«ترس از مرگ»، علتهاى گوناگون دارد. در يك نگاه كلى مىتوان انسانها را از اين جهت به سه گروه ـ ناقصان، متوسّطان و كاملان ـ تقسيم كرد.
دليل وحشت از مرگ در انسانهاى ناقص، اين است كه انسان به حكم فطرت خود، حب به بقا و ميل به جاودانگى دارد و از فنا، زوال و نيستى متنفر است و از آنجا كه مرگ را نيستى مىپندارد، از مرگ تنفر دارد.
خداوند متعال، عقيده اين گروه از انسانها را چنين بيان مىكند: «إِنْ هِيَ إِلاّ حَياتُنَا الدُّنْيا نَمُوتُ وَ نَحْيا وَ ما نَحْنُ بِمَبْعُوثِينَ»؛[1] «جز اين زندگانى دنياى ما چيزى نيست، مىميريم و زندگى مىكنيم و ديگر برانگيخته نخواهيم شد».
متوسطان ـ كه ايمانشان به عالم آخرت كامل نيست ـ به دليل غفلت از حيات اخروى و توجّه به امور دنيوى و تلاش در آبادانى آنها، از مرگ مىترسند. امام صادق عليهالسلاممىفرمايد: «روزى مردى به سوى ابوذر آمد و پرسيد: چرا ما از مرگ كراهت داريم؟ ابوذر در پاسخ گفت: به دليل آنكه شما دنيا را آباد كرديد و آخرت را خراب؛ پس مىترسيد كه از آبادانى به سوى خرابى انتقال يابيد».[2]
ريشه اين غفلت، پيروى از خواستههاى نفسانى، مخالفت با حضرت حق يا آرزوهاى دراز است. اميرمؤمنان عليهالسلام در كلام گران سنگى مىفرمايد: «… آيا كسى نيست كه از گناه توبه كند، پيش از آنكه مرگش فرا رسد؟… شما را فرمودهاند كه بار بربنديد و توشه برگيريد. من بر شما از دو چيز بيشتر مىترسم: به دنبال هواى نفس رفتن و آرزوى دراز در سر پروريدن».[3]
اُستُن اين عالم اى جان غفلت است
هوشيارى اين جهان را آفت است
هوشيارى زان جهان است و چوآن
غالب آيد پست گردد اين جهان[4]
اين متوسطان و غافلان، به حدى از مرگ غافلاند كه به تعبير حضرت على عليهالسلام «گويا مرگ را در دنيا، براى غير ما نوشته و حق را بر عهده جز ما هشتهاند و گويى آنچه از مردگان مىبينيم، مسافراناند كه به زودى نزد ما باز مىآيند و آنان را در گورهايشان جاى مىدهيم و ميراثشان را مىخوريم! پندارى ما پس از آنان، جاودان به سر مىبريم!».[5]
اما گروه سوم، انسانهاى كامل و مؤمنان وارستهاند و ترسشان، مثبت و ارزشى است. در حقيقت آنان از عظمت خداوند متعال مىترسند. هراس آنان همانند وحشت وابستگان به دنياى مادى و دل دادگان به تعلّقات آن نيست. حضرت حق در قلب اولياى الهى، تجلّى كرده و موجب هيبت آميخته به شوق شده است. بنابراين تجلّى الهى و عظمت ادراك و شهودشان، آنان را به هيبت و خوف مبتلا كرده است. درست مانند زمانى كه عاشق دل داده، پس از سالها دورى و رنج، اجازه ملاقات با معشوق را پيدا مىكند؛ تمام وجود او آكنده از ترس و اضطراب است كه نكند پس از سالها هجران، عملى از او سر بزند و او از ديدار محبوب خود محروم شود.
دل عاشقان خداوند متعال، در هنگام ملاقات با حضرت حق ـ كه با مرگ سرفصلى از آن آغاز مىشود ـ مىتپد و وحشتناك و ترسناك مىشود؛ ولى اين خوف غير از ترسهاى معمولى است.[6]
هراس انسانهاى آن سويى، از طول سفر، توشه كم و بزرگى و عظمت مقصد است.[7] ايشان، به تبع قرآن كريم، مرگ را چون زندگى، امتحان بزرگ الهى مىدانند[8]و مىترسند كه از اين آزمون، سربلند بيرون نيايند و به حقيقت آزمون انسانهاى كامل، بسيار سخت است كه حتى درك آن نيز براى ما مشكل مىنمايد.
هيچ مرده نيست پرحسرت زمرگ
حسرتش آن است كش كم بود برگ
ورنه از چاهى به صحرا اوفتاد
در ميان دولت و عيش و گشاد
زين مقام ماتم و تنگين مُناخ
نقل افتادش به صحراى فراخ
مقعد صدقى نه ايوان دروغ
باده خاصى نه مستيى زدوغ
مقعد صدق و جليسش حق شده
رسته زين آب و گل آتشكده
ورنكردى زندگانيى منير
يك دو دم ماندست مردانه بمير[9]
با اين توضيحات اجمالى و مختصر، روشن مىشود كه هر ترس و وحشتى از مرگ، بد و منفى و هر خوفى از آن هم خوب و مثبت نيست. اگر ترس از مرگ، بر اثر غفلت و محدوديت نظر باشد، وحشتى منفى و نابخردانه است كه بايد عامل آن (دنيادوستى) را از بين برد. اما اگر وحشت از مرگ، براساس خوف از عظمت حق تعالى و ترس از چگونگى رويارويى با خداوند باشد، ترسى مثبت و از سر شوق و عشق است.
