امام موسی کاظم(علیه السلام) می فرمایند:
«همچنان که کشت در خاک نرم ممکن و در سنگلاخ ناممکن است، حکمت نیز تنها در دل های نرم قابل شکوفایی است».[1]
در ادیان الهی آموزش صرفاً یک روند یاددهی مکانیکی از معلم به شاگرد نیست، بلکه با توجه به تأثیر غیرقابل انکاری که معلم بر روح و روان دانشجو بجای می گذارد خودسازی درونی و پای بندی به اصول اخلاقی و انسانی نیز برای او ضرورتی مضاعف دارد. ازاین رو تمام پیامبران الهی مهم ترین مقامی که خداوند به آن ها اختصاص داده بود و خود نیز بر آن تأکید داشتند جنبه معلمی و علم آموزی توأم با تربیت مردم بود. فرشته بزرگ الهی یعنی حضرت جبرئیل، نیز نقش معلمی داشته است.
«عَلَّمَهُ شَدیدُ الْقُوی»[2]
«بالاتر از همه آن که خداوند خود معلم بوده و هست».
نقش معلمی خداوند، هم موجب مباهات اساتید و معلمان به این کسوت می باشد و هم اهمیت و حساسیت این جایگاه را نشان خواهد داد:[3]
خداوند دانش حقایق جهان وعلم اسماء را به حضرت آدم(علیه السلام) آموخت؛
«وَعَلَّمَ آدَمَ الأَسْمَاء»[4]
و به حضرت یوسف(علیه السلام) تعلیم تعبیر خواب داد؛
«وَ عَلَّمْتَنی مِنْ تَأویلِ الاَحادیثِ»[5]
و به حضرت سلیمان(علیه السلام) زبان پرندگان آموخت؛
«وَ قالَ یا اَیُّهَا النّاسُ عُلِّمْنا مَنْطِقَ الطَّیْرِ»[6]
و به حضرت داود(علیه السلام) زره ساختن را؛
«وَ عَلَّمْناهُ صَنْعَةَ لَبُوسٍ لَکُم»[7]
به حضرت خضر(علیه السلام) علم و آگاهی فراوانی داد؛
«وَ عَلَّمْناهُ مِنْ لَدُنّا عِلْم»[8]
و به فرشتگان علوم فراوانی بخشید؛
«سُبْحانَکَ لا عِلْمَ لَنا اِلّا ما عَلَّمْتَن»[9]
به انسان ها نطق و بیان آموخت «عَلَّمَهُ الْبیانَ»[10]
و از همه بالاتر این که به پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) علوم و دانش هایی که هرگز تحصیل آن از طرق عادی برای او ممکن نبود آموزش داد؛
«و عَلَّمَکَ مالَمْ تَکُنْ تَعْلَمُ»[11]
نکته مهم و درس آموز اخلاقی در آیات فوق برای معلمان نیازسنجی و مخاطب شناسی است که خداوند نسبت به متعلمان خود دیده و در نظر گرفته است.
اصول اخلاقی معلمی
با توجه به اهمیت جایگاه استاد و معلم و مجموعه شرایط دینی و ملی موجود کشورمان، اهم اصول و هنجارهای اخلاقی در امر آموزش که توسط استادان و معلمان نسبت به شاگردان در قالب کلیات یک منشور اخلاقی باید مراعات گردد، را می توان این گونه بر شمرد:
– نیت سالم و صادقانه و اخلاص در عمل (عشق داشتن به حرفه معلمی).
– احترام به دانش آموزان به عنوان انسان های و تأثیرگذار در زندگی آینده خود، خانواده و جامعه.
– رعایت اصل مساوات در امر آموزش، نمره و مشاوره.
– توجه به استعداد های درونی و مهارت های دانشجویان.
– فراهم نمودن زمینه های اندیشه و خردورزی.
– ارتباط روحی با دانش آموزان در راستای تأثیرگذاری بیشتر.
– رعایت اعتدال و حریم عمومی جامعه در رفتار، گفتار و پوشش.
– ایجاد حس پرسش گری و پژوهش محوری در دانش آموختگان.
– تلاش برای ایجاد خودباوری و اعتماد به نفس دانش آموختگان.
– رویکرد آینده سازی و ساختن تمدن اسلامی.
به نظر می آید دکتر حسابی به زیبایی ارزش معلمی را در جمله زیر فرمودند. وقتی از او پرسیدند: «دانش» یا «هنر» معلم، کدام در رشته معلمی مؤثر است؟ گفت: «هیچ کدام، معلمی عشق است»[12]
پی نوشت ها
[1] – بحار الانوار، ج78، ص312.
[2] – نجم، آیه 5.
[3] – نجم، آیه 5.
[4] – بقره، آیه 31.
[5] – یوسف، آیه 101.
[6] – نمل، آیه 16.
[7] – انبیاء، آیه 80.
[8] – کهف، آیه 65.
[9] – بقره، آیه 32.
[10] – الرحمن، آیه 4.
[11] – نساء، آیه 113.
[12] – حسابی، استاد عشق، ص 181.