براى آنكه حقيقت امر روشن گردد، توجه به چند نكته كليدى در ابتدا لازم است:
يكم. متنعم بودن در بهشت، از وجود انسان سرچشمه مى گيرد. از اين رو به بهشت رفتن انسان، به اين معنا نيست كه انسان را مى برند و در يك عالمى مى اندازند؛ بلكه حقيقت آن است كه اصل تنعّم و تلذّذ انسان از كمال وجودى اش سرچشمه مى گيرد.
دوم. با توجه به نكته پيشين، مشخص مى گردد كه بهشت در واقع بهشت ها است؛ چرا كه انسان ها با توجه به مراتب متعدد وجودى و از جهت شدت و ضعف كمال، در كيفيت لقاى حق با اسماى رحمت، يكسان نخواهند بود. اگر من و شما – ان شاء اللّه – با اسم رحيم خداوند، به لقاى او نايل شويم، بدون شك، ديگر به آن لقاى در آن درجه كه اميرمؤمنان (علیه السلام) رسيده است، نمى رسيم. بنابراين بهشت او با بهشت ما متفاوت بوده و در يك درجه و مرتبه نخواهد بود.
سوم. اين شدت و ضعف كمال وجودى در ميان اوليا، امامان و پيامبران نيز وجود دارد و ميان آنها تفاوت هست. اين تفاوت، خود موجب مى شود كه لقا تا لقا و در نتيجه مرتبه اى از بهشت با مرتبه ديگر، متفاوت شود. آنچه اجمالاً از روايات استفاده مى شود، آن است كه رسول گرامى اسلام از ساير پيامبران برتر است؛ همچنان كه امام صادق (علیه السلام) فرمود: «هيچ نبى از فرزند آدم تا حضرت محمد (صلی الله علیه وآله) نيست، مگر آنكه تحت لواى محمد (صلی الله علیه وآله) باشد»[1]. مقام او از ائمه اطهار نيز بالاتر است؛ چنان كه در روايات وارد شده كه رسول اللّه شاهد بر ائمه است و امامان (علیهم السلام) شاهدان خدا بر بندگان و حجت او در زمين اند؛ چنان كه از اميرمؤمنان (علیه السلام) نقل شده است كه: «مقصود خداى تعالى در آيه «لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النّاسِ»؛[2] تنها ما هستيم، رسول اللّه شاهد بر ما است و ما شاهدان خدا بر بندگان و حجت او در زمين…».
علاوه بر آنكه در بسيارى از احاديث اين حقيقت از سوى ائمه اطهار (علیهم السلام) نقل شده كه همه در قيامت از اولين تا آخرين نفر، نيازمند شفاعت محمد (صلی الله علیه وآله) هستند. امام باقر (علیه السلام) فرمود: «كسى از اولين و آخرين نيست كه در روز قيامت محتاج به شفاعت محمد (صلی الله علیه وآله) نباشد»[3] و اينها خود نشانگر برتر بودن كمال وجودى آن حضرت است. از اين رو، مى توان نتيجه گرفت كه رسول خدا در بهشت از درجه و مرتبه خاصى برخوردار است. نوع لقاى خاتم النبيين، به دليل كمال وجودى مبارك خويش، با لقاى ديگران متفاوت است و از اين رو بهشت او، بهشت ديگرى خواهد بود كه درك آن و خصوصيات و آثار آن، از توان عقل محدود ما خارج است؛ ولى اين بهشت آرزوى انبيا و اوليا و ائمه اطهار (علیهم السلام) است.
احمدا خود كيست اسپاه زمين
ماه بين بر چرخ، بشكافش جبين
تا بداند سعد و نحسِ بى خبر
دور توست اين دور، نه دور قمر
دور توست، ايرا كه موسىِّ كليم
آرزو مى برد زين دورت مقيم[4]
كتابنامه
1 – قرآن مجيد، ترجمه استاد محمد مهدى فولادوند.
2 – مفاتيح الجنان.
