نظريۀ نص از ديدگاه متکلمان امامی

مقدمه  :

در اصل اعتقاد به امامت و ضرورت آن، اختلاف قابل ملاحظه‌ای بین متکلمان مسلمان نیست؛[2] اما در اینکه این ضرورت، عقلی است یا نقلی (شرعی) و ضرورت آن بر مردم (مكلفَّین) است، یا بر خداوند (مكلِّف)؟ اختلاف‌های جدی وجود دارد. شاید اصلی‌ترین منشأ این اختلاف نوع تصویری است كه از (امامت) وجود دارد؛ زیرا با آنكه تعریف امامت (ریاست عامه در امور دین و دنیا به نیابت از پیامبر)[3] بین شیعه و اهل سنت یكسان است، با این حال در مفهوم و ماهیت و نوع تصویری كه از امامت دارند، تخالف آشكار و غیرقابل جمع وجود دارد.[4] به نظر می‌رسد این اختلاف، ناشی از اختلاف روش شناختی آنان در تعریف امامت بوده است، اینکه تعریف امامت، به لحاظ منطقی، تعریف پیشین است یا پسین؟

به عبارت دیگر آیا ابتدا با ملاک‌های مأخوذ از عقل و یا مستنبط از وحی، به تعریف امامت دست می‌یابیم و سپس به تعیین مصداق می‌پردازیم؛ و یا بر اساس رخدادها و واقعیت‌های خارجی، امام را می‌شناسیم و امامت را تعریف می‌كنیم؟

علمای امامیه همان‌گونه که وجوب نصب امام را عقلی می‌دانند، با استناد به ملاک‌های عقلی و شرعی، تصوری از امام ارائه داده و سپس مصداق اتمّ آن را از راه شرعی یا عقلی نشان داده‌اند. در حالی‌که به نظر می‌رسد، تئوری امامت در اهل سنت، بر اساس واقعیت‌های خارجی و تحولات تاریخی شکل گرفته، و همواره با توجه به شرایط و زمینه‌های متفاوت بیرونی در دوره‌های مختلف تاریخی، تحول و تطور یافته است؛ از این‌رو، می‌توان گفت برداشت ها و مفاهیم مربوط به حاکم اسلامی در اندیشه سیاسی اهل سنت، چیزی جز (تئوریزه کردن حوادث و رخدادهای ایام)[5] نبوده است.

در خصوص راه‌های تعیین امام و اینکه امام چگونه تعیین و یا شناخته می‌شود، اندیشمندان مسلمان چندین راه بیان کرده‌اند:

1_ طریق نص؛ 2_ طریق اختیار و انتخاب؛ 3_ طریق دعوت؛ 4_ طریق ارث؛ 5_ طریق قهر و استیلاء.

طریق نص مورد قبول همۀ متکلمان و اندیشمندان اسلامی است؛[6] اما اختلاف اساسی متکلمان امامی با غیر امامی آن است که آیا راه‌های دیگر غیر از طریق نص، در تعیین امام حجیت دارند یا خیر؟ امامیان معتقدند که امامت بسان نبوت است و (نصب) امام مربوط به خداوند متعال می‌باشد كه فقط از طریق (نص نبوی)[7] مشروع خواهد بود؛ اما علمای اهل سنت به دلیل انكار (نصب الهی) امام، نه تنها لزوم حصر تعیین امام از طریق نص را انكار كرده‌اند، بلكه مدعی هستند چون نصی وجود ندارد، روش اختیار و انتخاب مسلمانان نیز در تعیین امام مشروع است. شیعیان زیدی نیز علاوه بر روش نص، طریق دعوت را مطرح کرده‌اند که اگر سید فاطمی و صالح، قیام کرد و مردم را به سوی خود و اقامۀ شعائر دینی فراخواند، با این ادعا امامت برای او منعقد می‌شود

 و امامتش مشروع است.[8] قول شاذّی نیز منسوب به (عباسیه) وجود دارد که یکی از روش‌های تعیین امام را (ارث) می‌داند.[9]

نظریه پردازان اهل سنت در خصوص راه‌های تعیین امامت (در مقام ثبوت)، دچار نوعی تشتّت و سردرگمی شده‌اند، به طوری که علاوه بر حجیت طریق تنصیص، طریق انتخاب یا بیعت را ذکر کرده و در توجیه مشروعیت آن گاهی به اجماع صحابه، و گاهی به عمل صحابه، و گاهی به عمل اهل حل و عقد، استناد کرده‌اند. نیز به طریق (قهر و استیلاء) متمسک شده، و امامت کسی که با زور و غلبه بر مردم مسلط شود را مشروع دانسته‌اند؛[10] حتی برخی پا را فراتر گذاشته و ادعا کرد ه‌اند: (تنعقد الإمامة بالقهر و الاستیلاء ولو کان فاسقاً أو جاهلاً أو عجمیاً)![11] پر واضح است موضع صاحبان این اقوال، موضع کسی است که ابتدا به صحت امامت و خلافت خلفا اعتقاد دارد، سپس در مشروعیت طریق تعیین آن بحث می‌کند و همان شیوۀ اتفاق افتاده را به عنوان یکی از راه‌های مشروع برای انتخاب امام به شمار می‌آورد. ناگفته پیداست که این نوع استدلال برای تعیین امام، تمسّک به مدعا برای اثبات مدعا است و معضل منطقی (دور) را داراست.

نوشتار حاضر ضمن اشاره به سابقه تاریخی اندیشۀ شیعی مبنی بر لزوم تعیین امام توسط رسول خدا(صلی الله علیه و آله) _ كه از همان صدر اسلام در بین شیعیان علی وجود داشت و از آن با عنوان (وصایت) یاد می‌شد _ به تبیین نظریۀ لزوم تعیین امام از طریق تنصیص _ كه از آن با عنوان (تئوری نص) یاد می‌شود _ پرداخته و تلاش نموده است مفهوم نص، اقسام آن و ضرورت وجود نص در تعیین امامت (مقام ثبوت) و نیز استدلال امامیان در مقام اثبات امامت خاصه از نصوص جلی، خفی و فعلی را بیان کند. لازم به یادآوری است که تعیین امامت شیعی، بر دو اصل استوار است: (نصب الهی) و (نص نبوی). مقاله پیش‌رو عقیده لزوم نص را از منظر امامیان برمی رسد؛ اما عقیده لزوم نصب الهی و استدلال آنان نوشتاری مستقل و فرصتی دیگر می‌طلبد.

 

1 – مفهوم نص و اقسام آن   :

 

نص در لغت به معنای چیزی است که إظهار و آشکار شود[12] و در اصطلاح به معنای (الدلیل الذي لا یتطرق إلیه الخلاف)،[13] یا (اللفظ الذي لایحتمل غیر ما فهم منه)[14] است. و مقصود از آن در اینجا (الأدلّة التي وردت في القرآن الکریم و السنّة النبویّة الشریفة علی خلافة أمیر المؤمنین علی بن ابی طالب(علیه السلام)و وصایته لرسول الله(صلی الله علیه و آله))[15] است.

