1 – تفسیر سورۀ حمد :
در تفسیر آیة {غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلا الضَّالِّينَ}، در تفسیر تبیان، از امام صادق(علیه السلام) روایت کرده که فرمود: «هم الیهود هم النصاری».
بر اساس این حدیث در تمام تفاسیر، همین مصادیق برای مغضوب و ضالّ یاد شده است.
البتّه منکر مصادیق متعدّد برای یک آیه نمی‌توان شد. ولی اگر دقیق‌تر به همین حدیث بنگریم، به نکته عمیقی در باب امامت می‌رسیم. و آن اینکه:
شیخ طوسی، متن کامل حدیث را در کتاب‌های دیگر خود (تهذیب و استبصار) آورده، و در تبیان، خلاصه آن را نقل کرده است. متن کامل حدیث به نقل وحید بهبهانی چنین است:
«وصحیحة معاویة بن وهب أنه قال للصادق(علیه السلام): أقول: آمین إذا قال الإمام: {غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلا الضَّالِّينَ}. فقال: هم الیهود والنصاری».[1]
وحید بهبهانی پس از نقل حدیث می‌نویسد:
وهذه تنادی بأعلی صوتٍ عدم رضاه(علیه السلام) بهذا القول فیه إلی حدّ ألجأه إلی أن قال ما قال، ولم یرخّص. ولیس ذلک إلاّ لکون العامّه شعارهم ذلک، ففی کلام یکون القائل هو الیهود والنصاری.[2]
خلاصه اینکه بر اساس متن کامل حدیث، مغضوب وضالّ، یعنی عامّه، در خروج از اسلام و ایمان به یهود و نصاری تشبیه شده‌اند. این حقیقت، در زیارت جامعه کبیره به بیان امام هادی(علیه السلام) چنین آمده است:
ـ وعلی من جحد ولایتکم غضب الرحمان.
ـ وضلّ من فارقکم.
این دو جمله، به ترتیب، معانی دو بخش آیه یاد شده را بیان می‌کند. البته مؤیّدات دیگر برای آن وجود دارد که به ملاحظه اختصار، از بیان آن صرف‌نظر می‌شود.
2 – معنای صحیح تفرقه :
گاهی بر اساس حدیث حضرت امیر المؤمنین(علیه السلام) که فرمود: «ایاکم والفرقة»، به این نتیجه می‌رسند که باید دربارة حقایق امامت سکوت کرد تا وحدت امّت خدشه دار نشود. و هر کس در باب امامت سخن بگوید، این نهی حضرت امیرالمؤمنین(علیه السلام) را نادیده گرفته است.
برای فهم بهتر این نهی حضرت، باید به چند نکته توجّه شود:
1 – این جمله خطاب به خوارج است، که از پیرامون امام حقّ پراکنده شده بودند و به افتراق (دوری از حجّت الله) روی آورده بودند، نه خطاب به مؤمنان که مدّعای بحقّ خود را فراموش کنند.
2 – این نهی حضرت، دقیقاً بیان دیگری از آیة شریفه است که فرموده: { وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلا تَفَرَّقُوا}. یعنی اینکه از اعتصام به حبل متین الهی تفرقه حاصل نشود. طبق احادیث معتبر فراوان، مراد از حبل الله، قرآن و اهل بیت(علیهم السلام) است؛ یعنی همان یادگارهای گرامی پیامبر که در حدیث ثقلین، امّت را برای رهایی از ضلالت، به آنها سپرده و به تمسّک به آنها امر فرموده است.
3 – امام امیرالمؤمنین(علیه السلام) در کلامی بلند، حکمت بعضی از اصول و فروع دین را بیان می‌دارد، از جمله اینکه می‌فرماید: «جعل الله… والإمامة نظاماً للأمّة، والطاعة تعظیماً للإمامة».[3]
همین مضمون در خطبه فدکیه حضرت صدیقه کبری ـ سلام الله علیها ـ نیز آمده است: «جعل الله… و إمامتنا أماناً من الفرقة».
