در جهت تنظيم خانواده و جلوگيرى از حاملگى راه هاى متعددى از زمان هاى گذشته تا به حال وجود داشته است. البته برخى از آنها مناسب تر بوده و آسيب كمترى دارد و برخى نيز از نظر فقهى و شرعى جايز نمى باشد كه در ادامه به آنها اشاره مى گردد. برخى از روش هايى كه در حال حاضر براى جلوگيرى از باردارى وجود دارند، عبارتند از: 1 – روش هاى هورمونى؛ 2 – روش هاى مكانيكى؛ 3 – روش هاى سدى و فيزيكى؛ 4 – روش هاى شيميايى؛ 5 – روش هاى فيزيولوژيك؛ 6 – بستن مجارى منى براى مردان (وازكتومى)؛ 7 – بستن لوله هاى رحمى در زنان (سترون سازى).
هر كدام از روش هاى ذكر شده فوايد و آسيب هايى نيز دارند. البته اين روش ها ممكن است براى همگان توصيه نشود و هر فردى متناسب با شرايط جسمى، روانى و فرهنگى مى تواند از آنها استفاده كند. در ضمن استفاده از اين روش ها مى بايد با دقت كافى و با مشورت پزشك انجام گيرد و در برخى نيز بايستى جواز و عدم جواز شرعى لحاظ گردد.
اينك نمونه هايى از آنها كه كاربرد شايع تر و بيشترى دارد اشاره نموده و به فوايد و معايب آن نيز خواهيم پرداخت:
1 – قرص هاى خوراكى تركيبى براى پيشگيرى از باردارى با دوز كم[1]
اين روش همانطور كه از نامش پيداست (قرص تركيبى) داراى دو نوع هورمون از نوع استروژن و پروژسترون است كه مشابه هورمون هاى طبيعى بدن هستند. به قرص هاى تركيبى كه داراى مقادير كم هورمون هستند LD گفته مى شود. قرص هاى داراى مقادير زياد هورمون (High Dose) HD ناميده مى شود كه فقط در موارد خاص از آنها استفاده مى شود.
مزيت اين روش
– اين روش مانع تخمك گذارى در هر قاعدگى مى شود و لذا احتمال حاملگى بسيار نادر است؛
– عليرغم مهار تخمك گذارى يك روش برگشت پذير بوده در صورت قطع استفاده، امكان باردار شدن با قدرت قبل از استفاده موجود است؛
– در شرايط متداول استفاده، روش موثرى است؛
– قرص LDبه عنوان يك روش سالم و ايمن براى بيشتر زنان قابل استفاده است؛
– عوارض خطرناك و جدى اين روش نادر است؛
– اين قرص ها نمى توانند باعث سقط در حاملگى شوند؛
– از قرص هاى تركيبى خوراكى به عنوان روش اضطرارى پيشگيرى از باردارى نيز استفاده مى شود.
– اگر به طور صحيح استفاده شود روش بسيار موثرى است. (يك حاملگى در 1000 زن در سال اول استفاده)
– دوره هاى قاعدگى را منظم كرده مقدار و مدت خونريزى و دردهاى دوره قاعدگى را كاهش مى دهد؛
– با توجه به ايمن و كم خطر بودن اين روش براى اكثر زنان، استفاده از اين روش مى تواند بدون قطع و نياز به دوره استراحت تا زمانى كه زن تصميم به باردار شدن نگرفته ادامه يابد؛
– در همه دوره هاى سنى از نوجوانى تا يائسگى قابل استفاده است؛
– اين روش براى زنان داراى سابقه باردارى يا بدون سابقه باردارى قابل استفاده است.
– استفاده از آن در هر زمان مى تواند قطع شود؛
– بلافاصله پس از قطع مصرف، بازگشت بارورى و باردار شدن امكان پذير است.
عيب ها
– 21 روز بايد استفاده شود. به خاطر سپردن و به ياد داشتن استفاده روزانه براى بعضى از زنان دشوار است.
– همه جا و در هر روز بايد در كنار و در دسترس مصرف كننده باشد.
– در صورت استفاده غلط چندان موثر نيست.
– در موارد بسيار نادر باعث ايجاد لخته در خون و حملات قلبى و مغزى مى شود.