اندیشمندان امامی برای نص، تقسیمات متعددی بیان کرده‌اند. مهم‌ترین آنها تقسیم نص بر (قولی) و (فعلی) است. نص قولی بر دو‌گونه است: (جلی) و (خفی).

در تعریف نص جلی گفته شده: نصی که بالضروره دلالت بر معنا و مراد دارد، به طوری که احتیاج به استدلال و تبیین اضافی ندارد و در مقابل، نص خفی، نصی است که دلالتش بر معنا و مقصود به نوعی استدلال و تبیین احتیاج دارد.[16]

نص فعلی، آن دسته از افعال رسول خداست که بیان‌گر اجلال و تعظیم امام علی (علیه السلام)است. در کلام برخی از متکلمان (اظهار معجزه) به دست امام، به عنوان نص فعلی بر امامت بیان شده است.[17]

ادعای اندیشمندان شیعۀ امامی آن است که در خصوص امامت و خلافت علی بن ابی طالب (علیه السلام)هر سه نوع نص موجود است: نص قولی جلی که صریح در معنا است و نص خفی که با پیوست ضمیمه مقصود را می‌رساند و نص فعلی از پیامبر(صلی الله علیه و آله) و اظهار معجزه به دست علی بن ابی طالب. اما اکثر قریب به اتفاق عالمان اهل سنت برآنند که نصی از جانب رسول خدا بر انتصاب امام صادر نشده است؛ از این‌رو به روش اختیار و بیعت روی آورده‌اند.

اکثر شیعیان زیدی نیز معتقدند در خصوص امامت امام علی(علیه السلام)نص جلی صادر نشده است، با این حال منکر نص خفی نیستند؛ تنها (جارودیه) معتقد به وجود نص جلی در خصوص امامت حسنین؟عهما؟ هستند.[18] البته در بین اهل سنت، کسانی بوده‌اند که معتقد بر نص خفی از جانب پیامبر بر امامت ابوبکر بودند؛ حتی برخی از اصحاب حدیث، ادعای وجود نص جلی را کرده‌اند و پنداشته‌اند پیامبر گرامی اسلام، صریحاً و به صورت آشکار و جلی، ابوبکر را خلیفۀ خویش گردانیده است![19]

متکلمان شیعۀ امامی با توجه به ادعای مزبور، می‌بایست دو کار انجام دهند: نخست، در مقام ثبوت و در خصوص (امامت عامه) دلائل عقلی و غیر عقلی نص را تبیین و بطلان روش‌های دیگر را اثبات کنند؛ سپس در مقام اثبات و در خصوص (امامت خاصه) نصوص مورد نظر خویش را مطرح ساخته و دلالت آنها و نیز حجیت اسناد یا تواتر آنها را ثابت نمایند.

 

2 –  پیشینه تئوری نص  :

 

از همان صدر اسلام برخی به عنوان (شیعۀ علی) معتقد بودند علی(علیه السلام)نه فقط بر همۀ صحابه به خاطر مجاهدت ها و فضیلت‌های بی‌شمار به جانشینی پیامبر سزاوارتر است، بلكه شخص پیامبر او را برای این مقام برگزیده است؛ از این‌رو معتقد بودند اساساً امامت و جانشینی حضرت علی(علیه السلام)اعطایی از جانب رسول بوده است؛ از این‌رو، با عنوان وصی از او یاد می‌شد به طوری که حقانیت امامت امیرالمؤمنین(علیه السلام)را در (وصایت) او  از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) می‌دانستند. برخی از نمونه‌های تاریخی نقل شده چنین اند:

یعقوبی نقل می‌کند: ابوذر در زمان عثمان بر درب مسجد ایستاده بود و خطبه‌ای خواند و گفت: … و محمّدٌ وارثُ علمِ آدم و ما فُضّل به النبیّون، و علی بنُ ابی طالب وصيّ محمدٍ و وارثُ علمِه، أیتها الأمّةُ المتحیّرة بعد نبیّها! أما لو قَدَّمْتم مَن قدَّم الله و أخَّرتم مَن أخَّرالله و أقررتم الولایةَ و الوراثةَ فی أهل بیت نبیّکم.[20]

مالک اشتر هنگامی که مردم با امیرالمؤمنین(علیه السلام)بیعت کردند گفت: (أیها الناس! هذا وصيّ الأوصیاء و وارثُ علمِ الأنبیاء… ).[21]

محمدبن ابی بکر در نامه‌ای خطاب به معاویه نگاشته است: (… یا لک الویل! تعدِلْ نفسَک بِعليّ و هو وارثُ رسولِ الله(صلی الله علیه و آله) و وصیّه…).[22]

خزیمه بن ثابت پس از بیعت با علی(علیه السلام)گفت: (أیّها الناس! إنّا قد تَشاورنا و اخْترنا لِدینِنا و دنیانا رجلاً إختاره لَنا رسولُ الله(صلی الله علیه و آله) فبایعْناها…).[23]

دارمیه حَجونیه در برابر معاویه، در بیان علل دوستی علی(علیه السلام)می‌گفت: (والیتُ علیّاً علی حُبّه المساکین… و ما عقد له رسولُ الله من الولایة).[24]

ام سنان _ دختر خثیمة بن خرشه _ در وصف حضرت علی(علیه السلام)می‌گفت:

قد کنتَ بعد محمّد خَلَفاً لنا                    أوصـــی إلیکَ بنا فکنـــتَ وفیاً [25]

ام الخیر نیز در روز صفین در تحریک سپاهیان علی(علیه السلام)می‌گفت: (هلمّوا _ رحمکم الله _ إلی الإمام العدل و التقيّ الوفيّ و الصدّیق الوصيّ).[26]

علاوه بر این نقل ها، شواهد متعدد دیگری هست که حکایت از آن دارد که خود ائمه معصومین (علیهم السلام)، در مورد منصوب بودن امامتشان از سوی پیامبر(صلی الله علیه و آله) تأکید داشته‌اند؛ به چند مورد از آنها اشارۀ اجمالی می‌کنیم:

یعقوبی با اشاره به احتجاج خوارج با امیرالمؤمنین(علیه السلام)و اعتراف آنان بر وصی بودن ایشان و ادعایشان مبنی بر اینکه آن‌حضرت وصایت را ضایع کرده است، به نقل از حضرت امیر(علیه السلام)می‌نویسد:

امّا قولُکم إنّی کنتُ وصیّاً فضیعتُ الوصیةَ، فإنّ الله عزّوجل یقول: <ولله علی النّاس حج البیت من استطاع الیه سبیلاً>، أفرأیتم هذا البیتَ لولم یحجج إلیه أحد کان البیت یکفر؟! إنّ هذا البیتَ لو ترکه من استطاع إلیه سبیلاً کَفَر، و أنتم کَفَرْتم بِتَرکِکُم إیّاي لا أنا بِتَرکي إیّاکم… .[27]

امام حسن مجتبی(علیه السلام)بعد از شهادت امام علی(علیه السلام)خطبه‌ای خواندند و فرمودند: (أنا الحسن بن عليّ، و أنا ابن النّبيّ، و أنا ابن الوصيّ).[28]

