به‌طور كلى مساجد كوفه همچون ساير مساجد بنا شده در صدر اسلام مانند مسجد مدينه و مسجد قبا بسيار ساده بنا شد و به مرور زمان، پيرايه‌ها و زينت‌ها به آنها ملحق شده، سادگى اوليه خود را از دست دادند.
سقف مساجد در آغاز از حصير و برگ خرما و تنه درختان پوشيده مى‌شد و بعدها به مرور زمان به خشت يا آجر تبديل مى‌گشت. محراب مسجد طبق سنّت اصلى، مقدارى پايين‌تر از سطح مسجد بنا مى‌شد.
سنگ‌فرش قسمت غير مسقّف مسجد كه با عنوان صحن يا مؤخره از آن ياد مى‌شد، خاك يا ريگ و شن بود.[1]
از جمله مهمترین مساجد در شهر کوفه که با تاریخ اسلام گره خورده است مسجد کوفه می باشد. اگرچه کوفه مساجد دیگری نیز دارد که قابل توجه می باشند اما در ابتدا به معرفی اجمالی مسجد کوفه می پردازیم.
مسجد جامع كوفه
از نظر روايات شيعه، اين مسجد پيشينه و قدمت چند هزار ساله دارد و آثار اين قدمت به صورت نمادهايى در داخل مسجد مشخص شده است. از نظرگاه اين روايات، بنيان اين مسجد در زمان حضرت آدم (عليه السلام) پى‌ريزى شده و وسعت آن بسيار بيشتر از وسعت و گنجايش آن بعد از اسلام بوده است.[2] در زمان‌هاى بعد، خانه نوح و نمازگاه او، محل كشتى ساختن وى و بالاخره تنورى كه آب از آن فوران نمود و وقوع طوفان نوح را اعلان نمود، در اين مسجد قرار داشت.[3] طوفان نوح اين مسجد را به كلى ويران كرد.[4] اما باز در روايات از اين مسجد به عنوان مصلاّى ابراهيم (عليه السلام) ياد شده است كه بر آباد بودن اين مسجد در زمان آن حضرت دلالت مى‌كند.[5]
در زمان‌هاى بعدى روييدن‌گاه بوته كدو كه حضرت يونس (عليه السلام) را پوشانيد و نيز جايگاه و مخفيگاه عصاى موسى (عليه السلام) و انگشتر سليمان (عليه السلام) در اين مسجد ذكر شده است.[6] همچنين مصلاّى حضرت خضر (عليه السلام) و خانه حضرت ادريس (عليه السلام) را در اين مسجد تعيين نموده‌اند.[7] و بالاخره در روايتى، اين مسجد به عنوان مصلاى١٠٧٠ پيامبر معرفى شده است.[8] گفته شده است مسجد اوليه، گنجايش جمعيت چهل هزار نفرى جنگ‌جويان را داشته است .[9] در بعضى از منابع چنين آمده است كه مسجد جامع كوفه درهاى فراوانى داشت، اما آنچه از اين درها در كتاب‌هاى تاريخى ذكر شده، چهار در است:
باب السُدَّه
اين در، نمازخانه مسجد، يعنى شبستان آن را به قصر کوفه متصل مى‌كرد. حضرت على (عليه السلام) از اين در رفت‌وآمد مى‌كرد.[10]
باب الفيل
. بعضى از كتاب‌هاى شيعى، نام قبلى اين در را «باب الثُعبان» ، يعنى درِ اژدها دانسته‌اند؛ زيرا در آنجا مارى بزرگ با حضرت على (عليه السلام) حرف زد و بنى‌اميه به منظور فراموش شدن اين كرامت، اصرار به نامگذارى آن به «باب‌الفيل» نمودند.[11]
باب الكنده
از مجموع روايات چنين برمى‌آيد كه اين در، به شبستان مسجد باز مى‌شده نه به صحن آن.
باب الأنماط
انماط جمع نَمَط و به معناى نوعى فرش گليم است[12] كه بر هودج مى‌افكندند. احتمالاً در اين قسمت از مسجد، افراد بازاری فعال در اين شغل به كسب و كار خود مشغول بوده‌اند، لذا اين در به نام آنان ناميده شد.
