هدايت خداوند دو قسم است: هدايت ابتدايى و هدايت پاداشى.
هدايت ابتدايى سرمايه هايى است كه ذات اقدس اله از راه عقل و فطرت (درون) و وحى و نبوت (بيرون) به انسان عطا كرده است.
بر اين اساس، خداوند همه را با سرمايه هاى درونى و بيرونى به راه راست هدايت كرده است. كسانى كه اين هدايت رامغتنم شمرده، دنبالش حركت كردند و چند قدم رفتند، از هدايت پاداشى خداوند برخوردار مى شوند؛ به معارف الهی و به فضائل گرايش نشان مى دهند و دوست دارند آدم خوبى باشند. وقتى جلسه خير و شر هست، گرايش آن ها به سمت خير است.
اضلال يا گمراهى ابتدايى از صفات سلبيه است و هرگز در ذات اقدس اله وجود ندارد. خدا هرگز كسى را گمراه نكرده است و نمى كند. خدايى كه از درون، عقل و فطرت و از بيرون عزيزترين مخلوقاتش يعنى پيامبران و على و اولاد على را براى هدايت ما فرستاده، هرگز كسى را گمراه نخواهد كرد، اگر كسى با وجود اين هدايت ها بيراهه رفت، خداوند راه توبه و بازگشت را باز گذاشته است. اگر انسان باآن كه راه توبه باز است به بيراهه رفتن خود ادامه دهد، از آن به بعد، خداوند او را «اضلال» مى كند.
آيا اين بدان معنا است كه خداوند چيزى به عنوان ضلالت به او مى دهد؟ خير؛ چون ضلالت امر عدمى است. پس گمراه مى كند، يعنى لطف خود را از او مى گيرد و او را به حال خود رها مى سازد. آن وقت اين شخص مى ماند و شهوت و خشمش. به هر سمتى كه اين دو بكشانند، مى رود و به آسانى به سمت گناه حركت مى كند.
بنابراين، هدايت ابتدايى اصلاً مقابل ندارد؛ يعنى خداوند همگان رابدون استثنا هدايت كرده است. منظور آيه: «يُضِلُّ مَنْ يَشاءُ وَ يَهْدِي مَنْ يَشاءُ»[1] هدايت ثانوى و ضلالت كيفرى است. هدايت ثانوى است كه مقابل دارد. پس هدايت ابتدايى سرمايه اى است كه خداوند بدون استثنا به همه عنايت كرده است. كسانى كه از اين هدايت استفاده مى كنند، فيضى خاص، به عنوان پاداش، دريافت مى كنند كه همان هدايت پاداشى است. اين كه فرمود: «مَنْ يُؤمِنْ بِاللّهِ يَهْدِ قَلْبَهُ»؛[2]«وَ إِنْ تُطِيعُوهُ تَهْتَدُوا»[3] يا «زادَهُمْ هُدىً وَ آتاهُمْ تَقْواهُمْ»[4] از همين قبيل است.
اين ها از جايزه و پاداشى الهی برخوردار مى شوند و كارها را به آسانى انجام مى دهند. اگر قبلاً روزه گرفتن يا نماز خواندن برايش سخت بود، الان اين كارها را به آسانى انجام مى دهد.
تمام اضلال ها كيفرى است؛ يعنى خداى سبحان به كسانى كه از هدايت تكوينى اوليه پيروى نكردند، آن پاداش خاص را نمى دهد، و به حال خود رهاشان مى سازد. در اين حال او مى ماند و شهوت و خشم. علم او به حس محدود مى شود و عملش به شهوت. البته به لطف الهی اين اضلال هم به وسيله بنده قابل جبران است. هر وقت يك يا الله بگويد و برگردد، از اضلال نجات پيدا مى كند و خود را در جرگه مؤمنانى كه از هدايت ثانوى وپاداشى برخوردارند ،مى يابد. در قرآن كريم فرمود: «إِنْ عُدْتُمْ عُدْنا»؛[5]«إِنْ تَعُودُوا نَعُدْ».[6]
منبع:نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاهها / مؤلف:آیت اللّه عبداللّه جواد آملی/پرسش وپاسخ دانشجویی
[1] – سوره نحل16: آيه 93.
[2] – سوره تغابن64: آيه 11.
[3] – سوره نور24: آيه 54.
[4] – سوره محمد47: آيه 17.
[5] – سوره اسراء17: آيه 8.
[6] – سوره انفال 8: آيه 19.