مهدویت، شفاعت، توسل همراه با آیات و احادیث قدسی: علی علیزاده، اهواز: معتبر، چاپ اول، 1389ش، 200ص.
4 – امامت و شفاعت: علی اکبر ناصری، تهران: شركت سهامی طبع كتاب، چاپ دوم، 1358ش، 444ص.
5 – بحث حول جواز التوسل بالنبی9و الأئمة الأطهار و طلب الشفاعة منهم:و بطلان التفویض: ماجد دباغ، قم: دارالهدی، چاپ اول، 1389ش، 41ص.
6 – بیان شفاعت: محمد اقبال گیلانی، ترجمه: عبدالواحد شمسی، لاهور: حدی پبلیكیشنز، 1421 ق/ 1379 ش.
این اثر ترجمه کتاب الشفاعة نوشته محمد اقبال گیلانی است.
7 – پیرامون مسائل استغاثه، توسل و شفاعت: شیخ جعفر کاشف الغطاء،[5] ترجمه و شرح مرتضی قاسمی کاشانی، کاشان: مرسل، 1373ش، 40ص.
گزیده‌ای از کتاب منهج الرشاد شیخ جعفر کاشف الغطاء است که به فارسی برگردانده شده است. این کتاب با عنوان استغاثه، توسل و شفاعت؛ گفتاری از علامه كاشف الغطاء پیرامون مسائل استغاثه، به توسل و شفاعت نیز مشهور است.
8 – تجسم عمل و شفاعت: محمد شجاعی، مقدمه و تدوین: محمدرضا كاشفى، تهران: كانون اندیشه جوان، ۱۳۸۵ش، 106ص.
9 – تفاوت شرک با شفاعت پاسخ به شبهه‌ی فرقه وهابیت: تفسیر آیه 18 سوره حضرت یونس: سید محمد ضیاء آبادی، تهران: دفتر تحقیق و نشر بهاران، چاپ اول، 1382ش، 26ص، پالتویی.
10 – توسل و شفاعت از دیدگاه قرآن و روایات: محمد بیستونی، به كوشش گروهی از محققان، تهران: بیان جوان، چاپ دوم، 1384ش، 118ص، جیبی.
11 – جواب مناقشات بر خطبه غدیر و بر وجوب خمس در ارباح مكاسب و مسئله شفاعت: ذبیح‌الله محلاتی،[6] تهران: کتابفروشی اسلامیه، 1354ش، 134 ص، وزیری.
در این کتاب برخی شبهات مطرح‌شده درباره عقاید شیعه پاسخ داده شده است. از جمله مباحث آن عبارت‌اند از: احادیث وجوب خمس در اشیای سبعه، مسئله شفاعت رسول خدا9 و اهل بیت:، جواب مناقشات عامه در غدیر خم.
این کتاب با این عنوان نیز ثبت شده است: ضرب شمشیر بر منكر خطبه غدیر و منكر شفاعت و خلاصه مناقشات عامه بر قضیه غدیر و جواب آن.
12 – چند درس از شفاعت: سید رضا حبوباتی، تهران: مؤلف، 1369ش، 60 ص.
13 – حقایق تحریف‌شده: مسأله شفاعت: هاشم هاشمزاده هریسی، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1360ش، 236 ص.
14 – حقیقة الشفاعة: عبدالعظیم صدوقی اردبیلی،[7] اردبیل: حسن پورسلطانی، 1324ش، 36 ص، چاپ سربی.
15 – درسهایی از شفاعت مجموعه گفتارهای تقی طباطبایی قمی: به کوشش عباس حاجیانی دشتى، قم: استقلال، 1364ش، 179ص.
16 – درسهایی در نقد وهابیت: نجم الدین طبسی،[8] قم: دلیل ما، چاپ اول، ۱۳۸۸ش، 4 جلد، جیبی.
جلد اول این مجموعه به موضوع توسل و شفاعت اختصاص دارد.
17 – درسهایی در نقد وهابیت: توسل، شفاعت و ریشه های اعتقادی آن: نجم الدین طبسی، تبریز: نور ولایت، چاپ اول، 1388ش، 58 ص.
کتاب حاضر برگزیده‌ای از کتاب درسهایی در نقد وهابیت اثر مولف است که قبلاً به صورت چهار جلدی منتشر شده بود.
این کتاب به زبان اردو نیز ترجمه شده است و با این مشخصات به چاپ رسیده است: وهابی افکار کارد، ترجمه ناظم حسین اکبر، قم: دلیل ما، چاپ اول، 1388ش، 196 ص.
18 – دروس في الشفاعة والإستشفاع: سید علی حسینی صدر، قم: دلیل ما، چاپ اول، 1386ش، 156 ص ، وزیری.