امام حسین(علیه السلام)در معرفی خود در روز عاشورا در مقابل سپاه عمربن سعد فرمودند: (ألستُ ابن بنت نبیّکم و ابن وصیّه؟).[29]

با استناد بر شواهد متعدد به جای مانده، این مطلب به دست می‌آید که لقب (وصی) برای امیرالمؤمنین(علیه السلام)مشهور بوده است، به طوری که این نکته حتی در کتب لغت نیز منتشر شده است؛ از این‌رو، در برخی از کتب لغت، ذیل ماده (وص ی) به این نکته اشاره شده است که واژۀ (وصی) لقب علی بن ابی طالب(علیه السلام)بوده است.[30] مبرد در الکامل شواهد متعددی از شعرای مطرح عرب همچون: کمیت، ابوالأسود دوئلی و حمیری ذکر کرده، مبنی بر اینکه لقب آن حضرت (وصی) بوده است.[31]

اینها نمونه‌هایی است بر اینکه نشان داده شود، اساس عقیدۀ (تنصیص) از ابتدای شکل‌گیری تشیع امامی، وجود داشته و ریشه در احادیث و سخنان پیامبر اسلام داشته است. ناگفته پیداست که تبیین این اصل اعتقادی نیز بسان دیگر اصول اعتقادی شیعۀ امامی، مسیر تکاملی داشته و در دوران‌های مختلفی با کوشش و جدیت متکلمان بزرگی همچون هشام بن حکم و شاگردانش، سپس ابن راوندی، ابن قبۀ رازی و متکلمان خاندان نوبختی و بعد از آن در لسان علمی متکلمان نامداری چون شیخ مفید و شاگردش سید مرتضی و شیخ طوسی تبیین و تفسیر و در یک نظام کلامی بازسازی شده است؛ ولی این بدان معنا نیست که این عقیده در نظام اعتقادی شیعه امامی، نبوده یا یک اعتقاد حادث و جدید است.[32]

ادعای حادث بودن اعتقاد بر نص صریح بر امامت امیرالمؤمنین(علیه السلام)و دیگر ائمه (علیهم السلام)، در سده‌های پیشین از سوی برخی از مخالفین مطرح و از سوی بزرگان شیعی رد شده است؛ به طور نمونه شیخ مفید در الفصول المختارة این شبهه را به نقل از مخالفین چنین مطرح کرده است:

([ادعاء] النص الجليّ علی أمیر المؤمنین (علیه السلام)شیءٌ حادث و لم یکُ معروفاً عند متقدميّ الشیعة و لا اعتمده أحد منهم و أنّما بدأ به و ادّعاه ابن الراوندي فی کتابه فی الإمامة و ناضل علیه و لم یسبقه إلیه أحد). سپس با تکیه بر شواهدی چون شعر سید اسماعیل حمیری[33]:

و فـیهم علـی وصـيّ النبـيّ                      بمحضرهم قد دعـا أمیراً

و کان الخصیص به في الحیاة                 و صاهرَه واجتـباه عشیرا

 این اعتقاد را به دوران صدر اوّل اسلام مربوط می‌داند. همچنین سید مرتضی در کتاب الشافی به شبهه قاضی عبدالجبار معتزلی كه‌اندیشۀ نص را برساختۀ هشام بن حكم و ابن راوندی می‌داند پاسخ داده است.[34] او همچنین در کتاب الذخیرة فی علم الکلام این شبهه را مطرح و شواهد ضد آن را بیان کرده و در جواب نقضی گفته است: (اگر ابن راوندی ابداع كنندۀ نظریۀ نص بود، بالضرورة به عنوان مبدع این اندیشه شناخته و مشهور می‌شد در حالی كه چنین نیست).[35] محقق حلی نیز در کتاب المسلک فی اصول الدین با ذکر شواهدی، پیشینۀ این عقیدۀ شیعه را در دوران صدر اسلام، نشان داده است؛ مانند این بیت عبادة بن صامت:

      یا لَلرجـال أخّــــروا علیّــاً                  ألیس کان دونهم وصیّاً[36]

 

3 –  امامت عامه (مقام ثبوت) : 

 

اثبات لزوم نص در لسان علمی اندیشمندان شیعی با ادلۀ عقلی و نیز با استناد به نصوص شرعی (قرآن و روایات نبوی) همراه بوده است. آنان برای اثبات لزوم نص به روایات خود ائمه (علیهم السلام) استناد نكرده‌اند تا ایراد منطقی دور به وجود نیاید. استدلال متکلمان شیعه در باب امامت عامه و اینکه امامت تنها از طریق نص ثابت می‌شود و طرق دیگر باطل و مردود است، از قرار ذیل است:

1_3_ دلائل ضرورت نص :

مهم‌ترین دلیل متکلمان امامی، نوع تصویری است که از امامت به دست می‌دهند که جز با (تنصیص) سازگار نیست؛ چرا که جایگاه (امامت) در باور شیعی، امتداد جایگاه (نبوت) است، به طوری که امامت نیز بسان نبوت اولاً و بالذات رابطۀ (خدا با انسان) است، نه رابطۀ (انسان با خدا). در این باور جایگاه امامت هم رتبه و هم سنگ جایگاه نبوت است؛ و حتی به تصریح برخی از عالمان شیعی، مقام امامت برتر از مقام نبوت است؛[37] از این‌رو، تعیین و نصب امام نیز مانند نبوت مربوط به خداوند متعال (مکلِّف) است و مردم (مکلَّفین) هیچ جایگاهی در تعیین آن ندارند.

البته ناگفته نماند همان طور که محقق لاهیجی[38] و برخی دیگر از بزرگان شیعی اشاره کرده‌اند، روش (تنصیص) در تعیین امامت، مورد اتفاق همه مسلمانان است؛ لذا اصل ثبوت آن احتیاج به استدلال کلامی ندارد، بلکه این ادعای امامی ها که: (تنصیص تنها طریق انحصاری تعیین امام است) نیازمند دلیل و احتجاج کلامی است از این‌رو، عالمان امامی در خصوص اثبات آن دلائلی را اقامه کرده‌اند که به برخی از آنها اشاره می‌گردد.

