امام موسی بن جعفر (ع) هفتمین امام شیعیان در سال 128هجری در منطقه ابواء – منطقه ای بین مکه و مدینه – به دنیا آمد در ماه و روز ولادت ایشان تاریخ دقیقی ثبت نشده و تنها به سال ولادت ایشان اکتفا شده است . شهادت ایشان درغالب کتب معتبردر رجب سال 183هجری در بغداد در زندان هارون می باشد در روز شهادت هم مشهور بیست و پنجم رجب را نقل کرده اند هر چند پنجم، ششم و چهاردهم رجب هم از جلمه نقل هایی است که بعضی کتب دیگر ذکر نموده اند . مدت عمر ایشان 55سال می باشد.
از جمله نکاتی که درباره امام کاظم مطرح است تعدد فرزندان ایشان است به طوری که منابع تعداد آنها را تا 60 فرزند نام می برند سوالی که مطرح می شود این است که آیا با توجه به زندانی بودن امام در زندان های مختلف عباسی نسبت این تعداد فرزند به امام کاظم(ع) صحیح می باشد یا خیر؟
در پاسخ به این سوال باید گفت که بعد از تتبع و بررسی در کتب معتبره شیعه به این نتیجه می رسیم که واقعا امام کاظم دارای فرزندان زیادی بوده اند که کمترین تعدادی که نقل شده 30 فرزند می باشد که ما در اینجا ابتدا نقل بزرگان شیعه را از کتب معتبره بیان خواهیم کرد و سپس توضیح بسیار مختصری درباره هر یک از آن ها خواهیم داد.
اما نکته ای که قبل از نقل قول ها باید گفته شود این است که از لحاظ تاریخی نسبت 14سال زندانی شدن و یا بیشتر از آن، به امام کاظم(ع) نسبت اغراق آمیز و غلطی می باشد می باشد بله اینکه امام کاظم(ع) چندین بار توسط خلفای ملعون عباسی به زندان انداخته شد صحیح است اما مدت هر بار زندانی شدن، طولانی نبوده است بلکه هر بار ایشان را آزاد کرده و بار دیگر به بهانه ای ایشان را زندانی می کردند. طولانی ترین زندانی که در این بین بوده مربوط به آخرین زندان ایشان می باشد که از سال 179 تا سال 183 به مدت چهار سال در زندان هارون الرشید می باشد که نهایتا امام به دست سندی بن شاهک به دستور هارون در همین زندان به شهادت می رسند. لذا نمی توان گفت که امام مثلا 14سال پشت سر هم و بدون هیچ آزادی در زندان بوده است بلکه باید گفت بر فرض که مدت زندانی شدن امام طولانی بوده است به هیچ عنوان نمی شود ادعا کرد که همه این مدت پشت سر هم بوده است لذا زندانی بودن امام و او طولانی منافاتی با تعدد اولاد ایشان ندارد
اقوال علما درباره فرزندان ایشان:
1 – ابن شهر آشوب در مناقب آل ابی طالب: اولاد حضرت موسى بن جعفر فقط سى نفر بودند بعضى سى و هفت نفر گفتهاند، پسرانش هجده نفر به نام هاى على بن موسى الرضا امام هشتم، ابراهيم، عباس، قاسم، عبد اللَّه، اسحاق، عبيد اللَّه، زيد، حسن و فضل كه از چند كنيز بودند اسماعيل، جعفر، هارون حسن از يك كنيز احمد، محمّد و حمزه از كنيزى ديگر يحيى و عقيل و عبد الرحمن.كسانى که از خود نسلى باقى گذاردند سيزده نفرند كه عبارتند از: حضرت رضا و ابراهيم و عباس، اسماعيل، محمّد، عبد اللَّه، حسن، جعفر، اسحاق، حمزه. دخترانش نوزده نفرند بنامهاى خديجه، ام فروه، ام ابيها، عليه و فاطمه كبرى فاطمه صغرى بريهه، كلثم، ام كلثوم، زينب، ام القاسم، حكيمه، رقيه صغرى و ام وحيه و ام سلمه و ام جعفر و لبانه، اسماء، امامه و ميمونه از چند كنيز.
