پيامبر اكرم (صلی الله علیه وآله) غير از جنگ خندق نيز با مسلمانان مشورت كرده است؛ چنان كه در جنگ هاى احد[1] بدر[2] و تبوك،[3] با سپاهيان مشورت كرد و نظر آنها را پذيرفت. قرآن كريم نيز با صراحت به حضرت مى فرمايد: «وَ شاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ».[4] پيامبر (صلی الله علیه وآله) علاوه بر اينكه از وحى آسمانى برخوردار بود و فكر نيرومندى داشت؛ اما به دلايل مختلفى با مسلمانان، به مشورت مى پرداخت (و در صورتى كه نظر آنان با رأى پيامبر (صلی الله علیه وآله) مخالف بود، حضرت نظر آنان را ترجيح مى داد). بعضى از اين جهات عبارت است از:
1 – مسلمانان به اهميت مشورت پى ببرند و آن را جزو برنامه هاى اساسى زندگى خود قرار دهند.
2 – نيروى فكر و انديشه در افراد پرورش يابد.
3 – براى ديدگاه و آراى افراد صاحب نظر، ارزش خاصى قائل شوند.
4 – به شخصيت افراد، احترام و ارزش داده شود.
5 – ميزان دوستى افراد آزموده شود.
6 – مشاوره به سپاهيان نوعى آماده سازى روحى و روانى و زمينه سازى حضور در جنگ بود و….[5]
پی نوشت ها
[1]– ر.ك: تفسير نمونه، ج 3، ص 70.
[2]– همان، ص 142.
[3]– همان، ج 8، ص 178.
[4]– آل عمران 3، آيه 159.
[5]– ر.ك: تفسير نمونه، ج 3، ص 145.