1. البِدایَة و النَّهایة؛ ابو الفداء اسماعیل بن کثیر دمشقی (774 ق)
ابن کثیر از مورخان شافعی مذهب در گزارش خود از قیام امام حسین (ع)؛ بیشترین اخبار خود را در این باره، از تاریخ طبری به اختصار، نقل کرده است.[1] افزون بر این، او از برخی از مقاتل همانند، مقتل احمد بن حنبل،[2] ابن ابی الدنیا،[3] بغوی[4] و محدثانی چون شَعْبی[5] و یعقوب بن سُفیان[6] گزارش‌هایی را آورده است.
او چون شاگرد ابن تیْمیّه[7] (728 ق)، که فرقه‌ی وهابیت برخاسته از اندیشه‌های اوست، بوده است، از افکار ستیزه‌جویانه‌ی وی با شیعه، تأثیر پذیرفته و از این رو در نگاشته‌ی خود، بر شیعه به دلیل عزاداری برای امام حسین، خرده گرفته و این کار را ریا دانسته است![8]
وی حتی پا را از این فراتر گذاشته و در جایی از اثرش، با عنوان «قصة الحسین بن علی و سبب خروجه من مکة فی طلب الإمارة و…»[9] برداشت و تفسیر تحریف‌آمیز و وارونه از هدف و انگیزه‌ی قیام امام حسین (ع) ارائه کرده و حضرت را همانند انسان‌های بی‌ایمان قدرت‌طلب و ریاست خواه دانسته که نهضت خود را به انگیزه‌ی طلب حکومت و دستیابی به قدرت، برپا داشته است! او با این سخن، به این قیام الهی و دینی، ماهیتی سیاسی – دینی داده است.
افزون بر این، او گزارش حوادث سال 61 قمری مربوط به قیام امام حسین (ع) را با عنوان «و هذه صفة مقتله مأخوذة من کلام أئمة هذا الشأن لا کما یَزْعَمه أهلُ التَشیُّع مِنَ الکذب» آغاز کرده و را این تعبیر، ناهمسویی و تقابل خود را با شیعه نشان داده است. وی در این قسمت، اگرچه همان گزارش‌های طبری[10] را آورده است، در پایان آن، از این‌که طبری، اخبار مِخْنَف شیعی را آورده – در حالی که احادیث او نزد ائمه‌ی اهل سنت به رغم شمرده شدن وی از محدثان اهل ضبط، ضعیف شمرده شده است- بر او خرده گرفته و افزوده است که اگر طبری و امثال او، چنین اخباری را درباره‌ی قیام عاشورا نیاورده بودند، او آن‌ها را بیان نمی‌کرد؛ هر چند در برخی از آنچه که آورده، مناقشه و نظر است.[11]
همچنین ابن کثیر، اگرچه عقوبت دنیوی کشندگان امام حسین (ع) را پذیرفته و بر این باور است که افراد اندکی جان سالم از آن به در بردند،[12] حوادث خارق العاده‌ی پس از شهادت امام حسین (ع)، از قبیل سرخی آسمان و باریدن خون از آن، کسوف خورشید، جاری شدن خون از دیوارهای کاخ ابن زیاد و… را منکر شده و با آن‌که اعتراف کرده که طبرانی و حاکم نیشابوری اخباری را در این باره آورده‌اند، مدعی شده است که شیعه، چنین احادیث دروغین آشکاری را جعل کرده است؛[13] پیداست که این‌گونه داوری، ناشی از تعصب اموی و ضد شیعی اوست و ارزش علمی ندارد.
2. تَسْلِیَةُ الْمُجالِس و زِینَةُ المَجالِس؛ سید محمد بن ابی‌طالب حسینی موسوی حائری کرکی (متوفای قرن دهم)
نویسنده‌ی این کتاب از دانشوران گمنام قرن نهم و دهم است. از تاریخ ولادت و وفات او، اطلاع چندانی در دست نیست؛ اما در جایی از این کتاب، از زیارت مرقد شریف رسول خدا (ص) در سال 921 قمری یاد کرده است.[14] و در جای دیگر از همین اثر، از کتاب دیگرش به نام السجع النفیس فی محاورة الغلام (الدلام) و ابلیس یاد کرده[15] که به گفته‌ی آقا بزرگ تهرانی، این کتاب در سال 955 قمری نگاشته شده است.[16] بنابراین زمان نگارش تَسْلِیَةُ المُجالِس پس از سال 955 قمری است.