1_ 1_3_ پوشیده و مخفی بودن عصمت :

عالمان شیعه بر اساس (قاعدۀ لطف) تعیین و نصب امام را بر خداوند متعال واجب می‌دانند. و بر اساس همان قاعده، شرط (عصمت) را برای امام ضروری می‌دانند. راه تعیین آن  را  نیز بر همین اساس، نصب الهی و نص نبوی می‌دانند؛ زیرا معتقدند تشخیص عصمت برای غیر معصوم امکان ندارد؛ به جهت آنکه عصمت _  بر خلاف عدالت _     یک امر باطنی و پوشیده و مخفی است و تشخیص آن برای غیر معصوم ناممکن است؛ در نتیجه حق تعالی باید شخص معصوم را تعیین و به وسیلۀ نبی اسلام یا امام معصوم قبلی معلوم سازد.[39]

از نظرگاه متکلمان امامی، نص باید جلی باشد و  نص به صفات کفایت نمی‌کند،  مثل اینکه فرموده باشد: هر کس این صفات را داشت، معصوم است و انتخاب او برای امامت صحیح است؛ زیرا بیان چنین نصوصی فقط در امور مربوط به ظاهر که تشخیص آن برای عموم ممکن است کفایت می‌کند؛ مثل انتخاب شخص عادل برای قضاوت که با اوصاف یاد شده انجام می‌پذیرد؛ اما در مورد عصمت که امری خفی و مربوط به باطن است، کافی نیست.[40]

این گوهر استدلال متکلمان شیعی است که از قرون نخستین در کلمات متکلمان امامی دیده می‌شود و همواره یکی از دلائل عالمان شیعی بوده است.[41] پرواضح است که این استدلال، مبنایی و منوط است به اثبات اصل عصمت که یکی از ویژگی‌های بارز شیعۀ امامی بوده و هست؛ از این‌رو اندیشمندان اهل سنت در رد این استدلال همواره بر عدم اثبات اصل عصمت تکیه کرده‌اند. لذا اختلافات و اشکال ها و جواب ها در بحث عصمت، و اتخاذ موضع در آنجا برای این بحث، بسیار مهم و حیاتی است.

2_ 1_3_ مخفی بودن افضلیت :

در نوشته‌های برخی از متکلمان شیعی از دلیل دیگری نیز برای اثبات ضرورت نص سخن به میان آمده است که بسیار شبیه به دلیل عصمت است؛ و آن اینکه در جای خود اثبات شده که امام باید از دیگران افضل باشد؛ زیرا امامت مفضول قبیح است. قلمرو افضلیت در همۀ زمینه‌ها است؛ مانند علم، سیاست، شجاعت و غیره. از آنجا که تشخیص افضل در همه موارد امر مشکل یا ناممکنی است، ناچار باید از سوی پروردگار و به وسیلۀ معصوم (تنصیص) شود.

سید مرتضی در الشافی از ویژگی اعلمیت سخن به میان آورده و گفته است: راه وصول به آن ممکن نیست؛ زیرا (لو أمکن الوصول إلیه بالامتحان، لم یجز أن یکون الممتحن له إلا مَن هو عالمٌ بجمیع الأحکام…) که در این صورت ممتحنْ از امام، عالم‌تر و افضل خواهد بود.[42]

3_ 1_3_ سیرۀ نبوی :

استدلال دیگری از سوی برخی از اندیشوران امامی برای ضرورت نص به نحو برهان لمّی تحقق یافته است مبنی بر اینکه آنچه از سیرۀ پیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله) معلوم و مقطوع است، آن است که هرگاه ایشان به جایی سفر می‌کرد یا عازم جهاد بود، برای خود جانشینی معیّن می‌کرد، همچنین از سیرۀ آن حضرت به دست می‌آید که تکلیف همۀ مسائل ریز و درشت _ حتی آداب بیت الخلاء و استنجاء _ را بیان می‌نمودند و آنها را مهمل نمی‌گذاشتند، حال با این اوصاف چگونه ممکن است مسألۀ امامت که امری بسیار کلان و مهم و مربوط به اصل دین است را واگذاشته باشند؟![43] برخی دیگر از اندیشمندان، استدلالی شبیه به آن ذكر كرده‌اند كه پیامبر گرامی اسلام بر امت خود بیش از یک پدر نسبت به فرزند خویش مهربانی و شفقت داشتند و آنان را در مسائل خُرد و ناچیز هم راهنمایی می‌کردند، چه رسد به مسائل مهم و حیاتی‌ای همچون امامت و رهبری امت اسلام؛ از این‌رو، معقول نیست چنین پیامبری، امت خود را در چنین مسألۀ مهمی رها کرده و راهنمایی نکرده باشد.[44]

تفتازانی به این استدلال جواب داده است که ترک تنصیص نسبت به فرد معیّن به معنای اهمال در کار نیست، بلکه (اشارۀ خفیف با عبارت لطیف و تفویض شناخت امام بر امت و انتخاب اهل حل و عقد، نزد صاحبان خرد مناسب‌تر است).[45] اما این کلام با کلام برخی دیگر از عالمان اهل سنت که به صراحت گفته‌اند: بهترین و مناسب‌ترین و کم دردسرترین نوع تعیین امام طریق (تنصیص) است، منافات آشکار دارد.[46]

همچنین سیف الدین آمدی _ از عالمان اهل سنت (م631ق) _ به این استدلال جواب داده: اینکه پیامبر نسبت به امت مانند پدر نسبت به فرزند شفقت و مهربانی داشت مسلّم است، اما در همۀ زمینه‌ها نبوده و این طور نیست که هر آنچه بر پدر نسبت بر فرزند واجب است، بر پیامبر نیز نسبت به امت واجب باشد؛ چرا که پرداخت نفقه بر پدر واجب است، در حالی‌که بر پیامبر واجب نیست؛ پس، این استدلال کافی نیست! همچنین اینکه پیامبر هرگاه از مدینه خارج می‌شدند برای خود جانشین تعیین می‌کردند، جوابش آن است که: پایبندی پیامبر خدا بر این کار، دلیل وجوب آن نیست، بلکه چه بسا از مستحبات بوده است؛ اگر هم از واجبات بوده باشد، از وجوب تعیین جانشین در زمان حیات شریف، وجوب تعیین جانشین برای پس از وفات لازم نمی‌آید؛ (لجواز تکلیفه بأحد الأمرین دون الآخر).[47]

برای مطالعه کنندگان فرهیختۀ این نوشتار آشکار است که این‌گونه استدلال و توجیه، نیازی به پاسخ ندارد، با این حال ابن میثم بحرانی چنین پاسخ داده است: ادعا این نبود كه هر چیزی كه بر پدر نسبت به فرزند واجب است بر پیامبر نسبت به امت، واجب باشد؛ بلكه كلام در این بود كه همان‌گونه كه وصیت در امور جزیی و خرد بر پدر واجب است، به طریق اولی در امور كلی و مهم‌تر بر پیامبر واجب خواهد بود.[48]

4_1_3_ لطف بودن نصب امام معصوم :

یکی دیگر از دلائل ضرورت نص که از سوی برخی از عالمان امامیه مطرح شده، آن است که همان‌گونه که نصب امام معصوم لطف است و لطف بر خداوند واجب است، نص بر امام هم لطف است؛ زیرا در غیر این صورت مردم نمی‌توانند امام معصوم را بشناسند؛ به این ترتیب لطف بر آنان کامل نخواهد بود. پس لازم است امام معصوم با تنصیص، به امت معرفی شود. محقق لاهیجی می‌گوید: وجود نص لطفی است عظیم برای مکلَّف، در معرفت امام و خالی است از مفسده بالضروره، در نتیجه قبیح است بر خدای متعال که نصی صادر نکند.[49]

شایسته است به این نکته تذكر داده شود که ‌اندیشوران امامی در بحث امامت عامه، علاوه بر ارائه دلیل بر ضرورت وجوب نص، به انكار و ابطال اختیار و بیعت و دعوت و راه‌های دیگر نیز پرداخته‌اند، اما به دلیل آن كه خارج از موضوع نوشتار حاضر است، از ذكر آنها در اینجا خودداری می‌کنیم.[50]

 

4 – امامت خاصه (مقام اثبات) :  

 

در خصوص امامت خاصه _  به ویژه اثبات امامت امام علی(علیه السلام)_  علمای امامی بیشترین تلاش و کوشش خود را به کار برده‌اند. بخش زیادی از مطالب کتب کلامی آنها را، این موضوع پر کرده است. آنان گاهی از نصوص جلی و خفی و گاهی از نص فعلی (اظهار معجزه) _  و البته گاهی نیز  از  استدلال عقلی[51] _   در خصوص امامت بلافصل امیرالمؤمنین(علیه السلام)سخن به میان آورده‌اند.