نویسنده با استناد به آیات قرآن و متون روایی اهل‌سنّت و شیعه، شفاعت را مورد پژوهش قرار داده و ابعاد و ریشه های عقیدتی آن را كاویده است. ابتدا شواهدی از قرآن، احادیث نبوی، سیره پیامبران، سیره امامان و دلایل عقلی مشروعیت و مجاز بودن طلب شفاعت از شخصیتهای مقدس و برتر نقل و در ادامه، دلایل عقلی و نقلی شفاعت ذكر شده است. نویسنده دلایل و براهینی از آیات قرآن، سنت قطعی نبوی، اجماع و عقل آورده و به اثبات امكان عقلی شفاعت و سپس ضرورت وقوع آن پرداخته است.
19 – رویکرد عقلانی بر باور‌های وهابیت: نجم الدین طبسی، ترجمه: مصطفی داداش‌زاده، قم: امیرالعلم، چاپ اول، 1384ش، 6 جلد.
این کتاب از مجموعه «آشنایی جوانان با معارف اسلامی» است. نویسنده در این مجموعه کوشیده است شبهات مطرح شده از سوی وهابیون درباره عقاید شیعه را با ادله عقلی و نقلی بررسی کند و به آنها پاسخ دهد. جلد اول این مجموعه درباره شفاعت است. در این جلد، پس از بیان مفهوم شفاعت، شافعان در دنیا و آخرت معرفی شده‌اند. در ادامه اشکالات بر شبهات به همراه پاسخ آنها بیان شده است.
20 – شفاعت: احمد مطهری، با همکاری غلامرضا کاردان، قم: مؤسسه در راه حق، 1359ش، 254 ص.
21 – شفاعت: حسن طاهری خرم‌آبادی، قم: بوستان کتاب، چاپ اول، 1385ش، 188 ص.
در این کتاب جایگاه والای شفاعت در اندیشه اسلام و مسلمانان بررسی شده است. در آغاز كتاب اشكالات وارد بر اصل شفاعت و سپس سه شرط شفاعت از منظر آیات و روایات و از منابع مختلف ذكر گردیده است. همچنین نقش شفاعت در پاكیزگی روح و جان و نیز تفاوت‌های شفاعت حق و باطل و اشكالات وارده بررسی گردیده است. فصل پایانی كتاب به موضوع شیعه و مسئله شفاعت اختصاص دارد و آن‌گاه شبهات وارد شده در خصوص شفاعت و پاسخ تشریحی آنها، درج و پاسخ محمد بن‌عبدالوهاب درباره این موضوع نقد گردیده است.
این کتاب به زبان ترکی نیز ترجمه و با این مشخصات منتشر شده است: ترجمه: المان آغام اوغلان او، قم: مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی9، جامعة المصطفی العالمیة، 1390ش/2011م، ص176.
همچنین به زبان عربی ترجمه و با این مشخصات منتشر شده است: الشفاعة حقیقة أم خیال؟ بحث علمي یثبت صحة طلب الشفاعة من الأنبیاء والأولیاء في حیاتهم: تهران: مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، مرکز مطالعات و تحقیقات علمی، معاونت فرهنگی، چاپ اول، 1429ق/1387ش، ص188.
22 – شفاعت: سید عباس موسوی مطلق، قم: هنارس، 1383ش، 48 ص.
23 – شفاعت: قاسم اسلامی، بی‌جا، 1366ش، 166 ص.
24 – شفاعت: بررسی و تحلیل توسل، شفاعت و زیارت…: محمدباقر علم الهدی، تهران: منیر، 1386ش، 3 جلد.
پژوهش حاضر درباره شفاعت و دلايل اثبات آن از منظر قرآن و حديث و پاسخ به برخي شبهات وهابيت در این موضوع مي‌باشد.
25 – شفاعت: محمد قاضوی، قم: سبط اکبر، 1381ش، 136 ص.
26 – شفاعت آخرین امید: كریم حمیدی، قم: قدس، 1385ش 1427ق، 383 ص.
27 – شفاعت از دیدگاه شافعان: ناصر بن‌علی باقری بیدهندی، قم: موسسه فرهنگی انتشاراتی شاكر ، ۱۳۷۷ش، 64 ص.
28 – شفاعت از نظر قرآن و احادیث و اتفاق دانشمندان اسلامی در موضوع اصل شفاعت: بدون مؤلف، تبریز: هادی، چاپ اول، 1388ش، 64ص، رقعی.
29 – شفاعت اسلامی نقطه نظرسی: عباس عابدی علی پوری، بنگالور: علی پوری، 1423ق/2002 م، 26 ص، زبان اردو.
30 – شفاعت ایك اسلامی حقیقت: مبین حیدر رضوی، قم: مؤسسه امام علی، 1422 ق، 153ص، زبان اردو.
31 – شفاعت تكوینی و تشریعی واسطه بین خدا و مخلوقات: محمدجواد سلمانپور، بی‌جا، 1381ش.
فروست: مرزبان وحی و خرد: یادنامه مرحوم علامه سید محمدحسین طباطبایی.
32 – شفاعت چرا و چگونه: نقدی بر مذهب فكری ابن تیمیه و محمد بن‌عبدالوهاب: سید غلامرضا حسینی، قم: بنیاد معارف اسلامی، چاپ اول، 1386، 204ص، رقعی.