همین مضمون در بیان امام هادی(علیه السلام) در زیارت جامعه کبیره به این تعبیر آمده است: «وبموالاتکم تمّت الکلمة… وائتلفت الفرقة».
بدیهی است که حدیث «ایّاکم والفرقة» در راستای دیگر کلمات خاندان عصمت است و جدا از کلّ آن هدف اساسی نیست.
4 – اساساً حق و باطل، نه بر مبنای تعداد پیروان آنها، بلکه بر مبنای انطباق با حقّ باید تعریف شود.
لذا در حدیث است که: «جماعة أمتی أهل الحق و إن قلّوا، والفرقة أهل الباطل وإن کثروا».[4]
آیات فراوان قرآن، اکثریت باطل را مذمّت می‌کند، مثلا: أکثرهم مشرکون (یوسف/106)، أکثرهم فاسقون (مائده 59 و توبه 8)، أکثرهم لا یعلمون (اعراف 187، یوسف 21)، أکثرهم لا یؤمنون (هود 17)، أکثرهم الکافرون (نحل 81).
در برابر، گروه اندک شمار پیروان حقّ را می‌ستاید: وقلیل من عبادی الشکور (سبأ / 13)، وما آمن معه إلاّ قلیل (هود / 40).
حاشا از حجت خدا و قرآن ناطق که داعی به سوی این جمعیت و اتحاد با دشمنان
حبل الله باشد.
5 – مبنای حضرت امیرالمؤمنین(علیه السلام) در سکوت و صبر، همان است که در روایات فراوان آمده و در اینجا فقط به دو نقل از ابن ابی الحدید اکتفا می‌شود.
شارح معتزلی نهج البلاغه می‌نویسد: «لو وجدت أربعین ذوی عزم…. ذکره نصر بن مزاحم وذکره کثیر من أرباب السیرة».[5]
نیز از حضرت امیر(علیه السلام) روایت کرده که فرمود: «فنظرت فی معسکری ولیس فیها خمسون رجلاً».[6]
برای تأیید این حقیقت و حُسن ختام این یادداشت، به چند جمله از زیارت غدیریه صادره از امام هادی(علیه السلام) توجه شود که محدث قمی در هدیة الزائرین، بر صحّت سند آن تأکید کرده و خواندنش را در هر زمان، از نزدیک و دور توصیه می‌کند.
امام هادی(علیه السلام) خطاب به جدّش امیرالمؤمنین(علیه السلام) می‌فرماید:
و أشهد أنك ما اتقيت ضارعا، و لا أمسكت عن حقك جازعا، و لا أحجمت عن مجاهدة عاصيك ناكلا، و لا أظهرت الرضا بخلاف ما يرضى الله مداهنا، و لا وهنت لما أصابك في سبيل الله، و لا ضعفت و لا استكنت عن طلب حقك مراقبا.
معاذ الله أن تكون كذلك، بل إذ ظلمت فاحتسبت ربك، و فوضت إليه أمرك، و ذكرت فما ذكروا، و وعظت فما اتعظوا، و خوفتهم الله فما يخافوا.[7]
پی نوشت ها :
[1]. شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، 2/75، ح 278؛ شیخ صدوق، الاستبصار، 1/319، ح 1188؛ شیخ حر عاملی، وسائل الشیعة، 6/67، ح 7363.
[2]. بهبهانی، وحید، مصابیح الظلام، 7/245 ـ 246.
[3]. در بعضی از چاپ‌های متأخّر نهج البلاغه، در این عبارت تحریف روی داده و به جای «الإمامة»، کلمة «الأمانة» آورده‌اند، بدون توجه به اینکه در عبارت بعدی بار دیگر «للإمامة» آمده و باید پیوند میان دو جمله حفظ شود.
[4]. شیخ صدوق، معانی الأخبار، ص 154 ـ 155؛ همو، الأمالی، مجلس 54 حدیث 3، روایت 536.
[5]. ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، 2 / 22 و 47.
[6]. همان، 6 / 98.
[7]. شیخ مفید، مزارکبیر منسوب به شیخ مفید (تصحیح احمدعلی مجید الحلی)، 146.