این کتاب در ده مجلس سامان یافته است که از این میان، مجلس اول (ج 1، ص 53 – 139) و مجلس پنجم تا دهم (ج 2، ص 85 – 548) درباره‌ی امام حسین (ع) است. مجلس‌های دوم، سوم و چهارم، به ترتیب درباره‌ی پیامبر (ص) امیر المؤمنین (ع) و امام حسن (ع) است. بنابراین چون بیشتر این کتاب مربوط به امام حسین است، به مقتل الحسین (ع) نیز شهرت دارد.[17]
مؤلف، بدون تصریح به نام کتاب روضة الشهداء می‌گوید: «این اثر را همانند آن نگاشتم».[18] اما با بررسی و مقایسه‌ی این نگاشته با روضة الشهداء، در می‌یابیم که این اثر، نظم و تدوین روضة الشهداء را ندارد. البته از اندیشه و نگرشی که روضة الشهداء بر آن مبتنی است و بر اساس آن سامان یافته است، یعنی آمیخته شدن زندگی پیشوایان و اولیای الهی به بلا، تأثیر پذیرفته است.
این کتاب یک اثر تاریخی – روایی است و در گزارش قیام کربلا، کاملاً متأثر از گزارش‌های مقتل الحسین خوارزمی می‌باشد و بسیاری از گزارش‌های آن را با اندکی تفاوت، آورده است. علامه‌ی مجلسی هم از این کتاب، بهره‌ی بسیاری در بحار الانوار برده است. مباحث مجالس مربوط به امام حسین (ع) به قرار ذیل است:
مجلس اول: در ستم‌هایی که بر امام حسین رفت و ثواب گریستن بر حضرت؛
مجلس پنجم: در فضایل و مناقب امام حسین (ع) و روایات پیامبر درباره‌ی شهادت آن حضرت؛
مجلس ششم: خروج حضرت از مدینه و سکونت در مکه و فرستادن مسلم بن عقیل به کوفه؛
مجلس هفتم: حرکت امام به سوی کوفه و حوادث بین راه و رسیدن به کربلا تا شهادت حضرت و یارانش؛
مجلس هشتم: وقایع پس از عاشورا و بردن اسرا به کوفه و شام و خطبه‌های آنان؛
مجلس نهم: مباحث پراکنده‌ای از قبیل تعداد جراحات امام حسین، روایات مربوط به شهادت حضرت، پاداش شهادت، بیان موضع حاکمان بنی امیه و بنی عباس نسبت به قبر امام حسین (ع) و قیام مختار؛
مجلس دهم :فضیلت و پاداش زیارت امام حسین (ع)
3. بحار الانوار؛ محمد باقر مجلسی (1110 ق)
علامه‌ی مجلسی به مناسبت پرداختن به زندگی ائمه (ع) در بحار الانوار، بخشی از جلد 44 (باب 24، از صفحه‌ی 174 به بعد) و تمام جلد 45 (تا پایان باب پنجاه از چاپ جدید و جزء دوم و سوم جلد دهم از چاپ قدیم)، یعنی بیش از یک جلد و نیم از کتابش را به زندگانی امام حسین (ع) و مقتل او و حوادث پس از شهادت حضرت، در قالب 27 باب، اختصاص داده است. به این بخش از کتاب بحار، «مقتل بحار الانوار» گفته می‌شود. تاریخ پایان تألیف این جلد (جلد دهم چاپ قدیم) ربیع الاول 1079 قمری است.[19]
برخی از عناوین مطالب این دو جلد از بحار الانوار، عبارت‌اند از: امامت آن حضرت و معجزات و مکارم اخلاق ایشان؛ احتجاجات آن حضرت با معاویه؛ آیات تأویل شده درباره‌ی شهادت ایشان؛ اخبار خدا به پیامبران درباره‌ی شهادت ایشان؛ اخبار پیامبر، امیر المؤمنین و خود امام حسین (ع) از شهادت حضرت؛ پاداش گریستن بر مصیبت آن حضرت؛ حوادث پس از بیعت مردم با یزید تا شهادت آن حضرت؛ رخدادهای پس از شهادت امام؛ رخدادهای خارق العاده در جهان پس از شهادت آن حضرت (گریستن آسمان و زمین، خصوف و کسوف و…) مرثیه‌هایی که در سوگ حضرت گفته شده است؛ مجازات قاتلان آن حضرت؛ احوال مردم در روزگار ایشان؛ همسران و فرزندان امام؛ احوال مختار و جور خلفا به قبر آن حضرت.