33 – شفاعت در آیینه قرآن: ع‍ف‍و م‍ج‍ازات گناهکاران: علی علامه حائری، تهران: موسسه فرهنگی نشر رامین، چاپ اول، 1384ش، 208 ص، وزیری.
34 – شفاعت در اسلام: علی صحت، تهران، مؤسسه مطبوعاتی افتخاریان، 1355ش، 126ص.
35 – شفاعت در قرآن و حدیث و بحثی درباره زیارت: رضا استادی، قم، مسجد مقدس جمکران، چاپ اول، 1389، 176ص، رقعی.
36 – شفاعت در قلمرو عقل و قرآن و حدیث: جعفر سبحانی، با همکاری غلامرضا کاردان، تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1354، 440ص.
37 – شفاعت كبرى: حسین حسینی، تهران: مركز فرهنگی انتشاراتی منیر، 1389ش، 226ص.
38 – شفاعت كبری: حمید كاظمی پور، تهران: حجم سبز، 1379ش، 76ص.
39 – شفاعت و عرفان: سید طه هاشمى، سنندج: پرتو بیان، 1383ش، 440ص.
40 – شفاعت و توسل: سید محمد کاظم روحانی، تنظیم و نظارت: نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها، معاونت آموزش و تبلیغ نهاد مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها، قم: دفتر نشر معارف، چاپ هشتم، 1386ش، 88ص، رقعی.
بررسی شفاعت و توسل بر اساس دیدگاه‌های شیعه و نقد رفتار وهابیون است. این نوشتار بخشی از پرسش‌های دانشجویی درباره شفاعت و توسل است.
41 – شفاعت و زیارت برگرفته از آثار آیت‌الله العظمی جعفر سبحانی: به کوشش جمعی از محققان، تهران: كانون اندیشه جوان، چاپ اول، 1386ش، 163ص، رقعی.
در این كتاب ضمن پاسخ‌گویی به شبهات وهابیان و مخالفان شفاعت آیات و روایات مربوط به شفاعت طرح و تحلیل شده و هماهنگی این عقیده با عدل الهی و دیگر عقاید اسلامی به اثبات رسیده است.
42 – الشفاعة: سید عبدالکریم بهبهانی، قم: مجمع جهانی اهل‌بیت: مرکز چاپ و نشر، 1384ش1426ق، 33 ص، پالتویی.
43 – الشفاعة بحوث في حقیقتها و أقسامها و معطیاتها: سید کمال حیدری، قم: دار فراقد، چاپ اول، 1382ش، 428 ص، وزیری.
نویسنده با استفاده از منابع روایی و تفسیری در ضمن شش فصل، ابتدا به مفهوم شفاعت و اثبات آن در نظام تكوین می‌پردازد. در ادامه شفاعت تشریعی و اینكه اصل این شفاعت از آنِ خداست، بررسی شده است. آن‌گاه مؤلف با بررسی آیات و روایات، ضمن اثبات اصل شفاعت، به شبهاتی كه در این‌باره بیان شده، جواب داده است. شرایط شفاعت‌شوندگان و شفاعت‌كنندگان و شفاعت آنان در دنیا و آخرت و جواز طلب شفاعت، مباحث پایانی كتاب است.
44 – الشفاعة حقیقة اسلامیّة: محمدهادی اسدی، قم: مركز الرساله، 1385ش 1426 ق، 75 ص.
45 – الشفاعة: حقیقتها، شروطها، آثارها: مصطفی قصیر عاملی، بیروت: دارالهدی، 1421ق/2001م، 72 ص.
46 – الشفاعة في الكتاب والسنّة : رسالة موجزة تبین مفهوم الشفاعة و حدودها و آثارها: جعفر سبحانی، بیروت: دارالأضواء، 2002 م، 128 ص، وزیری؛ قم: مرکز تحقیقات حج (نشر مشعر)، 1416ق 1374ش، 110ص.
پژوهشی كلامی درباره مفهوم شفاعت از دیدگاه قرآن و احادیث است. نویسنده با هدف رد ادعاهای منكران شفاعت و اثبات دیدگاه‌های كلامی شیعه در این‌باره، آیات مربوط به شفاعت را ذكر کرده و با دو روش تحلیلی و نقلی به شرح و تفسیر آنها پرداخته است. وی در آغاز، دیدگاه علمای اهل‌سنّت و شیعه را درباره شفاعت بیان كرده و آن‌گاه به بررسی مفهوم شفاعت در قرآن كریم پرداخته است. توجیهات شفاعت، شفاعت جهت اسقاط عقاب یا زیاد شدن ثواب و پاداش طلب شفاعت از صاحبان شفاعت، پرسش‌هایی درباره شفاعت و چگونگی و كیفیت آن، شفاعت در احادیث اسلامی و روایات شفاعت از دیگر مباحث مطرح‌شده در كتاب است.