1_4_ نصوص جلی :

از آنجا که نام امیرالمؤمنین(علیه السلام)صریح و آشکارا در آیات قرآن مجید ذکر نشده است، پس نص جلی بر امامت آن‌حضرت در قرآن وجود ندارد، با این حال نصوص متعددی در خصوص امامت و خلافت امام علی(علیه السلام)وجود دارد که اظهار و تبیین آنها بر عهدۀ پیامبر(صلی الله علیه و آله) گذاشته شده است.[52] بنابراین نص جلی در مورد امامت امیرالمؤمنین(علیه السلام)فقط در احادیث نبوی ذکر شده است.

پیداست نصوصی که در خصوص امامت امیرالمؤمنین(علیه السلام)به ما رسیده است باید به گونه‌ای باشد که به صادق بودن آن علم پیدا کنیم؛ از این‌رو امامیان شروطی را برای تصحیح نصوص ذکر کرده‌اند، از جمله:

الف) نصوص به حدی زیاد باشند که احتمال نقل از مخبر  واحد منتفی باشد؛

ب) احتمال توافق بر کذب در آنها منتفی باشد؛

ج) احتمال اشتباه و شبهه از راویان منتفی باشد.

هم چنین یاد آور شده‌اند که این شروط در صورتی است که افرادی، بلاواسطه راوی خبر باشند وگرنه اگر خبر واسطه داشته باشد، همۀ شروط یاد شده در مورد واسطه‌ها نیز لازم است.[53]

در اینکه کدام یک از نصوص منقوله از رسول خدا(صلی الله علیه و آله)، جلی و کدام یک خفی هستند اتفاق و یک دستی دیده نمی‌شود؛ برخی به جلی بودن یا خفی بودن نصوص توجه داشته و آن را ذکر و دسته‌بندی کرده‌اند و برخی دیگر بدون اشاره به جلی یا خفی بودن، نصوص را ذکر کرده و سند و دلالت آنها را بررسی نموده‌اند.[54] ما در این نوشتار، به چند نص جلی كه مورد استناد اندیشوران امامی بوده است اشاره‌ کرده و خوانندگان را برای بررسی تفصیلی این نصوص  به نوشته‌های مستقل در این باب ارجاع می‌دهیم.[55]

1 – عن رسول الله(صلی الله علیه و آله): سلّموا علیه بإمرة المؤمنین؛[56]

2 – عن النبی(صلی الله علیه و آله): أنتَ الخلیفة من بعدي…؛[57]

3 – عنه(صلی الله علیه و آله): أنتَ امیرالمؤمنین و یعسوب الدین و إمام المتقین و قائد الغرّ المحجّلین؛[58]

4 – عنه(صلی الله علیه و آله): عليّ ولیّكم بعدي؛[59]

5 – عن الرسول(صلی الله علیه و آله):… إذا اختلفت الأهواء و تفرقت الآراء، فعلیکَ بِعليّ بن أبی

طالب(علیه السلام)فإنّه إمام أمّتي و خلیفتي علیهم.[60]

از نظرگاه‌اندیشمندان امامی این نصوص به (تواتر) نقل شده است؛[61] چرا که شیعیان در زمان‌های مختلف با کثرت و انتشار و تفرق‌شان در سرزمین‌های مختلف اسلامی، به صورت متواتر اخبار و نصوص مربوط به امامت امام علی(علیه السلام)را ذکر کرده‌اند، به طوری که احتمال اشتباه آنها، یا توافق آنها بر کذب و دسیسه در حد صفر است.[62] آنها در این راستا به شبهات مطرح شده از سوی بزرگان اهل سنت نیز پاسخ‌های متعددی داده‌اند. مهم‌ترین و مشهورترین شبهه در خصوص نصوص امامت امام علی(علیه السلام)دو شبهه است:

1 – این اخبار آحاد بوده و متواتر نیستند، و نمی‌توان به آنها تمسک کرد؛ زیرا اگر متواتر بودند بر همه آشکار می‌شد و همه مسلمانان بر آنها علم پیدا می‌کردند و کسی در مورد آنها انکار یا توقف نمی‌کرد.[63]

جواب اندیشوران امامی از این شبهه آن است که تردید یا انکار عده‌ای در مورد نصوص به خاطر عدم سماع و از روی عدم علم نبوده، بلکه دواعی مختلفی در انکار  این احادیث داشته‌اند از جمله: دشمنی و حسادت به علی بن ابی طالب؛ طمع به دنیا و حاکمیت؛ ترس و تطمیع و… .[64] و عدۀ دیگری هم که برایشان علم حاصل نشده به جهت وجود شبهه بوده است؛ چرا که در جای خود مبرهن شده که افادۀ علم در خبر متواتر مشروط بر عدم ذهنیت سابق بر عقیده‌ای یا نظر ضد آن است وگرنه چنان‌چه شخصی خالی الذهن باشد، از شنیدن اخبار متواتر به علم و یقین می‌رسد.[65]

2 – اگر نص بر امامت علی(علیه السلام)موجود و متواتر و مشهور بود، حضرت علی(علیه السلام)بر آن احتجاج و حتی محاربه می‌کرد و حق مشروع خود را باز می‌ستاند؛ زیرا سکوت و تقاعد در آن جایز نیست، به ویژه آنکه بعد از قتل عثمان با آنکه امت پیشنهاد خلافت دادند، او انکار نمود و قبول نکرد. احتمال تقیه و مدارا نیز مردود است؛ چرا که او در شوکت و جایگاه رفیعی به سر می‌برد. به قول فخررازی:

إن علیّاً (علیه السلام)ماکان بعد وفاة رسول الله(صلی الله علیه و آله) فی العجز بحیث لایمکنه طلب حق نفسه و ماکان أبوبکر في القوة و السلطة بحیث یمکنه غصب الحق من علی ، و الدلیل علیه أنّ علیّاً (علیه السلام)کان في غایة الشجاعة و الشهامة و کانت فاطمة؟عها؟ مع علوِّ منصبِها زوجتَه و الحسن و الحسین؟عهما؟ مع کونِهما سبطي رسول الله کانا ولدیه والعباس مع علوّ قَدرِه عمُّه و کان معه حتی رُوی أنّه قال لعليّ: اُمدُدْ یدکَ حتی اُبایعک… .[66]