– معمولاً در سه ماهه اول مصرف، حالت تهوع، سردرد خفيف، دردناك و حساس شدن پستان ها، افزايش اندك وزن و لكه بينى ديده مى شود.
طرز مصرف قرص هاى تركيبى LD
اولين بسته بايد از روز پنجم قاعدگى شروع شود، و روزانه يك قرص در مدت 21 روز (تا انتهاى بسته) مصرف گردد. سپس يك هفته قرص قطع گردد. آنگاه مصرف بسته دوم، از روز هشتم قطع قرص، شروع گردد. توصيه مى شود كه قرص ها در شب و هنگام خوابيدن مصرف شود. بعضى از كارخانه جات براى جلوگيرى از اشتباه كردن در تاريخ مصرف قرص، هفت عدد قرص تقويتى و آهن به جعبه قرص ضدباردارى اضافه كرده اند، لذا لازم نيست كه خانم ها قرص خود را قطع كنند و مى بايد بسته دوم را بلافاصله بعد از بسته اول مصرف نمايند.[2]
2 – قرص هاى خوراكى غيرتركيبى (حاوى پروژسترون)
مزيت ها
ـ اين روش برخلاف قرص هاى تركيبى فقط داراى يك نوع هورمون از نوع پروژسترون آن هم به ميزان كم است. از اين رو به اين قرص ها «مينيپيل» نيز گفته مى شود.
ـ اين روش فقط در نيمى از دوره هاى قاعدگى زن از تخمك گذارى جلوگيرى مى كند.
ـ برگشت پذيرى اين روش مشابه قرص هاى تركيبى خوراكى است.
ـ اگر در دوران شيردهى مصرف شود يك روش بسيار موثر است، به شرط آنكه هر شب در ساعت معينى خورده شود.
ـ مادران در دوران شيردهى از هفته ششم بعد از زايمان مى توانند مصرف اين قرص ها را شروع كنند.
ـ اين قرص ها هيچ نوع تأثيرى بر كميت و كيفيت توليد و جريان شير مادر ندارند.
ـ عارضه هاى جانبى اين قرصها كمتر از قرص هاى تركيبى است زيرا فقط حاوى يك نوع هورمون هستند.
ـ مصرف اين قرص ها ساده تر از قرص هاى تركيبى است زيرا هر شب بدون وقفه يك قرص ميل مى شود (28 تايى است) در حالى كه قرص هاى تركيبى 21 شب خورده مى شود و 7 شب مصرف آن قطع مى گردد.
ـ به عنوان روش اورژانس پيشگيرى از باردارى نيز قابل استفاده است.
عيب ها
در زنانى كه در دوران شيردهى نيستند و از اين روش استفاده مى كنند عارضه هاى زير ديده مى شود:
ـ تغيير در خونريزى قاعدگى؛
ـ لكه بينى؛
ـ از حاملگى نابجا جلوگيرى نمى كند.
3 – آمپول تزريقى پيشگيرى از باردارى (دپو مدروكسى پروژسترون استات)
مزيت ها
ـ مرسوم ترين نوع آمپول تزريقى براى پيشگيرى از باردارى DMPAاست. اين آمپول هر سه ماه يكبار تزريق مى شود.
ـ اين آمپول فقط داراى يك هورمون از نوع پروژسترون است كه مشابه پروژسترونى است كه در بدن زن ساخته مى شود.
ـ نقش اصلى اين روش، پيشگيرى از تخمك گذارى است.
ـ در پيشگيرى از باردارى بسيار موثر است.
ـ استفاده از اين روش تقريباً هيچ عارضه خطرناكى به دنبال ندارد.
ـ پس از قطع استفاده به طور معمول بازگشت بارورى طولانى تر از ساير روش هاست.
ـ استفاده از اين روش در دوره شيردهى بى خطر است.
عيب ها
ـ تغييرات در دوره قاعدگى به صورت لكه بينى، و خونريزى و قطع قاعدگى؛
ـ افزايش وزن.
ـ نياز به تزريق در هر فصل.
4 – روش كاشتنى (نورپلنت)
رايج ترين روش كاشتنى پيشگيرى از باردارى، نورپلنت است.