47 – الشفاعة و الشفیع من تفسیر مواهب الرحمن: للسید الراحل عبدالأعلی السبزواري: جمیل قریشی، قم: فجر ایمان، چاپ اول، 1383ش، 48ص، جیبی.
شفاعت در كتاب و سنت، شفاعت در اسلام، شفاعت و شروط آن، مفهوم شفاعت، شفاعت و متعلقات آن، و شفاعت در ادیان الهی از مباحث اصلی این كتابچه است كه به زبان عربی ـ با ذكر آیات و احادیث ـ نگاشته شده است.
48 – شیعه و شفاعت و چند گفتار دیگر: غلامحسین ودى، بی‌جا، 1363ش، 30 ص.
49 – عرفت معنی الشفاعة: اعداد ماجد کمونه، بی‌جا، 1423 ق/ 2002 م، 40 ص.
شامل پاسخ‌های سید جعفر مرتضى و سید محمدحسین فضل الله درباره مسئله شفاعت است.
50 – مفهوم الشفاعة في القرآن: سید کمال حیدری، به کوشش محمدجواد زبیدی، قم: دارفراقد، چاپ اول، 1425ق/2004م، 189ص، وزیری.
تقریر درس‌های نویسنده در باب شفاعت است. مؤلف با بهره جستن از منابع روایی و تفسیری در ضمن سه فصل، ابتدا به تبیین شفاعت، اقسام شفاعت، شافعان و شفاعت‌شوندگان و شرایط آنان می‌پردازد. در ادامه به شبهات مطرح‌شده درباره شفاعت پاسخ داده است. در فصل سوم، با اشاره به روایات، نیاز همه انسان‌ها به شفاعتِ پیامبر اسلام را متذكّر می‌شود و مقام شفاعت را برای ائمّه اطهار، فاطمه زهرا3، مؤمنان، ملائكه، شهدا و علما اثبات میكند.
51 – نقش اهل‌بیت: در قیامت: علی راجی، قم: زائر، چاپ سوم، 1386ش، 304ص، وزیری.
52 – واسطه فیض، یا، توسل و شفاعت: سید جعفر طباطبایی امیری، قم: طاووس بهشت، 1381ش، 160ص.
53 – وهابیت و شفاعت: علی اصغر رضوانی، تهران: مشعر، چاپ اول، 1390ش، 128ص، رقعی.
ب) پایان نامه‌ها[9]
1 – بررسی تطبیقی شفاعت از دیدگاه شیعه و اهل‌سنّت: علی اشرف کرمی، مهدی اکبرنژاد، شمس الله صفرلکی، رشته علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات، دانشگاه ایلام، 1387ش.
نویسنده پس از بررسی آیات قرآن و احادیث مربوطه به شفاعت، به بررسی آرای بزرگان اهل‌سنّت وشیعه در این باره پرداخته است. وی در انتها شبهات مطرح‌شده درباره شفاعت را به همراه پاسخ آنها آورده است.
2 – بررسی تطبیقی شفاعت در تفسیر المیزان و المنار: سید شوکت حسسین مدنی، مصطفی محامد، مدرسه عالي فقه و معارف اسلامي، جامعة المصطفي العالمية، قم، 1387ش.
مقايسه ديدگاه علامه طباطبايي، صاحب تفسير الميزان، و رشيد رضا، صاحب تفسير المنار، در باب شفاعت است. نویسنده ديدگاه صاحب المنار را در عقيده به شفاعت نامشخص مي‌داند؛ زيرا وي به دلیل داشتن عقيده معتزلي، گاهي آن را رد مي‌كند، ولي به دلیل آيات و روايات آن را اثبات‌شده مي‌داند. نگارنده همچنین اشكالات مطرح‌شده درباره شفاعت را پاسخ داده و هيچ‌كدام را نپذيرفته و گفته است كه از ديدگاه علامه طباطبايي قبول شفاعت از طرف خداوند نه از باب تغيير اراده او، و از باب خطا و دگرگوني حكم قبلي او، بلكه از باب دگرگوني در مراد و معلوم خداوند است.
3 – بررسی شبهات شفاعت در آیات قرآن و تفاسیر شیعه و اهل‌سنّت: صادق باربری محمد، محمدرضا آشتیانی، رشته علوم قرآن و حدیث، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد اراک، 1373ش.
4 – بررسی شفاعت از دیدگاه معتزله و علامه طباطبایی: نفیسه مطلب، عباس گوهری و محمدکاظم رضازاده جودی، رشته فلسفه و حکمت اسلامی، دانشگاه تهران، 1387ش.
5 – بررسی شفاعت در آیات و روایات و نقد شبهات وارده بر شفاعت: شهلا میرخانی، مجید معارف، کامران ایزدی مبارکه، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران شمال، 1388ش.
6 – بررسی مسئله شفاعت از دیدگاه علامه طباطبایی و فخر رازی: علی اکبر محمدی، محمد ذبیحی، احمد عابدی، رشته فلسفه و کلام اسلامی، دانشکده الهیات، دانشگاه قم، 1379ش.