جواب اندیشوران کلامی امامی از این شبهه نیز آن است که:

بر علی لازم نبود با قوم منازعه و مخاصمه در طلب حق به نصب حروب و فتنه و آشوب [نماید]، بلکه بر قوم واجب بود سر در قدم او نهند و کمر اطاعت و خدمتکاری بر میان بستن. و بر آن حضرت زیاده از این نبود که امتناع از این امر ننماید و خود را در معرض قبول این شغل در آرد؛ چه امامت و خلافتی که ما حق او می‌دانیم امری است الهی و فرمانی است نبوی و ریاستی است ربانی و نیابتی است سبحانی و وجوبی است متعلق بر طرفین امام و رعیت… واجب بر امام و رئیس، در مبدأ امر، اظهار شأن خود است _ اگر ظاهر نباشد _ و قبول و مباشرت، و واجب بر رعیت و مرؤوس، طلب و معرفت امام و رئیس، و بعد از معرفت و وجدان انقیاد و اطاعت. و چون اظهار و تعریف امام و خلیفه از رسول(صلی الله علیه و آله) به صدور نصوص، به فعل آمده بود واجب بر همه اصحاب مبادرت بود به خدمت امام منصوص علیه و مهیا شدن به جهت قبول امر او و امتثال فرمان وی، نه واگذاشتن امام و مشغول شدن به تعیین خلیفه و مخالفت کردن نص پیغمبر… .[67]

 از این‌رو، محاربه و مخاصمه نکردن امام علی، به جهت تقیه، نداشتن یار و یاور به‌اندازه کافی، داشتن تعلق خاطر به حفظ و بقای دین محمد(صلی الله علیه و آله) و امثال آن بوده است وگرنه هیچ‌گاه از حق مشروع خود کنار نگرفت و از عهدۀ آن شانه خالی نکرد.[68] و اینکه امام علی(علیه السلام)در طلب حق خود خرق عادت نکرد و از معجزه و امثال آن استفاده نکرد، دلیلش آن است که این روش و منش انبیا و اولیا نبوده که بلافاصله دست به دامان معجزه و خرق عادت شوند و حق خود را از این راه استیفا کنند.[69]

2_4_ نصوص خفی :

از نظرگاه امامیه، پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) امام علی(علیه السلام)را آشكارا و با نص جلی به خلافت و امامت منصوب کرد؛ افزون بر آن، در آیات و روایات نبوی نصوص متعدد دیگری هم وجود دارد که گرچه صریح در امامت و خلافت امیرالمؤمنین(علیه السلام)نیستند، اما با مختصر استدلالی دلالت بر امامت آن‌حضرت دارند. اندیشمندان شیعی از آنها به عنوان نصوص خفی یاد کرده‌اند. از دیدگاه عالمان شیعه، نصوص خفی (آیات و روایات نبوی) که دلالت بر امامت حضرت‌امیر(علیه السلام)دارد، بسیار زیادند که برخی از آنها چنین ‌اند:

الف) آیات: مانند < إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ>؛[70] < يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الأمْرِ مِنکم>؛[71] < يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِن الناس>؛[72] <الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الإسْلامَ دِينًا>؛[73] <إِنَّمَا يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا>؛[74] <وَكُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ>؛[75] و… .[76]

ب) روایات: حدیث غدیر: (من کنت مولاه فهذا عليّ مولاه)؛[77] حدیث منزلت؛ حدیث مؤاخات؛ حدیث ثقلین؛ حدیث سفینه؛ حدیث عليّ مع الحقّ و الحقّ مع عليّ و… .[78]

3_4_ نص فعلی یا اظهار معجزه :

نص فعلی آن دسته از افعال و یا اقوال حضرت رسول(صلی الله علیه و آله) است که بیان‌گر اجلال و تعظیم امیرالمؤمنین(علیه السلام)است؛ مانند: تزویج آن‌حضرت با حضرت زهرا؟عها؟ به دست پیامبر اعظم(صلی الله علیه و آله)؛ عقد اخوّت رسول الله(صلی الله علیه و آله) با حضرت علی؛ گماشتن حضرت‌امیر(علیه السلام)برای امامت نماز جماعت بدست رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در زمان حیاتشان.[79]

برخی از دانشمندان امامی، دلالت نص فعلی را بیشتر و مؤكدتر از نصوص قولی دانسته‌اند؛ زیرا معتقدند در قول، احتمال مجاز و كنایه و تأویل وجود دارد؛ اما در فعل چنین نیست؛[80] از این‌رو، از نظرگاه ‌اندیشمندان امامی، اهمیت نص فعلی، کمتر از نص قولی نیست.

 اینکه اظهار معجزه طریق مستقلی در تعیین امام است یا یکی از اقسام نص به شمار می‌رود، در لسان متکلمان امامی تبیین صریحی نشده است. اکثر متکلمان آن را در ذیل نص فعلی یاد کرده‌اند،[81] اما از ظاهر عبارت برخی دیگر از آنها چنین برمی آید که طریق اظهار معجزه را به طور مستقل و در عرض طریق نص بیان کرده‌اند.[82]

 

نتیجه :

تعیین امامت توسط پیامبر(صلی الله علیه و آله) _ یا همان تئوری نص _ همواره یكی از اصول اعتقادی شیعیان امامی بوده است. تبیین این اصل اعتقادی نیز در لسان علمی اندیشوران امامی مسیر تكاملی داشته است. آنان بر اساس آنكه امامت را امتداد نبوت می‌دانستند و هم بر مرجعیت دینی و هم بر هدایت باطنی و هم ادارۀ جامعه توسط امام نظر داشتند، معتقد بودند امامت نیز بسان نبوت به نصب الهی تحقق می‌یابد و راه تشخیص آن، فقط از طریق (نص) است؛ البته آنان اظهار معجزه را هم طریق تشخیص امامت می‌دانند كه در لسان علمی برخی با عنوان نص فعلی یاد شده است. بنابراین هم نص و هم اظهار معجزه، هر دو راه تشخیص امامی است كه خداوند متعال او را نصب كرده است؛ از همین روست كه راه‌های دیگر هیچ كدام از منظر امامیان صحیح نیست.