بسته نورپلنت شامل 6 كپسول كوچك پلاستيكى است. هر كپسول به اندازه يك چوب كبريت است كه به راحتى در زير پوست و در قسمت بالاى بازوى زن كار گذاشته مى شود.
ـ روش بسيار موثرى در پيشگيرى از باردارى است (يك حاملگى در 1000 زن استفاده كننده در سال اول).
ـ به عمل جراحى سرپايى و كوچكى جهت كارگذارى و خروج كپسول هاى نورپلنت نياز است.
ـ اغلب زنان چند ساعت تا يك يا چند روز بعد از گذاشتن نورپلنت، احساس درد و ناراحتى در محل كاشت مى كنند.
ـ بيرون آوردن نورپلنت در برخى اوقات دردناك و اغلب مشكل تر از كارگذارى آن است.
ـ نورپلنت از انتقال بيمارى هاى مقاربتى و ايدز پيشگيرى نمى كند.
5 – آى يو دى (I.U.D)
آى يو دى يك ابزار داخل رحمى كوچك از جنس پلاستيك است كه قابليت ارتجاعى دارد. اين ابزار داخل رحمى در اغلب موارد داراى سيم يا پوشش مسى است.
عمل اصلى آى يو دى جلوگيرى از رسيدن اسپرم به تخمك است.
6 – كاندوم
كاندوم از ابزارهاى تنظيم خانواده است كه مزيت ها و عوارضى نيز دارد كه به برخى از آنها اشاره مى شود:
مزيت ها
ـ اگر به طور صحيح استفاده شود از انتقال بيمارى هاى مقاربتى از جمله ايدز پيشگيرى مى كند.
ـ باعث محافظت در مقابل عوارض بيمارى هاى مقاربتى از قبيل نازايى در زن و مرد، و بيمارى هاى التهابى لگن و سرطان دهانه رحم در زن مى شود.
ـ تا حدودى از انزال سريع جلوگيرى مى كند.
ـ بلافاصله پس از زايمان مى تواند مورد استفاده قرار گيرد.
ـ بى ضرر بوده و عارضه هاى جانبى هورمون ها را ندارد.
ـ هر زمان استفاده از كاندوم را مى توان متوقف كرد.
ـ در هر گروه سنى قابل استفاده است.
ـ استفاده از آن نياز به معاينات و آزمايشان خاصى ندارد.
در صورت مواجهه با شكست كاندوم مى توان بلافاصله از روش هاى اورژانس پيشگيرى از باردارى استفاده كرد.
عيب ها
ـ كاندوم هاى لاتكس در تعداد كمى از افراد كه حساسيت به لاتكس دارند باعث ايجاد خارش و ناراحتى مى شود.
ـ كاندوم اگر به مدت طولانى نگهدارى شود يا در معرض گرما، نور خورشيد يا رطوبت قرار گيرد كارآيى خود را از دست مى دهد.
ـ احتمال پاره شدن و سوراخ بودن آن هست.
ـ ممكن است لذت جنسى را كاهش دهد.
7 – جلوگيرى سنتى
از قديمى ترين روش هاى جلوگيرى از حاملگى آن است كه مرد قبل از انزال از ادامه آميزش دورى كند. در اين متد علاوه بر اينكه شريك جنسى مذكر نياز به كنترل دقيق خود دارد، خروج مايع منى قبل از انزال، و در اكثر موارد خروج غيرقابل اجتناب مايع منى در نزديكى مدخل واژن، اين روش را به روشى غيرموثر تبديل مى سازد. گرچه روش ساده اى است و هزينه اى برنمى دارد اما از نظر روانى و ميزان موفقيت، اين روش چندان مطلوب نبوده و معمولاً تا 20 درصد موارد با عدم موفقيت همراه است. زيرا حتى اگر پيش از انزال نزديكى قطع شود امكان ريزش اسپرم در واژن و فراهم شدن شرايط حاملگى وجود دارد.
منبع:نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاهها / مؤلف:علی احمد پناهی/پرسش وپاسخ دانشجویی
[1] – Low Dose) LD.
[2] – نسرين تك زارع و همكاران، روش هاى جلوگيرى از باردارى، ص129-125 ؛ حسين محموديان، دانش خانواده، ص172-168.