معراج و معاد، هم جسمانى است و هم روحانى. در جريان معاد حتماً حسّ، چشم و گوش هست ولى خدا جسم نيست كه ديده شود. انسان با چشم خود ظاهر اشياء مادى را مى بيند ولى از ديدن باطن اشياء مادى هم ناتوان است چه رسد به ديدن موجودات غير مادى. بنابراين درست است كه معاد جسمانى است اما انسان، خدا را با جان خود درك مى كند. قرآن كريم فرمود: «لا تُدْرِكُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ يُدْرِكُ الْأَبْصارَ وَ هُوَ اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ»[1] چشم ها خدا را نمى بيند و خدا چشم ها را مى بيند و او لطيف خبير است.
اين آيه چهار قسمت دارد. 1 – چشم ها خدا را نمى بيند براى اينكه او يك موجود مجرد است، ماده نيست، در يك جهت معين نيست، او خودش جهت آفرين است، چشم آفرين است لذا به چشم نخواهد آمد.
2 – خدا چشم ها را ادراك مى كند، ديدن چشم، امانت و خيانت چشم را هم درك مى كند. او مى داند كه فلان انسان، نگاهش همراه با مهربانى است ياخشم و غضب، به نامحرم نگاه مى كند يا نه، استراق بصر دارد و نامه اى را كه نبايد بخواند ديد مى زند يا نه: «يَعْلَمُ خائِنَةَ الْأَعْيُنِ وَ ما تُخْفِي الصُّدُورُ»[2] حتى آن چه را كه درون دل ها نهان است مى بيند و مى داند.
3 – چون لطيف و مجرد است چشم او را نمى بيند
4 – چون خبير است همه چشم ها را مى بيند.
در اينكه ذات اقدس اله را در قيامت مى بينيم ولى نه با چشم مادّى حرفى نيست. همه ما خواب مى بينيم و چيزهايى در خواب رؤيت مى كنيم و مى شنويم اما اين ديدن ها و شنيدن ها با چشم باطن و با جان صورت مى گيرد. بعضى اشخاص چشم و گوش سالم دارند ولى قرآن مى فرمايد اين ها كر، كور و گنگ هستند: «صُمٌّ بُكْمٌ عُمْيٌ فَهُمْ لا يَعْقِلُونَ».[3]
در واقع قرآن به آن چشم و گوش باطنى اشاره دارد – كسى كه نشنود، حرف زدن هم ياد نمى گيرد يعنى گنگ است – قرآن مى فرمايد بعضى به سخنان معلم الهى گوش ندادند، و سخنان الهى را ياد نگرفتند، به اين دليل حرف زدن نمى دانند و گنگ هستند. به هر حال انسان با چشم باطن خدا را در قيامت مى بيند و اگر در دنيا كور باطن بود در قيامت هم كور وارد محشر مى شود.
قرآن كريم درباره اين گروه فرمود: «وَ نَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ أَعْمى»[4] روز قيامت آنها را كور وارد محشر مى كنيم، آن وقت اعتراض مى كنند كه خدايا! چرا ما را كور محشور نموده اى در حالى كه در دنيا بينا بوديم: «رَبِّ لِمَ حَشَرْتَنِي أَعْمى وَ قَدْ كُنْتُ بَصِيراً»[5] در جواب آنها خداوند مى فرمايد: «كَذلِكَ أَتَتْكَ آياتُنا فَنَسِيتَها وَ كَذلِكَ الْيَوْمَ تُنْسى»[6] تو در دنيا كور بودى (كور باطنى) و آن معارف الهى و حقايق معنوى كه بايد مى ديدى، نديدى. در دنيا حق و باطل بود، راه صحيح و اشتباه بود تو عمداً خود را به كورى زدى و فقط باطل را ديدى.
قيامت فقط محل ظهور حقايق است و باطل در آن راه ندارد. آن حقايقى كه در آخرت هست در دنيا نديدى، در آخرت هم نمى توانى ببينى. لذا اين شخص جهنم و شعله آن را به خوبى مى بيند و هراسناك مى شود ولى انبيا و اوليا و بهشت را نمى تواند ببيند؛ كورى آخرت كورى فيزيكى نيست.
مرحوم ابن بابويه از ابوبصير (ابوبصير به اشخاص نابينا مى گويند) شاگرد امام صادق (علیه السلام) نقل مى كند كه او خدمت حضرت عرض كرد: آيا مى توان خدا را در قيامت ديد؟ حضرت فرمود آرى، بلكه قبل از قيامت هم مى توان ديد. عرض كرد چه موقع؟ حضرت فرمود روز «اخذ ميثاق»، همان روزى كه خداوند در مورد آن فرمود: «وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنِي آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ»[7] در قيامت مى توان خدا را ديد ولى نه با چشم سر، بلكه با چشم جان.
منبع:نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاهها / مؤلف:آیت اللّه عبداللّه جواد آملی/پرسش وپاسخ دانشجویی
[1] – سوره انعام6: آيه 103.
[2] – سوره غافر40: آيه 19.
[3] – سوره بقره 2: آيه 17.
[4] – سوره طه20: آيه، 124.
[5] – سوره طه20: آيه 125.
[6] – سوره طه 20: آيه، 126.
[7] – سوره اعراف 7: آيه 172.