البته شایان توجه است که جلد 98 بحار نیز درباره‌ی فضیلت و پاداش زیارت امام حسین (ع) و انواع زیارت‌های وارده درباره‌ی آن حضرت است.
مرحوم علامه مجلسی به سبب آن‌که در این اثر، اخبار قیام عاشورا را از منابع مختلف گرد آورده است، و به علت اعتماد و خوش‌بینی خاصی که به اخبار داشته، در برخی موارد، از نقل گزارش‌های ضعیف، مرسل، بی‌مأخذ، یا مستند به مأخذ مجهول، مصون نمانده است؛[20] چنان که محقق کتاب در مواردی، در تعلیقه‌ی خود، این امر را متذکر شده است.
بخش مقتل این کتاب با عنوان محن الابرار فی ترجمة مقتل بحار الانوار در معجزه و مصیبت نور دیده‌ی احمد مختار به قلم محمد حسن هشترودی تبریزی، ترجمه و منتشر شده است.[21] همچنین همین بخش، به صورت مهذّب با عنوان المختار من مقتل بحار الانوار: عرض وثائقی موجز لأحداث ثورة الحسین (ع) به اهتمام محسن اراکی، چاپ شده است.[22]
همچنین مرحوم مجلسی بیش از یک سوم از کتاب فارسی جلاء العیون را، که مربوط به زندگانی چهارده معصوم (ع) است، به اخبار و گزارش‌هایی درباره‌ی زندگی، مناقب، معجزات، اخبار غیبی درباره‌ی شهادت امام حسین (ع) و نهضت عاشورا و حوادث پس از آن، در قالب 23 فصل، اختصاص داده است.[23] وی در این اثر، گزارش‌های متعددی را از منابع کهن و متأخر آورده است. البته او در این کتاب همانند بحار الانوار، برخی از گزارش‌های ضعیف و جعلی را نیز آورده است.[24]
4. مقتل الإمام الحسین (ع) عبدالله بحرانی (1130 ق)
عبدالله بحرانی از شاگردان برجسته‌ی علامه‌ی مجلسی است. وی جلد هفدهم از کتاب مفصل خود، عوالم العلوم و المعارف و الأحوال من الآیات و الأخبار و الأقوال را همانند استادش مجلسی، در قالب 27 باب، به شرح زندگانی و قیام امام حسین (ع) و حوادث پس از آن و از جمله قیام مختار، اختصاص داده است. ساختار، ابواب و عناوین عوالم، تقریباً همانند کتاب بحار الانوار است؛ چرا که وی همانند مجلدات دیگر عوالم العلوم، بیشتر مطالب خود را از همین بخش از کتاب استادش گرفته و در مواردی، بر آن مطالبی افزوده که این امر سبب شده است که نگاشته‌ی او نسبت به بحار الانوار، حدود صد صفحه حجیم‌تر شود. البته تبویب و فصل‌بندی این نگاشته، مناسب‌تر به نظر می‌رسد.
5. قَمْقام زَخَّار و صَمْصام بَتّار؛ نگاشته‌ی فرهاد میرزا معتمد الدوله (1305 ق)
نویسنده‌ی این اثر، فرزند عباس میرزا و نوه‌ی فتحعلی شاه، از دولتمردان عصر ناصری است.[25] تاریخ آغاز تألیفات کتاب، 1303 قمری و پایان آن، ذی الحجه‌ی 1304 قمری است.[26] این اثر به فارسی نگاشته شده است و مؤلف آن به سبب تفألی که به قرآن زده و نذری که کرده بود، کتاب را نوشته است.[27] وی تألیف خود را «قَمْقام زَخّار و صَمْصام بَتّار»، (دریای آکنده و شمشیر برنده)، نام نهاده است، که البته عنوانی است غریب و ناآشنا. این نگاشته، از مقتل‌های مهم است؛ زیرا چنان که خود نویسنده گفته، در نگارش این اثر، تتبع و تحقیق بسیار کرده و از آثار نگاشته شده پس از قرن یازدهم (به سبب عدم اعتبار آن‌ها) استفاده نکرده است.[28] از این رو نگاشته‌ی وی، نسبت به نگاشته‌های معاصر و حتی پیش از خود، از اعتبار خاصی برخوردار است.