7 – پژوهشی پیرامون سه مقام اخروی نبی اکرم(ص) (شفاعت، محمود، شهادت) از دیدگاه قرآن و روایات: صدیقه سپاسی، فتح الله نجارزادگان، رشته علوم قرآن و حدیث، دانشکده اصول الدین قم، 1386ش.
پژوهشی درباره سه مقام اخروی پیامبر(ص) (شفاعت، محمود و شهادت) از منظر قرآن و حدیث است. نویسنده طی چهار فصل، پس از بیان کلیات پژوهش، به بررسی ماهیت شفاعت و حکمت آن از منظر فلاسفه و عرفا، دیدگاه فریقین در مورد گستره شفاعت پیامبر(ص)، تبیین رابطه میان مقام محمود با سایر مقامات اختصاصی رسول اکرم(ص)، جلوه‌های شفاعت کبرای حضرت که مصداق بارز مقام محمود است، پرداخته است. آن‌گاه با اشاره به شاهدان روز قیامت، مقام شهادت رسول خدا(ص)و حیطه آن را تبیین کرده است.
8 – توسل و شفاعت از منظر اهل بیت و وهابیت: محمد مظفرین، پایان‌نامه سطح سوم حوزه، رشته فلسفه و کلام اسلامی، حوزه علمیه قم، در حال تدوین(1390).
9 – درخواست شفاعت از انبیا و اولیا از منظر فریقین: علی لیاقت، سیدعبدالکریم حیدری، حسن شکوری، رشته علوم قرآن و حدیث، مجتمع عالی امام خمینی، جامعة المصطفی العالمیة، 1387ش.
10 – شفاعت از دیدگاه فریقین: محمود یارمحمودی، پایان‌نامه سطح سوم حوزه، عبدالکریم عابدینی، حسین رجبی، رشته فلسفه و کلام اسلامی، حوزه علمیه قم، 1389ش.
11 – شفاعت از دیدگاه قرآن و حدیث: خسرو قنبرپور، سیدمهدی قریشی، سیدمهدی صالحی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد خوی، 1389ش.
12 – شفاعت از دیدگاه قرآن و سنّت و پ‍ی‍ام‍ده‍ای کلامی آن: به راهنمایی ق‍اس‍م‍ع‍لی ک‍وچ‍ن‍ان، محمد س‍پ‍ه‍ری، رشته فلسفه و معارف اسلامی، دانشکده الهیات، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکزی،1379ش.
13 – شفاعت از منظر حکمت متعالیه و ابن‌تیمیه: فاطمه راستی کردار، سید محمود موسوی، علیرضا قاس می‌نیا، رشته فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه باقرالعلوم، قم، 1387ش.
14 – شفاعت از نظر قرآن و حدیث: فیروزه کریمی، سیدمحمدباقر حجتی، رشته علوم قرآن و حدیث، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران شمال، 1373ش.
15 – شفاعت از نظر قرآن و نقد شبهات وارده: طاهره سیف اللهی، غلامحسین تاجری‌نسب، دانشکده اصول الدین قم، 1387ش.
16 – شفاعت در اسلام: محمد علی مبلغ نژاد، محمد حسن زالی، مرکز تربیت مدرس، قم، 1371ش.
17 – شفاعت در قرآن کریم: بی بی قمر جاودان، محمد یوسف نیری، ابوالقاسم محمودی، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد فسا، 1375ش.
18 – شفاعت در قرآن کریم: کریم حمیدی، پایان نامه کارشناسی سطح سوم حوزه، رشته فلسفه و کلام اسلامی، حوزه علمیه قم، در حال تدوین (1390).
19 – شفاعت در قرآن: ابراهیم خلیلی، حسین علوی مهر، محمدجعفر حسینیان، رشته فقه و معارف اسلامی، مجمع عالی فقه و معارف اسلامی، 1380ش.
20 – شفاعت در قرآن و احادیث معصومین:: نهلا غروی نائینی، ابوالقاسم خزعلی، رشته علوم قرآن و حدیث، دانشكده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه تهران، ۱۳۶۸ش.
21 – شفاعت در کتاب و سنّت: محمدجواد فربود، احمد امامزاده، مریم ایمانی خوشخو، رشته علوم قرآن و حدیث، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تربیت معلم، 1383ش.
22 – شفاعت و توسل از دیدگاه عقل و نقل: رقیه پناهی رجب، دانشگاه فردوسی، مشهد، 1390ش.
23 – شفاعت و عدل الهی با توجه به نقد وهابیون: فاطمه مقدری، موسی ملایری، انشاءالله رحمتی، رشته فلسفه و حکمت اسلامی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکزی، 1388ش.
24 – نقد دیدگاه‌های منکران شفاعت و توسل: عطیه اسکندر، مریم حاجی عبدالباقی، نفیسه نوید، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران شمال، 1389ش.