2 – شیخ مفید در الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد: حضرت موسى بن جعفر عليه السّلام داراى سى و هشت فرزند پسر و دختر بود از آن جمله حضرت على بن موسى الرضا است و ابراهيم و عباس و قاسم كه فرزندان چند كنيز بودند و اسماعيل و جعفر و هارون و حسن فرزند كنيزى ديگر و احمد و محمّد و حمزه نيز فرزند كنيزى و عبد اللَّه و اسحاق و عبيد اللَّه و زيد و حسين و فضل و سليمان فرزند چند كنيز ديگر.فاطمه كبرى و فاطمه صغرى و رقيه و حكيمه و ام ابيها و رقيه صغرى كلثم و ام جعفر و لبانة و زينب و خديجه و علية و آمنه و حسنه و بريهه و عائشة و ام سلمه و ميمونه و ام كلثوم دختران امام عليه السّلام هستند.
3 – اربلی در کشف الغمه به نقل از جنابذی فرزندان ایشان را 38نفر ذکر می کند با این تفاوت که تعداد پسرها 20نفر و دختر ها 18نفر می باشند
4 – مرحوم طبرسی در اعلام الوری تعداد آن ها را 37 نفر می داند که 18پسر و 19دختر را نام می برد
5 – ابن جوزی در تذکره الخواص می نویسد: سيرهنويسان مىگويند: وى بيست پسر و بيست دختر داشت امام على بن موسى، زيد، ابراهيم، عقيل، هارون، حسن، عبد اللّه، عبيد اللّه، اسماعيل، عمر، احمد، جعفر، يحيى، اسحاق، عبّاس، حمزه، عبد الرّحمن، قاسم، جعفر اصغر، و به قولى محمد، خديجه، ام فروه، اسماء، عليّه، فاطمه كبرى، صغرى، فاطمه وسطى و فاطمه ديگرى- بنا بر اين فاطمهها چهار تن بودند-، ام كلثوم، آمنه، زينب، ام عبد اللّه، زينب صغرا، ام قاسم، حكيمه، اسماء صغرا، محموده، امامه، ميمونه كه از مادران مختلف بودند.
6 – یعقوبی مورخ شیعی 41فرزند برای امام نام می برد که 18پسر و 23 دختر را ذکر می کند: موسى بن جعفر را هجده پسر و بيست و سه دختر بود، پسران عبارت بودند از: علىٌ الرضا، ابراهيم، عباس، قاسم، اسماعيل، جعفر، هارون، حسن، احمد، محمد، عبيد الله، حمزه، زيد، عبد الله، اسحاق، حسين، فضل و سليمان. موسى بن جعفر وصيت كرد كه دخترانش شوهر نكنند و هيچيك از آنان شوهر نكرد مگر ام سلمه كه در مصر بازدواج قاسم بن محمد بن جعفر بن محمد در آمد.
و اقوال دیگری که از ذکر آنها چشم پوشی می کنیم. ملاحظه می کنید که کمترین آنها 30 نفر و بیشترین آن ها 40 نفر را ذکر کرده اند جالب این که ابن عنبه حسنی در عمده الطالب فرزندان امام را 60 نفر ذکر می کند که 23 پسر و 37 دختر را نام می برد لذا می توان به جرات ادعا کرد که تعداد فرزندان امام کاظم(ع) زیاد بوده اند هر چند دقیقا تعداد آن ها را ندانیم ضمن این که در کتب رجالی معروف شیعه در مورد هر یک از اینان کلامی آمده است و حتی اکثر اولاد ذکور امام دارای فرزند و نسب بوده اند که رجالیون آن ها را نیز در کتب خود ذکر کرده اند.