مکان های تاریخی مسجد:
در بعضى از روايات شيعه، از آثارى تاريخى در ميان مسجد كوفه سخن به ميان آمده است كه به‌طور خلاصه به آنها اشاره مى‌شود:
دكّة القضاء
اين دكّه، سكويى بود كه حضرت على (عليه السلام) روى آن مى‌نشست و به قضاوت مى‌پرداخت.[13]
بيت الطشت
اين محل كه در صحن مسجد واقع شده يادآور يكى از شگفت‌آورترين قضاوت‌هاى حضرت على (عليه السلام) است كه در آن از شكم دخترى كه متهم به زنا شده بود، با تمهيداتى خاص زالويى بيرون آورد و به درون طشت انداخت.
سفينه نوح
بنا به نقل بعضى از روايات شيعه، محل ساخته شدن سفينه و كشتى نوح (عليه السلام) بوده است. [14]
تَنُّور
از اين محل در روايات شيعه به عنوان محلى ياد شده كه در آن تنور حضرت نوح (عليه السلام) قرار داشته [15]و فوران آب از آن به عنوان نشانه اعلام آغاز طوفان نوح (عليه السلام) در قرآن ياد شده است. [16]
محراب حضرت علي (عليه السلام)
اين محراب به صورت اتاقكى مرتفع و محاصره شده به وسيله چوب‌هاى ساج، در قسمت راست محراب اصلى مسجد كوفه قرار دارد و مورد احترام مردم و شيعيان است.
ديگر مساجد کوفه
به‌جز مسجد جامع كوفه، مساجد فراوان ديگرى در گوشه و كنار شهر پراكنده شده بود كه بيشتر آنها مساجد قبيله‌اى است و به قبايل خاص نزديك به آن مسجد متعلق بود.[17]در بعضى از گزارش‌هاى تاريخى، يكى از علل ازدياد مساجد، بداخلاقى (چشم و هم‌چشمى) ذكر شده است.[18] از نظر روايات شيعه، اين مساجد به سه قسم تقسيم مى‌شوند:
– مساجد مباركه كه به وسيله افراد نيك و با هدف‌هاى نيك بنا شده‌اند؛
– مساجد ملعونه كه به وسيله افراد پَست و با اهداف پست ساخته شده‌اند؛
– مساجد ديگر كه يا در روايات شيعه مطرح نشده و يا عنوانى به آن داده نشده است.
مساجد مباركه
اين مساجد عبارتند از[19]:
مسجد سَهْلَه
در روايات شيعه، فضايل بسيارى براى اين مسجد نقل شده است.[20]از جمله، اين مسجد را خانه ادريس دانسته‌اند كه در آن به خياطى مشغول بوده است.[21]
نيز از آن به عنوان خانه حضرت ابراهيم (عليه السلام) (و مسكن حضرت خضر (عليه السلام)) ياد شده است.[22]
در بعضى روايات شيعه، اين مسجد به عنوان منزلگاه آن حضرت (عجل الله تعالى فرجه الشريف) و خاندانش معرفى شده است.[23]
مسجد حَنّانه
حنّانه به معناى بسيار ناله‌كننده است. در باره دليل نامگذارى اين مسجد گفته شده هنگامى كه بدن مطهر حضرت على (عليه السلام) را از كنار اين مكان به سمت نجف منتقل مى‌كردند، اين مكان ناله زياد داشته است.[24]در بعضى از روايات نيز اين مكان به عنوان جايى كه سر امام حسين (عليه السلام) از سوى كوفيان در آن گذاشته شد، معرفى گرديده است.
مسجد بني‌كاهل
نام ديگر اين مسجد، مسجد اميرالمؤمنين (عليه السلام) مى‌باشد. گزارش شده است كه حضرت على (عليه السلام) صبح‌ها در اين مسجد نماز مى‌خواند.[25] هم‌اكنون از اين مسجد اثرى باقى نمانده است.