25 – نقش واسطه‌ها در عالم: روح الله خدادادی، پایان‌نامه سطح سه حوزه، محمد باقر مرتضوی نیا و عبدالرحیم سلیمانی، حوزه علمیه قم، 1389ش.
ج) مقاله‌ها
1 – اثبات شفاعت به نص آیه و حدیث: محمد عارف مدرسی، تبیان، ش 20-21، فروردین 1376، ص 50-54.
2 – اصول اعتقادی اسلام: معاد، شفاعت روز قیامت: پاسدار اسلام، حسین نوری همدانی، ش 103، تیر 1369، ص 19-21؛ ش 104؛ ش104، مرداد 1369، ص 12-13؛ ش 105، شهریور 1369، ص 14-16؛ ش 106، مهر 1369، ص 16-17؛ ش 107، آبان 1369، ص 14-15؛ ش 109، دی 1369، ص 14-15.
3 – بحث في ادلة الشفاعة عند المعتزلة: سید جعفر حمّاد، رسالة القلم، ش 16، شوال 1429 ق، ص 147-174.
پژوهشي در مشمولان شفاعت از ديدگاه معتزله است. نویسنده نخست مفهوم شناسي شفاعت و آن‌گاه مشمولان شفاعت را مطرح كرده و نوشته: «اماميه، اشاعره و سلفيه بر اين عقيده‌اند كه مرتكبان گناهان كبيره از شفاعت برخوردار می‌شوند، ولي معتزله اعتقاد دارند شفاعت به بندگان مطيع و مؤمن اختصاص دارد. مؤلف دلايل عقلي و نقلي معتزله را بيان كرده و آن‌گاه ادله آنان را به صورت استدلالي جواب داده است.
4 – بررسی آیات شفاعت از دیدگاه فریقین: سید فیاض حسین رضوی، طلوع نور، ش 25، بهار 1387، ص 33-56.
پژوهشي است درباره آيات شفاعت از ديدگاه شيعه و اهل‌سنّت. نويسنده ابتدا با اشاره به قبول اصل شفاعت از نظر فرقه‌هاي اسلامي، به مقايسه ديدگاه معتزله در رد شفاعت مؤمناني كه گناهان كبيره انجام داده‌اند و ديدگاه شيعه و اشاعره در مورد مؤمناني كه قبل از مرگ موفق به توبه نشده‌اند، پرداخته است. وي در ادامه ضمن بررسي دلايل هر فرقه درباره مسئله شفاعت، نظريه معتزله را رد کرده و ديدگاه شيعه و اشاعره را پذيرفته است.
5 – بررسی اندیشه‌های كلامی مولوی در موضوع شفاعت: حسین حیدری، مطالعات اسلامی، ش 55، بهار 1381، ص 107-139.
نگارنده در این نوشتار پس از تبیین مستندات قرآنی و موضع مكتب‌های مختلف كلامی در موضوع شفاعت، به بررسی آرای مولوی، شاعر و عارف نامور قرن هفتم، در این باب می‌پردازد.
6 – بررسی روایات و آرای بزرگان شیعه و اهل‌سنّت درباره شفاعت: علی اشرف کرمی، اندیشه تقریب، ش 20، پاییز 1388، ص 91-108.
7 – بررسی مسأله شفاعت: رضا باقی‌زاده، کلام اسلامی، ش 22، تابستان 1376، ص 143-160.
8 – تبرک جستن و شفاعت به نبی مکرم اسلام(ص): محمدعلی خیراللهی، اندیشه تقریب، ش 11، تابستان 1386، ص 83-92.
9 – تحقیقی بر موضوع شفاعت در قرآن: ژیلا موحد شریعت پناهی، احیاء، ش 5، فروردین 1370، ص 168-174.
10 – رهنمودهایی از تفسیر المیزان: شفاعت: حسین سوزن‌چی، رشد آموزش معارف اسلامی، ش 60، بهار 1385، ص 4-9.
در این مقاله دیدگاه علامه طباطبایی در باره شفاعت که ذیل آیه 47 سوره بقره آمده است، مطرح شده است.
11 – شفاعت: بدون ذکر نام مؤلف، صباح، ش 4، مرداد 1381، ص 95-111.
در این مقاله با استناد به آیات و روایات شفاعت اولیای الهی اثبات شده است.
12 – شفاعت: حجت الله رحمانی، نسیم وحی، ش 5، بهمن 1385، ص 4-5.
بررسى آيات قرآن در زمينه شفاعت است.نويسنده ضمن توجه به مفهوم شفاعت، آيات مربوط به شفاعت را به سه دسته تقسيم کرده و آن‌گاه به جمع بين آنها پرداخته است. وى با اشاره به شرايط شفاعت، برخى از شفاعت‌كنندگان در قيامت را با استفاده از روايات نام برده و در پايان به دو شبهه از شبهات شفاعت پاسخ گفته است.
13 – شفاعت: محمد غفوری، فرهنگ کوثر، ش 54، تابستان 1382، ص 78-58.
در این مقاله ادله منکران شفاعت مورد نقد و بررسی قرار گرفته است.
