بررسی این موضوع به صورت گسترده و مفصّل خارج از ظرفیت و گنجایش یک نامه است؛ لذا به اختصار مطالبی را بیان می‌کنیم: موضوع قیام امام حسین (علیه السّلام) از اواسط قرن سوم در ادبیات فارسی وارد شد. البتّه اوایل به صورت جدی نبود؛ بلکه در قالب تمثیل‌ها و استنادها اشاراتی به مقتل امام حسین (علیه السّلام) و شهدای کربلا می‌شد.
یکی دو قرن بعد (حدود قرن 5 و 6 هـ) «سنایی» به طور خاص به شهادت امام حسین (علیه السّلام) اشاره مستقیم دارد. پس از قرن پنجم (زمان ناصر خسرو) تلویحاً اشاراتی جزئی به موضوع عاشورا و ابا عبد الله شده است، امّا به طور جزئی‌نگر از دوره‌ی تیموریان به بعد به این مسأله پرداخته شد. در دوره‌ی صفوی به نسبت رسمیت مذهب تشیّع و تغییر نظام حکومتی و شیوع تفکّر شیعه در ایران، گرایش شاعران به سمت عاشورا دیده و ثبت شده است.[1]
یکی از چهره‌های شاخص که در باب پرداختن به موضوع عاشورا پیش از عهد صفوی «ابن حسام» است. وی شاعری بود که بیشتر آثارش مربوط به وقایع عاشورا است و پس از آن شعرای فراوانی ظهور کردند تا جایی که در دوره‌ی قاجار و بعد از آن، دفتر شعر در خصوص مسأله عاشورا تدوین شد. اینک به اجمال مواردی را بیان می‌داریم:
یک. یکی از این شعرا »محتشم کاشانی» است که همه با آثار او در خصوص عاشورا و امام حسین (علیه السّلام) آشنا هستند. او یکی از مهم‌ترین و معروف‌ترین شعرای دوره صفوی بود که اشعاری در باب تذکار اهل بیت سروده و در این سبک شهرت یافته است. به طوری که می‌توان او را معروف‌ترین شاعر مرثیه‌گوی ایران دانست. مرثیه دوازده بند معروف او تا به امروز لطف خود را- که ناشی از صفا و صداقت حقیقی آن است- حفظ کرده است:
باز این چه شورش است که در خلق عالم است؟ باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است؟
باز این چه رستخیز عظیم است کز زمین بی نفخ صور خاسته تا عرش اعظم است…[2]
دو. صباحی بیگدلی شاعر سده دوازدهم، اوایل سده سیزدهم هجری و معاصر امرای زندیه بود که ترکیب‌بندی به تقلید از کلیم ساخته است در سوگ و مرثیه امام حسین (علیه السّلام) است:
افتاد شامگه به کنار افق نگران خور چون سر بریده از این طشت، واژگون
گفتم محرّم است و نمود از شفق هلال چون ناخنی که غمزه آلایدش ز خون[3]
سه. ملک الشعرا محمّد تقی بهار (شاعر دوره مشروطیت) نیز در رثای سید الشهدا داد سخن داده و گفته است:
ای فلک! آل علی را از وطن آواره کردی زآن سخن در کربلا شان بردی و بیچاره کردی
تاختی از وادی این غزالان حرم را پس اسیر پنجه گرگان آدمخوار کردی…[4]
چهار. سیّد محمّد حسین شهریار شاعر بزرگ معاصر- که شیفته و دلباخته اهل بیت و ائمّه اطهار بود- بارها در رثای امام حسین (علیه السّلام) و شهیدان کربلا شعر سروده و برای آن مصایب گریسته است. استاد شهریار غزلی دارد تحت عنوان «کاروان کربلا» که مطلع آن بدین گونه است:
شیعیان دیگر هوای نینوا دارد حسین روی دل با کاروان کربلا دارد حسین
دشمنانش بی‌امان و دوستانش بی‌وفا با کدامین سر کند، مشکل دو تا دارد حسین [5]
پرداختن به آثار منظوم و منثور ادب فارسی- که در موضوع شخصیّت و نهضت امام حسین (علیه السّلام) نگارش یافته- منجر به اطاله کلام می‌شود. لذا مطالعه منابع ذیل در این زمینه رهگشا است:
1 – پیشینه مرثیه سرایی عاشورا در ادبیات فارسی، مجله بصائر، سال سوم، شماره 24.
2 – جایگاه شعر در تبیین فرهنگ عاشورا، نشریه ره توشه راهیان نور، ویژه محرم الحرام، نشر دفتر تبلیغات اسلامی، 1375.
3 – مرثیه پردازی در ادبیات فارسی، نشریه سروش، نشر صدا و سیما، 1360، ش 132.
4 – نگاهی به انقلاب کربلا در ادب فارسی، نشریه اطلاعات 81/1/22.
بررسی این موضوع به صورت گسترده و مفصّل خارج از ظرفیت و گنجایش یک نامه است؛ لذا به اختصار مطالبی را بیان می‌کنیم: موضوع قیام امام حسین (علیه السّلام) از اواسط قرن سوم در ادبیات فارسی وارد شد. البتّه اوایل به صورت جدی نبود؛ بلکه در قالب تمثیل‌ها و استنادها اشاراتی به مقتل امام حسین (علیه السّلام) و شهدای کربلا می‌شد.