 

فهرست منابع :
1) آمدی، سیف الدین علی بن محمد بن سالم، أبکار الأفکار في اصول الدین، تحقیق احمد محمد المهدی، قاهره: دار الکتب و الوثائق القومیة، 2002م.
2) آملی، سید حیدر، جامع الأسرار و منبع الأنوار، به انضمام رسالۀ نقد النقود في معرفة الوجود، تصحیح هنری كربن، ترجمه فارسی مقدمه‌ها از سید جواد طباطبایی، تهران: علمی و فرهنگی و انجمن ایران‌شناسی فرانسه، 1368ش.
3) اسکافی، ابوجعفر محمدبن عبدالله، المعیار و الموازنة (في فضائل الإمام امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (علیه السلام)و بیان أفضلیته علی جمیع العالمین بعد الأنبیاء و المرسلین)، تحقیق محمدباقر محمودی، بیروت: [بی نا]، 1402ق.
4) ابن تیمیه، تقی الدین احمدبن عبدالحلیم، منهاج السنة النبویّة فی نقض کلام الشیعة و القدریة، بیروت: دارالکتب العلمیة، [بی تا].
5)  ابن حزم، ابی محمد علی بن احمد، الفصل فی الملل و الأهواء و النحل، تحقیق محمدابراهیم نصر و عبدالرحمن عمیرة، بیروت: دارالجیل، 1416ق.
6) ابن شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب (علیهم السلام)، قم: علامه، 1379ش.
7) ابن طیفور، ابوالفضل بن ابی طاهر، بلاغات النساء، قم: مکتبة بصیرتی، [بی تا].
8) ابن عقده، احمد بن علی، فضائل امیرالمؤمنین، تحقیق عبدالرزاق محمد حسین حرزالدین، قم: دلیل ما، 1424ق.
9)ابن منظور، جمال الدین محمد، لسان العرب، بیروت: دار الإحیاء التراث العربي، 1408ق.
10) اربلی، علی بن عیسی، كشف الغمّة في معرفة الأئمة، تحقیق رسول محلاتی، تبریز: بنی هاشمی، 1381ش.
11) اشعری، ابوالحسن علی بن اسماعیل، مقالات الإسلامیین و اختلاف المصلّین، تصحیح هلموت ریتر، قیسبادن: دار النشر فرانس شتاینر، 1400ق.
12) بخاری، محمدبن اسماعیل، صحیح البخاری، بیروت: دار احیاء التراث العربي، 1422ق.
13) برقی، ابو جعفر احمدبن محمدبن خالد، رجال البرقی، تحقیق جواد القیومی الاصفهانی، قم: نشر القیوم، 1419ق.
14) بحرانی، سیدهاشم، البرهان في تفسیر القرآن، تحقیق مؤسسة البعثة، قم: مؤسسة البعثة،
15) 1374ق.
16) بحرانی، میثم بن علی بن میثم، النجاة في القیامة في تحقیق أمر الإمامة، قم: مجمع الفكر الإسلامی، 1417ق.
17) __________________ ، قواعد المرام في علم الکلام، تحقیق السید احمد الحسینی، قم: مکتبة آیه الله العظمی المرعشی النجفی، 1406ق.
18) شوشتری، قاضی نورالله، إحقاق الحق و إزهاق الباطل، مع تعلیقات آیة الله السید شهاب الدین المرعشی النجفی، تهران: المطبعة الإسلامیة، [بی تا].
19) تفتازانی، سعدالدین مسعود، شرح المقاصد، تحقیق عبدالرحمن عمیرة، (افست) قم: منشورات الشریف الرضی، 1409ق.
20) الثقفی الکوفی، ابراهیم بن محمد، الغارات، تحقیق السید جلال الدین المحدث، تهران: انتشارات بهمن، [بی تا].
21) جعفریان، رسول، خلافت امام علی(علیه السلام)و تثبیت نظریۀ امامت شیعی، در مجموعه مقالات شناخت نامه علی ، گردآورده فرید پورمصطفی، ¬¬¬¬تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انشارات، 1379ش.
22) الجرجانی، السید الشریف علی بن محمد، شرح المواقف للقاضی عضدالدین عبدالرحمن الأیجی، و معه حاشیتا السیالکوتی و الحلبی علی شرح المواقف، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1419ق.
23) الحسینی المیلانی، السیدعلی، شرح منهاج الکرامة فی معرفة الإمامة، قم؛ هجرت؛ و تهران: دفتر نشر میراث مکتوب، 1376ش.
24) الحلی، حسن بن یوسف، الألفین فی إمامة مولانا أمیر المؤمنین علی بن ابی طالب ، قم: مؤسسۀ دین و دانش و دارالهجرة، 1405ق.
25) __________________ ، الباب الحادی عشر (مع شرحیه النافع یوم الحشر لمقداد بن عبدالله السیوری و مفتاح الباب لأبی الفتح بن مخدوم الحسینی)، حقّقه و قدّم علیه الدکتور مهدی محقق، تهران: مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل شعبه تهران، 1365ش.
26) __________________ ، کشف الفوائد في شرح قواعد العقائد، تحقیق و تعلیق الشیخ حسن مکّی العاملی، بیروت: دارالصفوة، 1413ق.
27) __________________ ، کشف المراد في شرح تجرید الإعتقاد، (قسم الإلهیات)، قدّم له و علّق علیه الشیخ جعفر السبحانی، قم: مؤسسة الإمام الصادق، 1375ش.
28) __________________ ، كشف الیقین في فضائل أمیر المؤمنین، تحقیق حسین درگاهی، تهران: وزارت ارشاد، 1411 ق.
29) __________________ ، مناهج الیقین في اصول الدین، تحقیق محمدرضا الأنصاری القمّی، [بی جا]، الناشر: المحقق، 1416ق.
30) __________________ ، منهاج الکرامة في معرفة الإمامة، تحقیق الاستاذ عبدالرحیم المبارک، مشهد: مؤسسة عاشوراء للتحقیقات و البحوث الإسلامیة، 1379ش.
31) __________________ ، نهج الحق و کشف الصدق، علّق علیه الشیخ عین الله الحسني الأرموي، قم: مؤسسة دارالهجرة، 1407ق.
لحلی، نجم الدین جعفر بن الحسن بن سعید (م676)، المسلک فی اصول الدین و تلیه الرسالة الماتعیة، تحقیق رضا الأُستادی، مشهد: مجمع البحوث الإسلامیة، 1373ش.
32) الحوثی، المهدی محمدبن قاسم، الموعظة الحسنة، عمان: موسسة الامام زیدبن علی الثقافیة، 1420ق.
33) الخرازی، السید محسن، بدایة المعارف الإلهیة فی شرح عقائد الإمامیة، تألیف الشیخ محمدرضا المظفر، قم: مؤسسة النشر الإسلامی، [بی تا].
34) سلطانی، مصطفی، امامت از دیدگاه امامیه و زیدیه، قم: انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب، 1378ش.
35) السیوری الحلی، جمال الدین مقداد، ارشاد الطالبین إلی نهج المسترشدین، تحقیق السید مهدي الرجائي، قم: مکتبةآیة الله المرعشی النجفی، 1405ق.
36) __________________ ، الإعتماد فی شرح واجب الاعتقاد، تحقیق صفاءالدین البصری، مشهد: مجمع البحوث الإسلامیة، 1412ق.
37) __________________ ، الأنوار الجلالیة فی شرح الفصول النصیریة، تحقیق علی حاجی آبادی، عباس جلالی نیا، مشهد: مؤسسة الطبع التابعة للآستانة الرضویة المقدّسة، 1420ق.