مسجد صَعْصَعَة بن صوحان
اين مسجد به نام صعصعه، يكى از ياران مخلص و خطيب حضرت على (عليه السلام) ناميده شده كه شايد بنيان‌گذار آن بوده است.
مسجد غَنّي
. حضرت على (عليه السلام) بنيان‌گذار اين مسجد را مردى مؤمن دانسته است.[26]اين مسجد متعلق به «سليم» يا «انصار» بوده[27]و هم‌اكنون اثرى از اين مسجد باقى نمانده است.
مسجد الحمراء
اين مسجد نيز به عنوان مسجدى مبارك در روايت حضرت على (عليه السلام) ياد شده و به عنوان مسجد «يونس پيامبر (صلى الله عليه و آله)» معرفى گرديده است.[28]بعضى احتمال مى‌دهند كه در اين مكان حضرت يونس (عليه السلام) به وسيله ماهى به ساحل انداخته شد.[29]
مساجد ملعونه
اين مساجد عبارت است از: ١. مسجد اَشْعث بن قِيس كِندى، ٢. مسجد جريربن عبدالله بجلى، ٣. مسجد سماك بن مخرمه،4. مسجد شَبَث بن رَبعى،5. مسجد تيم،6. مسجد ثقيف، ٧. مسجدى در الحمراء.
در روايتى منسوب به حضرت على (عليه السلام) از نماز خواندن در پنج مسجد نهى شده است. [30]
منبع: کتاب کوفه از پیدایش تا عاشورا؛ نویسنده: نعمت الله صفری فروشانی؛ نشر مشعر
[1] العمارة فى صدر الاسلام، ص ١٠.
[2] . بحارالانوار، ج ١٠٠، ص ٣٨۶.
[3] بحارالانوار، ج ١٠٠، ص ٣٨٧.
[4] همان، ص ٣٨۶.
[5] همان، ص ٣٨٨.
[6] همان، ص ٣٨٩.
[7] همان، ص ٣٩٠.
[8] همان، ص ٣٨٩.
[9] معجم البلدان، ج ۴، ص ۴٩١.
[10] بحارالانوار، ج ١٠٠، ص ۴٠۶؛ تاريخ الكوفه، ص ۵٣؛ كوفه پيدايش شهر اسلامى، ص ٢۴٩، لواعج الاشجان، ص۵٧.
[11] تاريخ الكوفه، ص ۵٣.
[12] لسان العرب، ج ١۴، ص ٢٩٣.
[13] بحارالانوار، ج ۴٠، ص ٢٧٧؛ ج ۶٢، ص ١۶٧؛ ج ۵٧، ص ٣۴۵؛ ج ٨٣، ص ٣۶٢؛ ارشاد اهل القبلة الى ما ورد فى الكوفه، ص ٧١.
[14] بحارالانوار، ج ١٠٠، ص ٣٩۶.
[15] بحارالانوار، ج ١٠٠، ص ٣٩۶.
[16] ر. ك: هود: ۴٠؛ مؤمنون: ٢٧.
[17] همان، ص ٨٧.ر
[18] فضل الكوفة و مساجدها، ص ۶٣.
[19] تاريخ الكوفة، صص ۶٧ و ۶٩ و پس از آن.
[20] همان، ص ۴٣۴.
[21] همان.
[22] بحارالانوار، ج ١٠٠، ص ۴٣۶.
[24] بحارالانوار، ج ١٠٠، ص ۴۵۵؛ تاريخ الكوفة، ص ٧۶؛ ارشاد اهل القبلة، ص ٢٠٧؛ خطط الكوفة، ص ۶.
[25] همان، ص ۴۵٢؛ تاريخ الكوفة، ص ۶٩.
[26] بحارالانوار، ج ١٠٠، ص ۴٣٩؛ ارشاد اهل القبله الى فضل الكوفه، ص ٢٠۴.
[27] كوفه پيدايش شهر اسلامى، ص ٣۵٧
[28] بحارالانوار، ج ١٠٠، ص ۴٣٩.
[29] ارشاد اهل القبله، ص ٢٠۵.
[30] بحارالانوار، ج ١٠٠، ص ۴٣٨.