درباره كيفيت نزول قرآن، دو گونه آيات را مىتوان دستهبندى كرد:
يك. آياتى كه بر نزول قرآن در شب قدر و ماه رمضان دلالت دارد؛ مانند آيه 185 سوره «بقره»، آيه 3 سوره «دخان» و آيه 1 سوره «قدر».
دو .آياتى كه بر نزول تدريجى قرآن در طول 20 تا 23 سال دلالت دارد؛ مانند آيه 106 سوره «اسراء» و آيه 32 سوره «فرقان».
در اينجا ممكن است سؤال شود: چگونه بين اين دو طايفه از آيات را جمع كنيم و زمان بعثت با قول نزول قرآن در شب قدر چگونه قابل است؟
پاسخهايى كه از جانب علماى اهل سنت و شيعه داده شده، به شرح ذيل است:
1 – بيشتر اهل سنت و برخى از علماى شيعه (مانند شيخ مفيد، سيد مرتضى و ابن شهر آشوب)، پاسخ دادهاند: منظور از نزول قرآن در شب قدر، آغاز و شروع نزول است كه در ماه رمضان بوده است؛ زيرا هر حادثهاى را مىتوان به زمان شروع آن نسبت داد.[1] از اين رو به نظر اين گروه، طايفه اول آيات، در مقابل مفاد طايفه دوم قرار نمىگيرد.
2 – برخى گفتهاند: مقصود از «رمضان»، رمضان سال خاص نيست؛ بلكه نوع آن است؛ يعنى، در هر شب قدر از هر سال، به اندازه نياز مردم قرآن بر پيامبر صلىاللهعليهوآلهنازل مىشد و جبرئيل آن را در موارد نياز، به دستور خدا بر پيامبرش صلى الله عليه وآله وسلم مىخواند. فخر رازى اين احتمال را داده است.[2] بديهى است با اين فرض، قرار گرفتن طايفه اول، در برابر طايفه دوم منتفى مىگردد.
3 – به نظر برخى: معناى طايفه اول اين است كه آيات قرآن در ماههاى رمضان نازل شده و به لحاظ آن، انتساب نزول قرآن به ماههاى رمضان، صحيح است.[3]
4 – برخى ـ از جمله شيخ صدوق ـ معتقدند: قرآن به صورت مجموع در يك شب قدر ـ در بيت العزّة يا بيت المعمور ـ نازل گرديد. سپس در طول 20 يا 23 سال به صورت تدريجى، بر پيامبر صلىاللهعليهوآله نازل شده است. اين ديدگاه برگرفته از برخى شواهد روايى است. براى نمونه امام صادق عليهالسلام مىفرمايد: «قرآن يك جا بر بيت المعمور نازل شد. آن گاه در طول بيست سال بر پيامبر صلىاللهعليهوآله نازل مىگرديده است.»[4]
5 – برخى ديگر از علماى شيعه (مانند فيض كاشانى[5]و ابو عبداللّه زنجانى[6]) گفتهاند: منظور از نزول قرآن، فرود آمدن الفاظ آن نيست؛ بلكه منظور حقايق و مفاهيم آن است و نيز مراد فرود آمدن قرآن بر قلب رسول خدا است كه در روايات، تعبير به «بيت المعمور» شده است.
6 – علامه طباطبايى رحمهالله با فرق گذاشتن ميان نزول دفعى و تدريجى معتقد است: «انزال» همان نزول دفعى است كه مرحله مفاهيم و حقايق و مقام احكام است و «تنزيل» همان نزول تدريجى است كه مرحله قطعه قطعه و مقام تفصيل قرآن را شامل مىگردد. اين ديدگاه برگرفته از برخى شواهد قرآنى است؛ از جمله «كِتابٌ أُحْكِمَتْ آياتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَكِيمٍ خَبِير».[7]
علامه طباطبايى رحمهالله علت نياز به نزول دفعى را اين گونه بيان كرده است: «قرآن كريم، داراى يك حقيقت والا، روح باطنى و وجود بسيط است؛ همان گونه كه واجد يك حقيقت تفصيل يافته و تجزيه شده در قالب الفاظ و كلمات است. يك بار همان حقيقت بسيط و روح كلى، سر بسته و متعالى قرآن، از لوح محفوظ ـ كه مرتبهاى از علم الهى است ـ به صورت دفعى، بر جان و روان پيامبر اكرم صلىاللهعليهوآله تجلّى كرد؛ زيرا كسى كه معلم، مربى، بشير، نذير و رحمت براى عالميان است، بايد سرفصلها، اغراض و اهداف اساسى دعوت و پيام آسمانى و كتاب خويش را به صورت كلى و اجمالى بداند و بر معارف عظيم الهى و آيين هدايت و حقايق عالى خلقت و اسرار وجود آگاهى يابد.[8]
بنابراين علت نزول دفعى قرآن، آگاهى يافتن از اهداف، برنامهها، هدايتها و حقايق، به صورت اجمالى و كلى است. بايسته است كه پيامبر صلىاللهعليهوآله از اين علم و فيض غيبى بهرهمند شد؛ اگر چه نزول تدريجى و متناسب با حوادث و نيازها، براى تثبيت قلب پيامبر صلىاللهعليهوآله تأثير فراوانى دارد و ترتيب نزول آيات الهى، براى راهنمايى بشر و ارائه الگو جهت شكلگيرى يك تمدن اسلامى، بسيار راه گشا و كارساز است.
از ميان گفتههاى پيش، ديدگاه علامه طباطبايى مؤيدات كلامى دارد؛ اما برخى از محققان علوم قرآنى، دلايل مرحوم علامه را كامل ندانسته و معتقدند: آنچه به طور مسلم مىتوان پذيرفت، تنها همان نزول تدريجى است و فضيلت ماه مبارك رمضان به جهت آغاز نزول آياتى از قرآن در آن ـ به عنوان كتاب هدايت بشرى ـ است.[9]
نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها
نویسنده:گروه مؤلفان
[1] – ر.ك: محمد هادى معرفت، التمهيد، ج 1، ص 113.
[2] – ر.ك: التفسير الكبير، ج 5، ص 85.
[3] – ر.ك: سيد قطب، فى ظلال القرآن، ج 2، ص 79.
[4] – ر.ك: صدوق، الاعتقادات، ص 101 ؛ بحارالانوار، ج 18، ص 250.
[5] – تفسير صافى، ج 1، ص 41.
[6] – تاريخ قرآن، ص 10.
[7] – هود 11، آيه 1.
[8] – براى آگاهى بيشتر ر.ك:
الف. الميزان، ج 2، صص 15 و 18، ج 18، ص 139، ج 14، صص 231 و 232.
ب. عبدالله، جوادى آملى، قرآن در تفسير، تفسير موضوعى، صص 72ـ74.
[9] – ر.ك: محمد هادى، معرفت، التمهيد، ج 1، ص 101ـ121.