توضیحی کوتاه درباره پسران ایشان:
1 – امام رضا(ع): امام هشتم شیعیان و جانشین امام کاظم(ع) که نیاز به معرفی ندارد نام ایشان علی و در سال 148 متولد و در صفر سال 202 یا 203 به دست مامون به شهادت رسید قبر ایشان در طوس ـ مشهد الرضا ـ می باشد
2 – محمد بن موسی بن جعفر: شیخ مفید می نویسد: از فرزندان آن حضرت محمد بن موسى است كه از اهل فضل و صلاح بوده و… رقية دختر حضرت كاظم عليه السّلام برايم نقل كرد كه محمد بن موسى پيوسته با وضوء و هميشه سرگرم نماز بود، و شبها چنان بود كه وضوء ميساخت و نماز ميخواند و صداى ريختن آب وضويش شنيده ميشد كه وضوء ميگرفت و پاسى از شب نماز ميخواند، آنگاه ساعتى صداى وضوء و نماز او آرام ميشد و لختى ميخوابيد دوباره برميخاست و صداى ريختن آب وضويش شنيده ميشد و پس از آن پاسى نماز ميخواند و همچنان باين ترتيب اندكى ميخوابيد و برميخاست بوضوء و نماز تا صبح ميشد، و هرگز من او را نديدم جز اينكه بياد گفتار خداى تعالى مىافتادم كه در باره پرهيزكاران و متقين فرمايد: «چنان بودند كه اندكى از شب را ميخوابيدند» (سوره ذاريات آيه 17).
3 – قاسم بن موسی بن جعفر: کلینی، صدوق و شیخ طوسی به سند صحیح در کتب اربعه شیعه روایت صحیحی را نقل می کنند که امام وصیت کرد بعد از وفات علی و ابراهیم او متولی صدقات امام باشد
4 – عبد الله بن موسی بن جعفر: شیخ صدوق روایتی دارد که نشان می دهد ایشان ضمن احترام به ائمه گاهی فتوای از غیر علم می دادکه روایت این است: ابراهیم بن هاشم می گوید: وقتی امام رضا از دنیا رفت ما به سفر حج رفتیم و خدمت امام جواد رسیدیم که از هر شهری عده ای از شیعیان هم آن جا بودند تا امام جواد را ببینند در این هنگام عبد الله عموی امام در حالی سن زیادی هم داشت… وارد شد و پیشانی امام را بوسید و امام روی صندلی نشست تا دیگران اورا ببینند…
که در ادامه روایت می گوید امام از او یک مسئله شرعی پرسید و او به اشتباه پاسخ و سپس امام جواب صحیح را داد بعد حضار در جلسه از امام خواستند تا پاسخ سوالات آن ها را بدهد و امام جواب همه سوالات ان ها را داد
5 – زید بن موسی بن جعفر: شیخ صدوق در عیون اخبار الرضا روایاتی را در مورد زید می آورد که یکی از این ها این روایت است: هنگامى كه زيد بن موسى برادر حضرت رضا عليه السّلام- كه بسال 199 در بصره شورش كرده بود و خانههاى بنى عبّاس را آتش زده و خراب كرده بود و بدين سبب او را زيد النار ميخواندند- دستگير شد، نزد مأمونش آوردند، مأمون به او گفت: اى زيد در بصره خروج ميكنى و بجاى اينكه بخانههاى دشمنانمان (بنى اميه، ثقيف، و غنىّ، و باهلة، و آل زياد) آغاز كنى به خانههاى پسر عموهايت اولاد عبّاس شروع مينمايى و آنها را بآتش ميكشى؟! زيد كه قريحهاى شوخ داشت گفت: اشتباه كردم از هر جهت يا امير المؤمنين، اگر باز گردم اين بار به آنها ميپردازم، مأمون را خنده گرفت و او را نزد برادرش حضرت رضا عليه السّلام روانه كرده و پيام فرستاد كه او را بخاطر شما بخشيدم، و چون او را نزد حضرت آوردند وى او را ملامت كرد و سرزنش نمود و گفت: تو آزادى هر كجا كه خواهى برو و سوگند ياد نمود كه با او تا زنده است سخن نگويد
6 – احمد بن موسی بن جعفر: شیخ مفید درباره او می گوید: … كان كريما، جليلا، ورعا امام کاظم او را بسیار دوست می داشت و همیشه او را مقدم می داشت امام باغ معروف خود به نام یسیره را به او بخشید. احمد بن موسی در طول زندگی خود 1000بنده را آزاد کرد
