عزادارى بر امام‌حسين (عليه‌السلام) از زمان شهادت او بوده است؛ ولى تا زمان آل‌بويه (در سال 352 ق) اين عزادارى مخفى بود. قبل از قرن چهارم، عزادارى براى امام حسين (عليه‌السلام) ، علنى نبود و نهانى در خانه‌ها انجام مى‌گرفت؛ اما در نيمه دوم قرن چهارم، سوگوارى در روز عاشورا آشكار و در كوچه و بازار انجام مى‌يافت. عموم مورخان اسلامى ـ مخصوصا مورخانى كه وقايع را به ترتيب سنواتى نوشته‌اند؛ از قبيل ابن‌الجوزى در كتاب منتظم و ابن‌اثير در كتاب الكامل و ابن‌كثير در كتاب البداية و النهاية و يافعى در مرآت الجنان و ذهبى و ديگران ـ در ضمن ذكر وقايع سال 352 و سال‌هاى بعد از آن، كيفيت عزادارى شيعه را در روز عاشورا نوشته‌اند.
از جمله ابن‌الجوزى گفته است: در سال 352 معزالدوله ديلمى، دستور داد مردم در روز عاشورا جمع شوند و اظهار حزن كنند. در اين روز بازارها بسته شد، خريد و فروش موقوف گرديد، قصابان گوسفند ذبح نكردند، هريسه‌پزها، هريسه (حليم) نپختند، مردم آب ننوشيدند، در بازارها خيمه به پا كردند و به رسم عزادارى بر آنها پلاس آويختند، زنان به سر و روى خود مى‌زدند و بر حسين (عليه‌السلام) ندبه مى‌كردند.[1]
به قول همدانى: در اين روز، زنان، موى پريشان در حالى كه [به رسم عزادارى ]صورت‌هاى خود را سياه كرده بودند، در كوچه‌ها به راه افتادند و براى عزاى امام حسين (عليه‌السلام) سيلى به صورت خود مى‌زدند.[2]
بنا بر گفته شافعى: اين نخستين روزى بود كه براى شهيدان كربلا سوگوارى مى‌شد.[3] ابن كثير در ضمن وقايع سال 352 گفته است: كه اهل تسنن قدرت منع شيعه را از اين اعمال نداشتند؛ زيرا شماره شيعه بسيار و نيروى حكومت نيز با ايشان بود.
از سال 352 تا اواسط قرن پنجم ـ كه آل‌بويه از ميان رفتند ـ، در بيشتر سال‌ها مراسم عاشورا به ترتيب مزبور، كم و بيش انجام مى‌گرفت و اگر عاشورا با عيد نوروز يا مهرگان مصادف مى‌گرديد، انجام مراسم عيد را به تأخير مى‌انداختند.[4]
در همين سال‌ها كه فاطميّه و اسماعيليّه، تازه مصر را به تصرف آورده و شهر قاهره را بنا نهاده بودند، مراسم عاشورا در مصر انجام مى‌يافت. بنا بر نوشته مقريزى: در روز عاشوراى 363، جمعى از شيعه مطابق معمول خود (از اين جمله معلوم مى‌شد كه مراسم مزبور در سال‌هاى قبل نيز معمول بوده است)، به مشهد كلثوم، و نفيسه (از فرزندان امام حسن (عليه‌السلام) ) رفتند و در آن دو مكان، شروع به نوحه‌گرى و گريه بر امام حسين (عليه‌السلام) كردند. مراسم عاشورا در زمان فاطميان هر سال برپا مى‌شد: بازارها را مى‌بستند و مردم دسته جمعى در حالى كه با هم ابياتى در مصيبت كربلا مى‌خواندند و نوحه‌گرى مى‌كردند؛ به مسجد جامع قاهره مى‌رفتند.[5]
بعد از آن به دليل در انزوا قرار گرفتن تشيع، مراسم عزادارى خيلى علنى نبود، هر چند وضعيت بهتر از قبل زمان آل‌بويه بود. آنچه از بعضى منابع به دست مى‌آيد ـ خصوصا كتاب روضة الشهداء كاشفى ـ قبل از زمان صفويه نيز مجالس سوگوارى براى اباعبدالله (عليه‌السلام) برپا مى‌شده است.[6] پس از صفويه به دليل ترويج تشيع، عزادارى شكل عام و علنى‌ترى به خود گرفت.
نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها
نویسنده:گروه مؤلفان
[1] – المنتظم فى تاريخ الملوك و الامم، ج 7، ص 15.
[2] – تكملة تاريخ الطبى، ص 183.
[3] – مرآت الجنان، ج 3، ص 247. مقصود عزادارى به طور علنى است.
[4] – النجوم الزاهرة فى ملوك مصر و قاهرة، ج 4،ص 218.
[5] – الخطط، مقريزى، 2/289. و نيز ر.ك: النجوم الزاهرة، ج 4؛ ص 126، بخش وقايع سال 366؛ اتعاظ الحنفاء، مقريزى، ج 2،ص 67 به نقل از: سياهپوشى در سوگ ائمه نور، صص 161ـ162.
[6] – در اين خصوص نگا: مقالات تاريخى، رسول جعفريان، ج اوّل، صفحات 183 ـ 185، 201ـ206.