امیرمؤمنان علی(علیه السلام) خود مظهر و جلوه عقل کلّ هستند و سخنان ایشان در نهج البلاغه بهترین گواه بر عقلانیت و خردگرایی این شخصیت بی نظیر است؛ چنان که می فرمایند:
«رسولُک ترجمانُ عَقلِک، و کتابُک أبلغُ ما ینطق عنک»؛[1] «فرستاده تو بیان کننده ميزان عقل توست، و نوشته ات گویاترین چیزی است که از جانب تو سخن می گوید».
اگر کسی خواهان آن است که به جنبه عقلانیت و خرد محوری مکتب اهل بیت(علیهم السلام) آگاه شود تنها همین کافی است که به خطبه ها و سخنان توحیدی و آموزه های خداشناسانه و هستی شناسانه و معرفت شناسانه امام علی(علیه السلام) در نهج البلاغه آگاه شود.
از بوعلی سینا نقل شده که می گوید: «کان علی(علیه السلام) بین أصحاب محمد(صلی الله علیه و آله و سلم) کالمعقول بین المحسوس»؛[2] «علی(علیه السلام) در میان یاران رسول خدا مانند «معقول» در میان «محسوس» بود و یا مانند «عقول قاهرة» نسبت به «اجسام مادی» بود».
نکته مهم دیگری که در سخنان و خطبه های امیر خردمندان علی(علیه السلام) جلوه ای ویژه دارد و بیانگر عقلانیت ژرف ایشان است، تعلیل ها و استدلال هایی است که برای سخنان خود بیان می کنند. امام(علیه السلام) برای هر ادعایی که می کنند دلیل و برهانی خردپذیر و عقل پسند ذکر می کنند که بسیار حکیمانه و شگفت انگیز است.
از دیگر جلوه های خردگرایی در نهج البلاغه آن است که امام علی(علیه السلام) مردم را تشویق نموده که از ایشان پرسش کنند:
«أیها النّاس سَلونی قبلَ أن تفقدونی، فَلأنَا بِطُرق السّماء أعلم منّی بطُرق الارض»؛[3] «ای مردم! پیش از آن‌که مرا از دست دهید، پرسش های خود را بازگویید، که من به راه های آسمان داناتر از راه های زمینم».
پرسشگری نشانه رشد و بالندگی عقل است؛ البته به شرط آن که به انگیزه فهمیدن و حقیقت‌یابی باشد، نه آن که پاسخ‌گو را به سختی و تکلّف بیاندازد؛ امام علی(علیه السلام) در این باره می فرمایند:
«برای فهمیدن سؤال کن، نه برای آن که طرف مقابل را به سختی اندازی، زیرا نادانی که در صدد فراگیری است شبیه داناست، و دانای منحرف از راه راست شبیه نادانی است که برای به زحمت انداختن می پرسد».[4]
منبع:نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاهها / مؤلف:مصطفی عزیزی/پرسش وپاسخ دانشجویی
[1] – کلمات قصار 301، ص 848.
[2] – سیری در نهج‌البلاغه، مطهری، ص 43.
[3] – خطبه 189، ص 398؛ و خطبه 93، ص 162.
[4] – کلمات قصار، 320.