اين موضوع را مرحوم علامه طباطبايى قدس سره در تفسير شريف الميزان آورده و فرموده اند: آن عقلى كه در مرد بيش از زن است يك فضيلت زائده است نه معيار فضل.
توضيح مطلب اين كه عدهّ اى گفته اند عقل در اسلام معيار كمال انسانى است يعنى هر كس كه عاقلتر است به كمال انسانى نزديك تر و نزد خدا مقرب تر است، و هر كه از عقل دورتر است از كمال انسانى كم بهره تر و از مقام قرب الهى محرومتر است، بنابراين چون عقل در مرد بيش از زن است پس مردها بيش از زن ها به خدا نزديك تر هستند. در صورتى كه اين استدلال تمام نيست بلكه مغالطه اى است كه در اثر اشتراك لفظ رُخ مى دهد.
چون عقل به صورت اشتراك لفظى بر معانى گوناگون اطلاق مى شود، لذا بايد اوّلاً، روشن شود كدام عقل معيار كمال انسانى و قرب الهى است و ثانياً در كدام عقل، زن و مرد با يكديگر اختلاف و تفاوت دارند؟
منشأ مغالطه آن است كه گرچه گفته مى شود كه زن و مرد در عقل تفاوت دارند، و عقل معيار قرب الى اللّه است، و هر كه عقلش بيشتر باشد به خدا نزديك تر است، امّا عقلى كه در مقدمه دوم ذكر مى شود، غير از عقلى است كه در مقدمه اولى آمده است. به عبارت ديگر عقلى كه در آن، زن و مرد اختلاف و تفاوت دارند غير از عقلى است كه مايه تقرب الى اللّه است.
اگر دو معناى عقل از هم جدا شود، و دو مقدمه را با حفظ يك حد وسط كنار هم ذكر كنيم، مى بينيم كه هرگز نمى توان قياسى ترتيب داد تا از آن، فضيلت مرد بر زن استنتاج شود؛ زيرا عقلى كه در زن و مرد متفاوت است عقل نظرى است كه در نحوه مديريت در مسائل سياسى، اقتصادى، علمى، تجربى، رياضى و مانند آن دخيل است.
و بر فرض هم كه ثابت بشود دراين گونه از علوم و مسائل اجرايى، عقل مرد بيش از عقل زن است ـ كه اثبات اين مطلب نيز كار آسانى نيست ـ ولى اين سؤال وجود خواهد داشت: آيا آن عقلى كه مايه تقرب الى اللّه است همين عقلى است كه بين زن و مرد مورد تمايز مى باشد؟ آيا مى توان گفت هر كس مسائل فيزيك، رياضى، طب، طبيعى و مانند آن را بهتر بفهمد به خدا نزديك تر است؟ آيا اين عقل مايه تقرب است يا عقلى كه «عبد به الرّحمان و اكتسب به الجنان»[1] مى باشد مايه تقرب است؟
چه بسا ممكن است مردى در علوم اجرايى بهتر از زن بفهمد امّا توان عقال كردن غرايز خويش را نداشته باشد. همه مذهب هاى باطلى كه در برابر انبيا صف بستند، به وسيله مردها جعل شد. اكثر متنبّى ها[2] كه در برابر انبيا به مبارزه مذهبى برخاستند، مرد بودند. قرآن كريم در مورد كسانى كه نظير فرعون مذهب هاى جعلى آوردند مى فرمايد: «يَقْدُمُ قَوْمَهُ يَومَ الْقِيامَةِ»[3] آنان كه پيشاپيش ديگران به جهنّم رفته و مى روند آيا مردند يا زن؟
بنابراين، اگر كسى در مسائل علمى يا سياسى و اجرايى فكر برتر داشت اين نشانه تقرب الى اللّه نيست، بلكه يك فضيلت زايد است، زيرا: «ذاكَ عِلْمٌ لايَضُرُّ مَنْ جَهِلَهُ»[4] علمى است كه ندانستنش زيان نمى رساند.
اگر كسى ادّعا كند كه عقل مرد در جنبه «يعبد به الرحمان و يكتسب به الجنان» قوى تر از زن است، هر گز اثبات آن مقدور نيست، چرا كه نه تجربه آن را نشان مى دهد و نه برهان آن را تأييد مى كند.
مضافاً اين كه همه كمالات به انديشه هاى نظرى وابسته نيست. زيرا كه گاهى انسان خوب مى فهمد امّا فهمش همراه با خشونت است. اگر انسان دو صنف است: بخشى محكم كارند به نام مرد، و بعضى ظريف كارند به نام زن، اسماء الهى هم دو صنف است و كمالات نيز از دو راه نصيب انسان مى شود. بعضى از كمالات بر اساس جنگ و قوام و قيام و مبارزه و ستم ستيزى و مظهر قهر و جلال حق بودن است، و بعضى مظهر مهر و رأفت و عاطفه و محبت و جمال و لطف حق بودن است و اگر يكى از اين دو صنف در خشونت و انديشه قوى ترند، دليلى بر آن نيست كه در بخش هاى مهر، عاطفه، لطف، رأفت، صفا، صميميت و رقّت نيز قوى تر باشند.
ذات اقدس اله، عالم را بر محور محبت اداره مى كند و بسيارى از آيات قرآن درس محبت مى دهد و راه محبت را زن بهتر از مرد درك مى كند. اگرچه راه قهر را ممكن است مرد بهتر از زن درك كند.[5]
منبع:نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاهها / مؤلف:آیت اللّه عبداللّه جواد آملی/پرسش وپاسخ دانشجویی
[1] – اصول كافى، ج 1، باب 1، 11.
[2] – مدعيان دروغين نبوت.
[3] – سوره هود11: آيه 98.
[4] – الاصول الكافى، ، ج 1، باب 3، 32.
[5] – برگرفته از كتاب زن در آيينه و جلال و جمال، صص 222-217 و 249.