این کتاب در دو جلد سامان یافته است. جلد نخست آن، شامل زندگی امام حسین (ع) و مباحثی همانند قیام مسلم بن عقیل و حوادث مربوط به قیام امام حسین (ع) از آغاز تا شهادت اصحاب در روز عاشوراست. جلد دوم به مباحثی از قبیل شهادت بنی هاشم و امام و حوادث پس از شهادت حضرت از قبیل اسارت اهل بیت و بردن آنان به کوفه و شام و بازگرداندن آنان به مدینه، عقوبت کشندگان امام (ع)، قیام توابین و مختار و بیان اشعاری در سوگ امام اختصاص دارد.
از نکات برجسته و تحقیقی این کتاب، ضبط درست اسامی اشخاص و مکان‌ها و ترجمه و توضیح صحیح معانی نام‌ها، مکان‌ها، لغات، اشعار و امثال در بسیاری از موارد، و در مواردی، معرفی و بیان شرح حال کوتاه برخی از افراد است.
منبع: کتاب مقتل جامع سیدالشهدا علیه السلام/ تحقیق و تنظیم: مهدی پیشوایی/ مؤلف: جمعی از نویسندگان / انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)
[1]. ابن کثیر، البدایة و النهایة، تحقیق مکتب تحقیق التراث، ج 8، ص 156 – 230.
[2]. همان، ص 206، 216، 218.
[3]. همان، ص 218.
[4]. همان، ص 217.
[5]. همان، ص 173.
[6]. همان، ص 174، 183.
[7]. سید کاظم موسوی بجنوردی و دیگران، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 4، ص 511.
[8]. ابن کثیر، البدایة و النهایة، تحقیق مکتب تحقیق التراث، ج 8، ص 220 – 221.
[9]. همان، ص 160.
[10]. چنان که گذشت، طبری نیز بیشتر، از ابومِخُنَف و روایان دیگر، نقل کرده است.
[11]. همان، ص 220.
[12]. همان.
[13]. همان، ص 219.
[14]. محمد بن ابی‌طالب حسینی، تَسْلِیَةُ الْمُجالِس و زینَةُ المجالِس، تحقیق فارس تبریزیان و حسّون کریم، ج 1، ص 212.
[15]. همان، ص 50.
[16]. آقا بزرگ تهرانی، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج 12، ص 148.
[17]. همان، ج 22، ص 27؛ محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج 1، ص 21.
[18]. محمد بن ابی‌طالب، حسینی، تَسْلِیَةُ الْمجالِس و زینَةُ المجالِس، تحقیق فارس تبریزیان، حسون کریم، ج 1، ص 51.
[19]. محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج 45، ص 409.
[20]. مانند قصه‌ی ساربان امام حسین (ع) و جنایت شرم‌آور او نسبت به بدن مطهر حضرت در شب یازدهم محرم (همان، ص 316 – 319) و قصه‌ی مرد اسدی و شیری که شب‌های متوالی پس از عاشورا نزد جسد مطهر امام حسین (ع) رفت و آمد می‌کرده که در واقع، پدرش علی (ع) بوده است!! (همان، ص 193 – 194).
[21]. خان بابا مشار، فهرست کتاب‌های چاپی فارسی، ج 4، ص 4630.
[22]. چاپ اول، مجمع الفکر الاسلامی، محرم 1411 ق، در 174 صفحه‌ی رقعی.
[23]. محمد باقر مجلسی، جلاء العیون، ص 262 – 447.
[24]. برای نمونه ر. ک: همان، ص 370 – 371، 374، 376- 377، 387.
[25]. درباره‌ی شرح حال و زندگی وی ر. ک: اسماعیل نواب صفا، شرح حال فرهاد میرزا معتمد الدوله.
[26]. فرهاد میرزا معتمد الدوله، قَمْقام زَخّار و صَمْصام بَتّار، مقدمه‌ی عمادزاده، تصحیح محرمی زندی، ص 4 و مقدمه‌ی مؤلف، ص 8 و ص 853.
[27]. همان، ص 5 -6.
[28]. همان، ص 8.