14 – شفاعت: یعقوب جعفری، درسهایی از مکتب اسلام، سال 34، ش 2، خرداد 1373، ص 41-46.
در این نوشتار، با ذکر آیات قرآنی درباره شفاعت، دیدگاه قرآن درباره این موضوع کلامی بررسی شده است.
15 – شفاعت از دیدگاه صدر المتألهین: عباس ختن اصل، اندیشه دینی، ش33، زمستان 1388، ص 109-130.
16 – شفاعت از دیدگاه عقل و نقل: محسن غرویان، نور علم، ش 46، مرداد و شهریور 1371، ص 29-55.
17 – شفاعت از دیدگاه قرآن: معصومه قره داغی، فرهنگ کوثر، ش 14، اردیبهشت 1377، ص 41-43.
18 – شفاعت اهل بیت : مرتضی حائری یزدی.
این مقاله در کتاب بوستان ولایت: چهارده گفتار از آیات عظام و سخنوران نامی شیعه پیرامون اهل‌بیت:، که در قالب مجموعه مقالات منتشر شده، در صفحه 47 تا 62 آمده است. انتشارات بوستان کتاب قم این کتاب را منتشر کرده است.
19 – شفاعت حق کیست؟: سیدمحمدباقر علوی تهرانی، راه قرآن، ش 20، اسفند 1387، ص 6-8.
20 – شفاعت در تفسیر مناهج البیان: نهلا غروی نایینی، سفینه، ش 1، زمستان 1382، ص 117.
بررسی دیدگاه شیخ محمد باقر ملکی میانجی (1285- 1377 ش) در تفسیر مناهج البیان فی تفسیر القرآن است. ایشان در تفسیر خویش در چند موضع که به آیات مربوط به شفاعت رسیده، به بیان این مسئله پرداخته است. وی با استناد به آیات قرآن کریم و به سبب مالکیت مطلق حق تعالی، انجام هرگونه شفاعت، چه در دنیا، چه برزخ، چه قیامت و به‌طور کلی در هر مرحله، را تنها به اذن الهی می‌داند و میگوید که این اذن علاوه بر فضل باری تعالی، به سبب لیاقت و شایستگیِ شفاعت‌کننده و شفاعت شونده خواهد بود.
21 – شفاعت در قرآن: عبدالعلی پاکزاد، سفیر، ش 9، خرداد 1388، ص 105-132.
22 – شفاعت در قرآن: هادی کردان، رشد آموزش معارف اسلامی، ش79، زمستان 1389، ص28.
23 – شفاعت در قرآن و کلام معصومان: زهرا بهدانی، حدیث اندیشه، ش 2، تابستان 1381، ص 7-2.
24 – شفاعت ضابطه‌مند از نظر صدرائیان: فاطمه صادق زاده قمصری، حكمت سینوی (مشكوة النور)، ش 23، دی و بهمن 1382 ، ص 32.
در این نوشتار سعی بر این است که درباره حقیقت شفاعت و نوع صحیح آن و چگونگی تأثیر آن در نجات و رفع عذاب، با توجه به مبانی عقلی و نقلی، توضیحاتی عرضه گردد. در همین زمینه دیدگاه صدرائیان بررسی شده است. از نظر ملاصدرا و علامه طباطبایی تنها گروهی از اصحاب یمین که از نظر دین و اعتقادات مورد رضایت حق و از نظر اعمال در گرو گناهانشان هستند، مشمول شفاعت هستند. شفاعت ضابطه مند نه بر خلاف سنت تغییر ناپذیر خداست و نه مستلزم تغییر علم و اراده خدا، و نه اعتقاد به آن مایه تجرّی مردم بر معاصی می‌شود.
25 – شفاعت: مقایسه دیدگاه ابن‌تیمیه در مجموعه فتاوا و ملاصدرا در تفسیر آیة الکرسی: فاطمه راستی کردار، طلوع، ش 28، تابستان 1388، ص 123-142.
ابن‌تیمیه كه وهابیت بیشترین تأثیر را از او گرفته است، هرچند از اساس منكر شفاعت نیست، ولی طلب شفاعت از اولیای الهی را شرك می‌داند. از طرف دیگر، صدرالمتألهین شیرازی بر اساس اصول و مبانی فلسفی، به اثبات عقلی شفاعت همت گمارده است. محور اصلی این نوشتار، پی‌گیری این مسئله است كه آیا اساساً می‌توان شبهات شفاعت را بر پایه ملاحظات عقلی و اصول و قواعد فلسفی پاسخ گفت. نویسنده تلاش کرده با درك حقیقت شفاعت، ثابت کند كه این موضوع با توحید منافاتی ندارد و طلب شفاعت از اولیای الهی بر اساس ادله عقلی و نقلی درست است. همچنین وی کوشیده تا با كاربردی ساختن آموخته‌های فلسفی و مرتبط ساختن آن به آموزه‌های كلامی و مبانی عقیدتی، به رفع شبهاتی كه در مورد شفاعت مطرح گردیده، بپردازد.