یکی دو قرن بعد (حدود قرن 5 و 6 هـ) «سنایی» به طور خاص به شهادت امام حسین (علیه السّلام) اشاره مستقیم دارد. پس از قرن پنجم (زمان ناصر خسرو) تلویحاً اشاراتی جزئی به موضوع عاشورا و ابا عبد الله شده است، امّا به طور جزئی‌نگر از دوره‌ی تیموریان به بعد به این مسأله پرداخته شد. در دوره‌ی صفوی به نسبت رسمیت مذهب تشیّع و تغییر نظام حکومتی و شیوع تفکّر شیعه در ایران، گرایش شاعران به سمت عاشورا دیده و ثبت شده است.[6]
یکی از چهره‌های شاخص که در باب پرداختن به موضوع عاشورا پیش از عهد صفوی «ابن حسام» است. وی شاعری بود که بیشتر آثارش مربوط به وقایع عاشورا است و پس از آن شعرای فراوانی ظهور کردند تا جایی که در دوره‌ی قاجار و بعد از آن، دفتر شعر در خصوص مسأله عاشورا تدوین شد. اینک به اجمال مواردی را بیان می‌داریم:
یک. یکی از این شعرا »محتشم کاشانی» است که همه با آثار او در خصوص عاشورا و امام حسین (علیه السّلام) آشنا هستند. او یکی از مهم‌ترین و معروف‌ترین شعرای دوره صفوی بود که اشعاری در باب تذکار اهل بیت سروده و در این سبک شهرت یافته است. به طوری که می‌توان او را معروف‌ترین شاعر مرثیه‌گوی ایران دانست. مرثیه دوازده بند معروف او تا به امروز لطف خود را- که ناشی از صفا و صداقت حقیقی آن است- حفظ کرده است:
باز این چه شورش است که در خلق عالم است؟ باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است؟
باز این چه رستخیز عظیم است کز زمین بی نفخ صور خاسته تا عرش اعظم است…[7]
دو. صباحی بیگدلی شاعر سده دوازدهم، اوایل سده سیزدهم هجری و معاصر امرای زندیه بود که ترکیب‌بندی به تقلید از کلیم ساخته است در سوگ و مرثیه امام حسین (علیه السّلام) است:
افتاد شامگه به کنار افق نگران خور چون سر بریده از این طشت، واژگون
گفتم محرّم است و نمود از شفق هلال چون ناخنی که غمزه آلایدش ز خون[8]
سه. ملک الشعرا محمّد تقی بهار (شاعر دوره مشروطیت) نیز در رثای سید الشهدا داد سخن داده و گفته است:
ای فلک! آل علی را از وطن آواره کردی زآن سخن در کربلا شان بردی و بیچاره کردی
تاختی از وادی این غزالان حرم را پس اسیر پنجه گرگان آدمخوار کردی…[9]
چهار. سیّد محمّد حسین شهریار شاعر بزرگ معاصر- که شیفته و دلباخته اهل بیت و ائمّه اطهار بود- بارها در رثای امام حسین (علیه السّلام) و شهیدان کربلا شعر سروده و برای آن مصایب گریسته است. استاد شهریار غزلی دارد تحت عنوان «کاروان کربلا» که مطلع آن بدین گونه است:
شیعیان دیگر هوای نینوا دارد حسین روی دل با کاروان کربلا دارد حسین
دشمنانش بی‌امان و دوستانش بی‌وفا با کدامین سر کند، مشکل دو تا دارد حسین [10]
پرداختن به آثار منظوم و منثور ادب فارسی- که در موضوع شخصیّت و نهضت امام حسین (علیه السّلام) نگارش یافته- منجر به اطاله کلام می‌شود. لذا مطالعه منابع ذیل در این زمینه رهگشا است:
1 – پیشینه مرثیه سرایی عاشورا در ادبیات فارسی، مجله بصائر، سال سوم، شماره 24.
2 – جایگاه شعر در تبیین فرهنگ عاشورا، نشریه ره توشه راهیان نور، ویژه محرم الحرام، نشر دفتر تبلیغات اسلامی، 1375.
3 – مرثیه پردازی در ادبیات فارسی، نشریه سروش، نشر صدا و سیما، 1360، ش 132.
4 – نگاهی به انقلاب کربلا در ادب فارسی، نشریه اطلاعات 81/1/22.
منبع: پرسشها و پاسخهای دانشجویی ویژه محرم؛ دفتر نشر معارف – تدوین و تألیف: گروه مؤلفان
[1]. حماسه حسینی در ادبیات فارسی، گفتگو با عبد الجبارکاکایی، نشریه خراسان، 80/12/27.
[2]. دکتر ابو القاسم رادفر، چند مرثیه از شاعران پارسی‌گو، ص 57.
[5]. دیوان اشعار شهریار، انتشارات زرین و نگاه، چاپ هفتم، 1371، ج 1، ص 98.
[6]. حماسه حسینی در ادبیات فارسی، گفتگو با عبد الجبارکاکایی، نشریه خراسان، 80/12/27.
[7]. دکتر ابو القاسم رادفر، چند مرثیه از شاعران پارسی‌گو، ص 57.
[10]. دیوان اشعار شهریار، انتشارات زرین و نگاه، چاپ هفتم، 1371، ج 1، ص 98.