3 – نهج البلاغه.
4 – صحيفه سجاديه.
5 – علامه طباطبايى، سيد محمد حسين، آموزش دين، انتشارات جهان آراء، قم، بى تا.
6 – مصباح يزدى، محمد تقى، آموزش عقايد، سازمان تبليغات اسلامى تهران، چاپ ششم، بهار 1370 ش، مجلد اوّل.
7 – كلينى، محمد بن ابراهيم، اصول كافى، به تصحيح على اكبر غفارى، دارالكتب الاسلامية، تهران، 1350 ش، ج 3.
8 – مفيد، شيخ مفيد، محمدبن محمدبن نعمان العكبرى، الارشاد، بيروت: مؤسسة الاعلمى للمطبوعات، چاپ سوم، 1399 ق.
9 – ابن حجر، عسقلانى، الاصابة فى تمييز الصحابة، (بيروت: دارالكتب الاسلامية، 1415ه)، ج1.
10 – فيض قاسانى، الاصول الاصلية، (تهران، چاپ دانشگاه، 1390).
11 – معرفت، محمدهادى، التمهيد فى علوم القرآن، قم: انتشارات جامعه مدرسين، بى تا، ج 1.
12 – قاضى عياض، الشفا بتعريف حقوق المصطفى، ج 1.
13 – الامينى النجفى، عبدالحسين احمد، الغدير فى الكتاب و السنة و الادب، تهران: دارالكتب الاسلاميه، 1374.
14 – الزمخشرى، محمود، الكشاف، دارالكتب العربى، بيروت، چاپ سوّم، 1407 ق.
15 – طباطبايى، سيد محمد حسين، الميزان فى تفسير القرآن، بيروت: موسسة الاعلمى للمطبوعات، ج 1، ج 3، ج 4، ج 11، ج 12، ج 14.
16 – حسن زاده آملى، حسن، انسان در عرف عرفان، نشر قيام، قم، چاپ اوّل.
17 – استاد شجاعى، محمد، انسان و خلافت الهى، مؤسسه خدمات فرهنگى رسا، تهران، چاپ اوّل، 1362 ش.
18 – محمدى رى شهرى، محمد، اهل البيت فى الكتاب و السنة، قم: دارالحديث، چاپ اول، 1375 ش.
19 – استاد شجاعى، محمد، بازگشت به هستى، مقدمه و تدوين محمد رضا كاشفى، مؤسسه فرهنگى دانش و انديشه معاصر، تهران، چاپ اوّل، 1379ش.
20 – مجلسى، محمدباقر، بحارالانوار، بيروت: دارالوفاء، چاپ دوم، 1403 ق / 1983 م، ج 1، 5، 8، 15، 18، 23، 25، 26، 52، 57، 61، 68، 79، 89، 91، 99.
21 – يوسفيان، حسن و شريفى، احمدحسين، پژوهشى در عصمت معصومان، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامى، چاپ اول، 1377 ش.
22 – تحليل معراج، سلسله دروس علامه حسن زاده آملى (دست نوشته).
23 – سعيدى روشن، محمدباقر، تحليل وحى از ديدگاه اسلام و مسيحيت، تهران: مؤسسه فرهنگى انديشه، چاپ اول، مهرماه 1375 ش.
24 – رشيد رضا، محمد، تفسير المنار، بيروت: دار المعرفة، بى تا، ج 11.
25 – على بن ابراهيم قمى، تفسير القمى، مصحح سيد طيب الجزايرى، قم، مؤسسه دارالكتاب، 1404ه.ق.
26 – النصر محمد بن مسعودعياش السلمى سمرقندى، التفسير العياشى، تحقيق هاشم رسولى محلاتى، تهران: مكتبة العلميه الاسلاميه، 2005م.
27 – جوادى آملى، عبدالله، تفسير موضوعى قرآن كريم، قم: اسراء، چاپ اول، 1376 ش، ج اوّل، و ج 8.