26 – شفاعت و رفع یک شبهه: علی کرمی، فرهنگ جهاد، ش 33-34، مهر 1382، ص 221-243.
موضوع این مقاله بررسی مفهوم شفاعت و معقول بودن آن و اثبات شفاعت از منظر آیات و روایات است. نویسنده سعی کرده است که با تبییین مفهوم شفاعت از منظر قرآن و سنت، به شبهات مطرح در باب شفاعت پاسخ گوید. وی در پاسخ به این سؤال كه آیا باور به شفاعت پیشوایان معصوم نوعی آنیمیسم و پرستش ارواح است یا خیر، میگوید: این برداشت از شفاعت عوامانه است و دلایل عقلی و نقلی فراوانی بر منطقی بودن شفاعت وجود دارد.
27 – الشفاعة بین السلب و الإیجاب: محمد هادی معرفت، الهادی، ش 8، رجب 1393ق، ص 17-31؛ ش 9، شعبان 1393ق، ص 145-152.
28 – الشفاعة في المنظور القرآنی: نهله غروی نائینی، آفاق الحضارة الاسلامیة، ش5، ذی القعده 1420 ق، ص 147-158.
29 – الشفاعة و المعاد: محمدحسین فضل الله، مسائل عقائدیة، ص 89-97.
این مقاله در کتاب مسائل عقائدیه 7 آمده و انتشارات دارالملاک لبنان در سال 1422ق آن را منتشر ساخته است.
30 – الشفاعة و مفهمومها الإسلامی: حسن محمدتقی جواهری، رسالة التقریب، ش28، ربیع الثانی ـ جمادی الثانی 1421ق، ص 78-91.
هدف نویسنده، رد نظریه مخالفان شفاعت است. وی ضمن توضیح اقسام شفاعت و عدم تنافی عقل و شرع با آن، بین آیات موافق و مخالف شفاعت جمع كرده تا اصل آن را اثبات و شفاعت مستقل از خدا را رد كند.
31 – مع الشفاعة و آثارها البناءة: ترجمه جعفر الهادی، الهادی، ش 20، 1396ق، ص 9 ـ 20.
32 – مفهوم شفاعت در اندیشه شیعی: مجتبی روحانی‌زاده، شیعه شناسی، ش 14، تابستان 1385، ص 163-188.
در این مقاله سعی شده است با استفاده از آرای برخی دانشمندان شیعی همچون شیخ مفید، شیخ طوسی، طبرسی، علامه حلی، فاضل مقداد، خواجه نصیر الدین طوسی، علامه طباطبایی و شهید مطهری معنای صحیحی از شفاعت ارائه شود.
33 – منزلت امامان شیعه: و چگونگی حسابرسی مردم در قیامت: شیعه‌شناسی، ش 16، زمستان 1385، ص 35-56.
34 – نقد دیدگاه المنار در تفسیر آیات شفاعت: علی اوسط باقری، معرفت، ش 136، فروردین 1388، ص 53-70.
نقد ديدگاه محمّد عبده و رشيد رضا در نفي و انكار مسئله شفاعت است. نامبردگان در تفسير المنار شفاعت را به معناي تسلّط اراده بنده بر خداوند دانسته و آن را از نظر عقلي محال می‌دانند. همچنين معتقدند كه آيات قرآن و روايات نيز بطلان آن را ثابت مي‌كند. نويسنده ابتدا به نقل برخي از ديدگاه مفسّران اهل‌سنّت امثال طبري، بغوي، ابن‌عطيّه، سمرقندي، قرطبي، ابن‌كثير، ابوحيّان و … مي‌پردازد كه اصل شفاعت را پذيرفته‌اند و پس از واژه‌شناسي شفاعت و بررسي آيات قرآن نتيجه مي‌گيرد شفاعت قانوني حاكم بر قوانين مجرمان است كه خداوند وضع كرده است. بنابراين شفاعت نفي مولويّت و حاكميّت خدا نيست، بلكه در طول اراده حق است.
35 – نقد ديدگاه وهابيت درباره شفاعت از منظر وحي و عقل: نویسنده: ابراهیم کوثری، سفیر، ش 7، دی 1387، ص 33-48.
منبع : نشریه سراج منیر
پی‌نوشت‌ها
[1]. وهابیت و شفاعت، علی اصغر ضوانی، ص 13.
[2]. الهدیة السنیة، رساله دوم، ص42(محمد بن‌عبدالوهاب).
[3]. نقدی بر وهابیت، ص 260-261(جعفر سبحانی).
[4]. سیدمحمدحسین، موسوی شاه چراغی(1320-1387ق).
[5]. جعفر بن خضر، کاشف الغطاء؛ جناجی نجفی، جعفر بن خضر(1156-1228ق).
[6]. درگذشت 1406ق.
[7]. درگذشت 1340ش.
[8]. طبسی نجفی، نجم‌الدین؛ مروجی طبسی، نجم‌الدین.