گفتنى است اگر چه اولياى الهى در برخى حالات، با درك عظمت حق و توجه به سنگينى مسئوليت خويش، از مرگ هراسناكاند؛ اما از سوى ديگر شوق ديدار يار، حالتى براى آنان به وجود مىآورد كه اعلام مىدارند: «علاقه ما به مرگ، از علاقه كودك به پستان مادر بيشتر است».
در پايان، توجه به امور زير در باور مرگ و يادآورى آن و پند گرفتن از آن، مؤثر و مفيد است:
يكم. انديشه درباره مرگ به ويژه در خلوت و اينكه مرگ تنها پلى است كه ما را از خانه عمل، به خانه پاداش و جزا منتقل مىسازد. همچنين تفكر در اين نكته كه انسان براى اين دنياى فانى و زندگى زودگذر، آفريده نشده؛ بلكه آفرينش او براى زندگانى ابدى است كه مرگ آغاز سفر بدان جا است.
دوّم. زيارت اهل قبور و تماشاى قبرهاى پوسيده و سنگ متلاشى شده و انديشه در اين مسئله كه چه انسانهايى روزگارانى زندگى مىكردند و اكنون همگى در اين گورستانها خوابيدهاند و هيچ يادى از آنان نيست. جسم آنها اگر چه خاك شده و غذاى مورچگان گرديده است؛ اما آنان همگى در محضر پروردگار عالم حاضرند و پاداش رفتار نيك يا كيفر كردار بد خود را مىبينند و اين سرنوشتى است كه دير يا زود ما نيز بدان خواهيم رسيد.
سوّم. شركت در تشييع جنازه و تدفين اهل ايمان و يادآورى اين نكته كه روزى ما نيز همانند آن فرد، بر روى دوش آشنايان و بستگان به گور سپرده خواهيم شد. پس كردار، رفتار و گفتار خود را بر اساسى تنظيم كنيم كه مرگ ما، موجب آسايش ابدى ما بشود.
چهارم. تلاوت و تدبر در آياتى كه در مورد مرگ و قيامت است (به ويژه نگاه انديشمندان به آيات عذاب) و مطالعه و تفكر در روايات فراوانى كه در اين باره وارد شده است.
پنجم. توجه به اين نكته كه مرگ نيستى و نابودى نيست؛ بلكه دريچهاى براى ورود به عالمى بزرگتر و گسترده است. مرگ ما را از خانه عمل و امتحان، به خانه ابدى محاسبه و پاداش مىبرد و هر چه در دنيا كاشتهايم، در قبر ظهور پيدا مىكند و برداشت مىشود. كسى كه در دنيا با ايمان و عمل صالح سپرى كرده، قبر او«روضة من رياض الجنة» است و آن كه دنيايش را با بى ايمانى و بدكردارى سپرى كرده، قبرش «حفرة من حفر النيران» است. آرى قبر همه انسانها، ظاهرى مشابه دارد؛ اما باطن آن متفاوت است: يا بهشت است يا جهنم. آن كه دنيا را با ايمان و عمل صالح سپرى كرده، هم اكنون در بهشت است و مرگ او را به اين سعادت ابدى مىرساند. پيك مرگ براى چنين فردى، پيك بشارت و سعادت است. زندگى بهشتمدار او در دنيا، موجب شده كه باطنش، بهشت گشته و مرگ او را به بهشت ببرد (قبرش بهشت است). اما آن كه با سوء اختيار خود، در دنيا بدكردار بوده، هم اكنون در جهنم است؛ منتها همانند مردم مست و بىهوش، مىسوزد و ادراك نمىكند. آنگاه كه پيك مرگ آمد، در حقيقت او به هوش مىآيد و آنگاه جهنمى كه خود براى خود، فراهم كرده بود، به چشم جان مىبيند و با همه وجود مىچشد.[10]
نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها
نویسنده:گروه مؤلفان
[1] – مؤمنون 23، آيه 37.
[2] – بحارالانوار، ج 6، ص 137، ح 42.
[3] – نهج البلاغه، خطبه 28، ص 29.
[4] – مثنوى معنوى، دفتر اول، ابيات 2066 ـ 2067.
[5] – نهج البلاغه، كلمات قصار 122، ص 382.
[6] – امام خمينى، چهل حديث، صص 303 ـ 307 مركز نشر فرهنگى رجاء، چاپ اول، تابستان 1368.
[7] – نهج البلاغه، كلمات قصار 77، ص 372.
[8] – ملك 67، آيه 2.
[9] – مثنوى معنوى، دفتر پنجم، ابيات، 1771 ـ 1766.
[10] – براى آگاهى بيشتر ر.ك:
الف. عبدالحسين، دستغيب شيرازى، معاد ؛
ب. محمد حسين، حسينى تهرانى، معاد شناسى؛
پ. مرتضى، مطهرى، معاد ؛
ت. ناصر، مكارم شيرازى، معاد.