28 – مكارم شيرازى، ناصر، تفسير نمونه، دارالكتب الاسلاميه، تهران، دوازدهم، 1374.
29 – محمد هادى، معرفت، تنزيه انبيا، (قم: نبوغ، چاپ اول، 1374).
30 – بوكاى، موريس، تورات، انجيل، قرآن و علم، ترجمه ذبيح اللّه دبير، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامى.
31 – حسن حسن زاده آملى، دروس معرفت نفس، (انتشارات علمى و فرهنگى)، ج 1 و 2.
32 – مصباح يزدى، محمد تقى، راهنما شناسى، اميركبير، تهران، چاپ اوّل، 1375ش.
33 – جزوه راه و راهنماشناسى، (اميركبير، تهران: 1375).
34 – ابن ابى الحديد، عبدالحميد، شرح نهج البلاغه، تحقيق ابوالفضل ابراهيم، دار احياء الكتب العربيه.
35 – موسوى خمينى، سيد روح الله، صحيفه نور.
36 – استاد محمد شجاعى، عروج روح.
37 – طالقانى، سيد عبدالوهاب، علوم قرآن و فهرست منابع، دارالقرآن، قم.
38 – سبحانى، جعفر، فروغ ابديت، هدف، 1360.
39 – فرهنگ عميد.
40 – يثربى، سيد يحيى، فلسفه امامت، قم: وثوق، چاپ اول، 1378 ش.
41 – محمدى رى شهرى، محمد، فلسفه وحى و نبوّت، قم: دفتر تبليغات اسلامى، 1366 ش.
42 – طباطبايى، سيد محمدحسين، قرآن در اسلام، قم: دفتر انتشارات اسلامى، چاپ هفتم، 1374 ش.
43 – خرمشاهى، بهاءالدين، قرآن شناخت، تهران: طرح نو، چاپ سوم، 1375 ش.
44 – سعدى، مشرف الدين مصلح بن عبدالله، گلستان، مقدمه و تصحيح و شرح لغات، على شيروانى، قم: نشر طلا، چاپ اول بى تا.
45 – هادوى تهرانى، مهدى، مبانى كلامى اجتهاد در برداشت از قرآن كريم، قم: مؤسسه فرهنگى خانه خرد، چاپ اول، 1377 ش.
46 – مولوى، جلال الدين محمد، مثنوى معنوى، به همت رينولد الين نيكلسون، انتشارات مولا، تهران 1360 ش، شش دفتر در سه جلد.
47 – الطبرسى، الفضل بن الحسن، مجمع البيان، بى تا، تهران، چاپ دوّم، بى تا.
48 – علامه طباطبايى، سيد محمد حسين، مجموعه رسائل، به كوشش سيد هادى خسروشاهى، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، تهران، چاپ سوّم، 1370 ش.
49 – نورى، محدث، مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، قم: آل البيت، 1408 ه.ق.
50 – شيخ على نمازى، مستدرك سفينة البحار، ج 3.
51 – استاد شجاعى، محمد، مقالات، سروش، تهران، چاپ چهارم، 1378ش، جلد اوّل.
52 – العروس الحويزى، عبد على بن جمعه، نورالثقلين، تحقيق سيد هاشم الرسولى محلاتى، قم: اسماعيليان، الطبعة الربعة، 1412 ه.ق.
53 – ثامنى، سيد مصطفى، وجوه اعجاز قرآن، (مجموعه مقالات دومين كنفرانس تحقيقاتى علوم و مفاهيم قرآن كريم)، دارالقرآن، قم.
54 – طباطبايى، سيدمحمدحسين، ولايت نامه، ترجمه دكتر همايون همتى، تهران: اميركبير، چاپ اول، 1366 ش.
پی نوشت ها
[1]– تفسير عياشى، ج 2، ص 311.
[2]– تفسير نورالثقلين، ج 1، ص 134، ح 406.
[3]– تفسير على بن ابراهيم قمى، ج 2، ص 202.
[4]– مثنوى، دفتر دوم، ابيات 353 ـ 355.