ظاهرا احمد بن موسی همان شاه چراغ است که در شیراز مدفون می باشد
7 – اسماعیل بن موسی بن جعفر: ایشان ساکن مصر شده و فرزندان ایشان هم در همان جا متولد شده اند نجاشی 12کتاب از او در باب فقه نقل می کند کشی می گوید امام او را مامور کرد تا بر بدن صفوان بن جمال از اصحاب اجماع شیعه نماز بخواند
8 – ابراهیم بن موسی بن جعفر: او در قیام ابوالسرایا شرکت داشته و از طرف او فرماندار یمن شده است شیخ مفید در وصف او می نویسد: از فرزندان آن حضرت ابراهيم بن موسى است كه مردى شجاع و كريم بود و در زمان مأمون از طرف محمد بن زيد بن على بن الحسين عليه السّلام فرماندار يمن شد و محمد بن زيد كسى است كه در زمان مأمون خروج كرد و ابو السرايا نيز در كوفه با او بيعت كرد و كوفه را فتح كرد و مدتى در آنجا بماند تا آنكه ابو السرايا در جنگ با بنى عباس كشته شد و كار محمد بن زيد پراكنده گشت و براى ابراهيم بن موسى از مأمون امان گرفتند و او بآن جناب امان داده (ابراهيم ببغداد آمد و در آنجا بود تا از دنيا رفت).
مرحوم صدوق روایتی در عیون اخبار الرضا دارد که نشان می دهد که او در ابتدا از جمله کسانی بود که قائل به زنده بودن امام کاظم بوده(واقفیه) و سپس برگشته و قائل به امامت امام رضا شده است: بكر بن صالح گويد: «به ابراهيم پسر امام كاظم عليه السّلام گفتم: در باره پدر خود چه مىگويى؟ گفت: او زنده است. گفتم: در باره برادرت ابو الحسن (يعنى حضرت رضا)- عليه السّلام- چه مىگوئى؟ گفت: مورد اطمينان و راستگو است. گفتم: او معتقد است كه پدرت وفات كرده است؟ گفت: او بهتر مىداند چه مىگويد، من گفتهام را تكرار كردم، او هم همين جواب را تكرار كرد. گفتم: آيا پدرت كسى را وصيّ قرار داده است؟ گفت: بله، گفتم: چه كسى را؟ گفت: پنج نفر از ما را و عليّ را بر ما مقدّم فرموده».
9 – اسحاق بن موسی بن جعفر: شیخ طوسی و جناب برقی در رجال خود ایشان را از اصحاب امام کاظم می دانند و مرحوم کلینی هم در کتاب کافی تعداد محدودی روایت از ایشان دارند
و سایر فرزندان امام کاظم از جمله حسن، حسین، حمزه و… که نام آن ها در کتبی که در بالا ذکر شد آمده و ما به دلیل اختصار از توضیح درباره آنها چشم پوشی می کنیم. از تحقیقات جدیدی که در این زمینه مفصل به توضیح درباره فرزندان امام پرداخته جناب باقر شریف قرشی است که در کتاب حیات الامام موسی بن جعفر(ع) مفصلا اطلاعات خوبی را درباره آن ها جمع آوری کرده است که ما خواننده گان عزیز را به آن کتاب ارجاع می دهیم.
منبع:پرسمان
منابع:
1- ثقه الاسلام کلینی—– اصول کافی
2- محمد بن علی بن بابویه (صدوق) —– من لا یحضر – عیون اخبار الرضا – معانی الاخبار
3- محمد بن الحسن الطوسی ——- تهذیب – الفهرست – الرجال
4- محمد بن عمر الکشی ——– رجال الکشی
5- احمد بن علی النجاشی ——- رجال النجاشی
6- محمد بن نعمان (شیخ مفید) —— الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد
7- احمد بن ابی یعقوب ——- تاریخ الیعقوبی
8- علی بن عیسی اربلی —— کشف الغمه فی معرفه الائمه
9- ابن عبنه حسنی ——- عمده الطالب فی انساب آل ابی طالب
10- فضل بن حسن طبرسی —— اعلام الوری باعلام الهدی
11- سبط بن جوزی ——- تذکره الخواص