38) __________________ ، اللوامع الإلهیة فی المباحث الکلامیة، حقّقه و علّق علیه السید محمدعلی القاضي الطباطبایي، تبریز: مطبعة شفق، 1397ق.
39) شرف الدین، السید عبدالحسین، المراجعات، تحقیق حسین الراضي، تهران، المجمع العالمي لأهل البیت (علیهم السلام)، [بی تا].
40)  شهرستانی، ابوالفتح محمد بن عبد الكریم، الملل و النحل، تحقیق صلاح الدین الهواری، بیروت: دار و مكتبة الهلال، 1998م.
41) الصبحی، احمد محمود، الإمام المجتهد یحیی بن حمزة و آرائه الکلامیة، منشورات العصر الحدیث، 1410ق.
42) الصدوق، محمد بن علی بن بابویه، الأمالی، تهران: كتابچی، 1376ش.
43) __________________ ، كمال الدین و تمام النعمة، تصحیح علی اكبر غفاری، تهران: اسلامیه، 1395ق.
44) الضبی، عباس بن بکّار، أخبار الوافدات من النساء علی معاویة بن أبي سفیان، تحقیق سکینة الشهابی، بیروت: مؤسسة الرسالة، 1403ق.
45) طبری، عمادالدین حسن بن علی، اسرار الإمامة، تحقیق و تصحیح قسم الکلام من مجمع البحوث الإسلامیة، مشهد: مؤسسة الطبع التابعة للآستانة الرضویة المقدسة، 1422ق.
46) الطبری، احمدبن عبدالله، ذخائر العقبی فی مناقب ذوی القربی، مصر: دار الکتب المصریة، افست مکتبة القدسي، 1356ق.
47) الطوسی، ابی جعفر محمدبن الحسن، اختیار معرفة الرجال (المعروف برجال الکشی)، تحقیق جواد القیومي الاصفهانی، قم: مؤسسة النشر الإسلامی (التابعة لجماعة المدرسین بقم المشرفة)، 1427ق.
48) __________________ ، الاقتصاد فیما یتعلق بالإعتقاد، النجف الاشرف: منشورات جمعیة منتدی النشر، 1399ق.
49) __________________ ، تلخیص الشافي، قدم له و علق علیه السید حسین بحرالعلوم، قم: دارالکتب الإسلامیة، 1394ق.
50) الطوسی، نصیرالدین، تلخیص المحصل (المعروف بنقد المحصل)، بیروت: دار الأضواء، 1405ق.
51) __________________ ، رسالة الإمامة، (ضمیمة تلخیص المحصل)، بیروت: دارالأضواء، 1405ق.
52) __________________ ، قواعد العقائد، تحقیق الشیخ علی الرباني الگلپایگانی، قم: مرکز مدیریة الحوزة العلمیة بقم المقدسة، 1416ق.
53) عاملی، شیخ حر، اثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، بیروت: اعلمی، 1425ق.
54) عبدالرحمن بن محمدبن قاسم، مجموع فتاوی شیخ الإسلام ابن تیمیة، مغرب: مکتبة المعارف، [بی تا].
55) العسکری، السید مرتضی، معالم المدرستین، تهران: مرکز الطباعة و النشر للمجمع العالمي لأهل البیت، 1426ق.
56) علم الهدی، السید المرتضی، الذخیرة في علم الکلام، تحقیق السید احمد الحسینی، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، 1411ق.
57) __________________ ، الشافي في الإمامة، حقّقه و علّق علیه السید عبدالزهراء الحسیني الخطیب، راجعه السید فاضل المیلاني، تهران: مؤسسة الصادق (علیه السلام)للطباعة و النشر، 1410ق.
58) فخرالدین الرازی، محمدبن عمر، کتاب الأربعین فی أصول الدین، حیدرآباد دکن: مطبعة دارالمعارف العثمانیة، 1353ق.
59) الفرّاء، ابویعلی محمد بن الحسن، الأحکام السلطانیة، صحّحه و علق علیه محمدحامد الفقی، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1427ق.
فرات كوفی، ابن ابراهیم، التفسیر، تحقیق محمد كاظم، تهران: موسسة الطبع فی وزارة الأرشاد، 1410ق.
60) لاهیجی، ملاعبدالرزاق، سرمایۀ ایمان در اصول اعتقادات، تصحیح صادق لاریجانی آملی، تهران: انتشارات الزهراء؟عها؟، 1362ش.
61) __________________ ، گوهر مراد، مقدمه زین العابدین قربانی، ویراسته جعفر پژوم (سعیدی)، تهران: نشر سایه، 1383ش.
62) الماوردی، ابوالحسن علی بن محمد، الأحکام السلطانیة والولایات الدینیة، ضبطه و صححه احمد عبدالسلام، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1427ق.
63) المبرد، ابی العباس محمدبن یزید، الکامل فی اللغة و الأدب، نسخه الکترونیکی موجود در برنامه الشاملة.
64) محمود صبحی، احمد، نظریة الإمامة لدی الشیعة الإمامیة (تحلیل فلسفي للعقیدة)، قاهرة: دار المعارف، 1969م.
65) مسجدجامعی، محمد، زمینه‌های تفکّر سیاسی در قلمرو تشیع و تسنن، قم، نشر ادیان، 1380ش.
66) المسعودی، علی بن الحسین بن علی، مروج الذهب و معادن الجوهر، بیروت: دارالأندلس،
67) [بی تا].
68) مشکوة، سیدمحمد (زیر نظر)، معتقد الإمامیة (متن فارسی در کلام و اصول و فقه شیعی از سدۀ هفتم)، دیباچه و تصحیح محمدتقی دانش پژوه، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1339ش.
69) المفید، الشیخ محمدبن النعمان، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، تحقیق مؤسسة آل البیت (علیهم السلام)، قم: كنگرۀ شیخ مفید، 1413ق.
70) __________________ ، أوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، تهران: انتشارات موسسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه تهران و دانشگاه مک گیل، 1413ق.
71) __________________ ، الفصول المختارة من العیون و المحاسن، قم: منشورات مکتبة الداوري، 1396ق.
72) __________________ ، مسألتان فی النص علی علی ، تحقیق محمدرضا الأنصاری، بیروت: دارالمفید، 1414ق.
73) ناشی اکبر، عبدالله بن محمد، فرقه‌های اسلامی و مسأله امامت، ترجمه علیرضا ایمانی، قم: مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، 1386ش.
74) النجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، تحقیق السید موسی الشبیري الزنجاني، قم: مؤسسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرسین بقم المشرفة، [بی تا].
75) نراقی، ملا محمد مهدی، انیس الموحدین، تصحیح آیت الله قاضی طباطبایی، تهران: الزهراء؟عها؟، 1369ش.
76) نیشابوری، محمدبن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، تحقیق یوسف المرعشلی، بیروت: دار المعرفة، 1406ق.
77) النوبختی، ابی محمد الحسن بن موسی، فرق الشیعة، صححه و علق علیه السید محمدصادق بحرالعلوم، النجف الاشرف: المکتبة المرتضویة، 1355ق.
78) یعقوبی، احمدبن ابی یعقوب، تاریخ الیعقوبی، بیروت: دار صادر، افست مؤسسه و نشر فرهنگ اهل بیت (علیهم السلام) قم ]بی تا[.