در عرفان چند مطلب اساسى داريم. اول اين كه عرفان علم حصولى (كه از راه تحصيل به دست آيد) نيست بلكه قسمت عمده آن از راه تهذيب و تزكيه نفس به دست مى آيد. آنجا كه ذات اقدس اله فرمود: «وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ يُزَكِّيهِمْ»[1] بخش اول مربوط به فقه، اصول، حكمت و امثال اين ها است و بخش دوم يعنى يُزَكّيهِمْ مربوط به عرفان است. اگر كسى آينه جان را شفاف كند و بفهمد اين آينه را به كدام سمت بچرخاند، اسرار عالم در آينه وجودش مى تابد و به آن ها پى مى برد.
حارثة بن مالك كه درسى نخوانده بود آمد حضور پيامبر اكرم (صلی الله علیه وآله) و عرض كرد: من شب را صبح كرده ام در حالى كه به مقام يقين رسيده ام. حضرت فرمود: هر چيز نشانه اى دارد، علامت يقين تو چيست؟ گفت: گويا عرش خدا را مى بينم، بهشت را مى بينم، جهنم و زوزه اهل جهنم را مى بينم و مى شنوم، حضرت فرمود: «عَبْدٌ نَوَّرَ اللّه قَلْبَهُ» بنده اى است كه خداوند قلب او را نورانى كرده است.
بحث هاى قرآنى نشان مى دهد كه اگر كسى جان خود را شفاف كرد، يعنى اهل دغل و شبهه و خيانت نبود، سليم الفطره بود و فهميد آينه جان را به كدام سمت بچرخاند، اسرار عالم را مى يابد. گاه انسان آينه جانش را به طرف مار و گرگ و عقرب نگه مى دارد. خوب، اين آينه به جز گرگ و عقرب چيز ديگرى نشان نمى دهد. اين كه تقصير آينه نيست بالاخره بايد كسى باشد تا به انسان بگويد آينه را درست نگه دار.
خداوند در قرآن فرمود: «كَلاّ لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْيَقِينِ * لَتَرَوُنَّ الْجَحِيمَ»[2] اگر اهل علم اليقين باشيد و صفاى ضمير داشته باشيد هم اكنون جهنم را مى بينيد. و الاّ بعد از مرگ، كافر هم جهنم را مى بيند و مى گويد: «رَبَّنا اَبْصَرْنا وَ سَمِعْنا».[3]
زمانى در عمره مفرده در حرم مطهر پيامبر اكرم (صلی الله علیه وآله) روبه روى حرم نشسته بوديم، جوانى نزد من آمد و گفت: حاج آقا قصه اى دارم مى خواهم با شما در ميان بگذارم، اجازه مى دهيد اين قصه را بگويم. گفتم: بفرماييد.
گفت: من اهل فلان شهر ايران و آب ميوه فروش هستم. براى اينكه آب ميوه خنك و گوارا باشد ما يك تكه يخ داخل ليوان مى اندازيم، بعد آب ميوه روى آن مى ريزيم تا ليوان پر شود و به قيمت معمول مى فروشيم. آن تكه يخ كه قيمتى ندارد، ما تعهد كرده ايم يك ليوان آب ميوه بدهيم صد ريال، مقدارى از اين ليوان را آن تكه يخ اشغال مى كند و قاعدتا از حجم آب ميوه كاسته مى شود.
بعد گفت: من يك روز صبح كه آمدم مغازه در را باز كنم، ديدم قالب هاى يخى كه معمولاً صبح قبل از آفتاب مى آورند جلوى در مى گذارند شعله ور شده و آتش از اين يخ ها بلند است. فهميدم كه مشكل كجاست، و اين ناشى از غلّ و غش ما در فروش آب ميوه ها است. بعد از آن رفتم ليوان هاى بزرگترى تهيه كردم و يخ داخل آن مى اندازم و يك ليوان آب ميوه كامل را داخل ليوان بزرگتر مى ريزم و به مشترى مى دهم. اين جوان د ركنار قبر پيامبر اكرم (صلی الله علیه وآله) بعد از اين جريان همين آيه را قرائت كرد: «كَلاّ لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْيَقِينِ* لَتَرَوُنَّ الْجَحِيمَ». خلاصه لقمه حرام آتش است. در سوره نساء فرمود: «إِنَّ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوالَ الْيَتامى ظُلْماً إِنَّما يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ ناراً»[4] كسانى كه اموال يتيمان را به ظلم مى خورند، همانا در حال خوردن آتشند.
ما درسى مى خواهيم كه فارغ التحصيلى نداشته باشد چون دشمن اصلى ما شيطان، فارغ التحصيل نمى شود. تا زنده ايم ما را رها نمى كند ما هم تا زنده ايم بايد درس بخوانيم. درس هاى حوزه و دانشگاه هم كه بالاخره بعد از 30 ـ 20 سال ملال آور است. درسى بايد خواند كه ملال را از بين ببرد و اين همان راه تهذيب نفس يا عرفان حقيقى است. پالايش كردن درون و مراقبت دائم داشتن راه عرفان است.
مرحوم كلينى روايتى نقل مى كند به اين مضمون كه انسان هاى نخستين خواب نمى ديدند. انبيا به آن ها مى گفتند: حساب و كتابى هست و هر كسى در برابر اعمالش مسئول است ولى مردم باور نمى كردند. كم كم رؤيا نصيب افراد بشر شد، پس از آن افرادى كه خواب مى ديدند، بامداد حضور پيامبرشان رسيدند و گفتند: اين ها چيست كه ما در خواب مى بينيم؟ پيامبرشان فرمود: اين ها نمونه هايى از آن چيزهايى است كه ما درباره بعد از مرگ مى گوييم. به هر حال راه تهذيب نفس بهترين راه عرفان حقيقى است و اختصاصى هم به درس خوانده ها يا حوزه يا دانشگاه ندارد و ملال آور هم نيست.
منبع:نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاهها / مؤلف:آیت اللّه عبداللّه جواد آملی/پرسش وپاسخ دانشجویی
[1] – سوره بقره2: آيه 129.
[2] – سوره تكاثر102: آيات 6-5.
[3] – سوره نساء5: آيه 10.
[4] – سوره نساء4: آيه 10.