راهبرد تکفیری و ضد وحدت عربستان سعودی در عرصه آموزش و رسانه

مقدمه

استعمار با دامن زدن به اختلافات موجود میان مسلمانان، در پی دگرگونی جغرافیای جهان اسلام و تغییر مفاهیمِ دارالاسلام و دارالحرب میان مسلمانان است. اصطلاحاتِ «دارالاسلام» و «دارالحرب» (دارالکفر) جنبه سیاسی دارند و در مسائلِ مربوط به «روابط خارجی» مسلمانان با غیرمسلمانان مطرح می شوند.[1]

با عنایت به توجه ویژه قدرت های استعماری به بروز تفرقه و تضاد در جهان اسلام، لازم است در کنار مطالعاتِ نظری و بنیادین درباره وحدت اسلامی و تفرقه، پاره ای از مطالعاتِ دانشگاهی نیز به شیوه اطلاعات – عملیات، به شناسایی و ردیابی جریان های داخلی و خارجی موجود در جهان اسلام اختصاص یابند. رویکرد نظری این گونه از مطالعات بر پایه این اصل قرار دارد که باید به دوستان و دشمنان وحدت اسلامی در قالب مجموعه ای از شبکه ها (گاه پیدا و گاه ناپیدا) توجه داشت و از بررسی آنها به مثابه مجموعه ای از ذرّات جدا از هم خودداری کرد. آن ذرّات وقتی معنا پیدا می کنند و دارای نقش می شوند که تبدیل به انواع شبکه ها شوند. قدرت کشورها در عرصه روابط بین الملل در گرو یافتن و بهره برداری از این شبکه ها، از طریق رصد منظم و مستمر آنها است. زمانی که گروهی کوچک از «جهان گردان ایرانی» (در اسفند 1391) وارد مصر شدند شبکه وسیعی از دشمنان وحدت اسلامی در آن کشور فعال شدند و تا صدور فتاوی تکفیری علیه شیعیان و ایرانیان پیش رفتند.[2] در صورتی  که خاستگاه اعتقادی آنان رصد شود، شبکه ای پنهان از تربیت شدگان رژیم سعودی آشکار می شود. مثال مذکور، نمونه ای است هرچند خُرد ولی رسا در تبیین اهمیت مفهوم بَسامد (frequency). مطالعهٔ «هنجار» و «انحراف از هنجار» یا به تعبیر دیگر «جُور» و «ناجُور»، بودن یا نبودنِ یک واقعه یا اندیشه ای به اندازه بسامد آماری آنها ارزش ندارد. دانستن بسامد اندیشه ها و وقایع، موجب می شود امورِ اتفاقی و استثنایی، از رویه های مستمر و متناوب جدا شوند و پژوهش در مسیر موضوعاتِ پیش پاافتاده و کم اهمیت حرکت نکند. در هر دوره ای سبک و سیاقِ فرهنگی خاصی در جریان است که به  صورت بافتِ طبیعی آن دوره حضور دارد. این وضعیت از شمارهٔ دفعاتِ متناوبِ تکرار پدیده یا اندیشه شناخته می شود. در صورتی  که به بَسامد محل تحصیل شیوخ سلفی تکفیری مخالف شیعه و ایران، در چهار دهه اخیر توجه کنیم، خواهیم دید که به تدریج بر تعداد فارغ التحصیلان مصری در دانشگاه های سعودی افزوده می شود و از سوی دیگر، به تدریج شیوخ تحصیل کرده در عربستان سعودی، تعالیم خود را در موطنشان بومی می کنند؛ بنابراین، جمع کثیری، از طریق یک یا چند واسطه، و چه بسا بی آنکه خود بدانند، معارف عربستان سعودی را می آموزند و به کشور خود منتقل می کنند. این نشان از سیاستی تدریجی و رویکردی درازمدت در منطقه است. تغییر بافت های اجتماعی و فرهنگی معمولاً در گرو تغییرات فرهنگی عمیق تری، به ویژه در حوزهٔ آموزش و پژوهش، روی می دهد که در طی چندین دهه فعالیت هدفمند فراهم  شده  است؛ چنان که عبدالملک الزغبی، یکی از مخالفان وحدت اسلامی در مصر، بر ضرورت تغییر ساختار علمی و فرهنگی جهان اسلام و تربیت امت مطابق با منهج سلفیه عربستان سعودی که به  زعم او، اسلام معتدل و به  دور از غلو است(!) تأکید می کند.[3]

مقاله حاضر با تأکید بر اهمیت کسب چنین شناختی، به بررسی موضوع فوق از خلال سیاستِ کلان عربستان سعودی در دو بخش سیاست های آموزشی و رسانه ای می پردازد که به  طور محسوسی شاملِ موضوع ایران هراسی نیز می شود.

الف. سیاست های آموزشی عربستان سعودی

پیوند تاریخی وهابیت با پادشاهی سعودی

جریان اصلی سلفیه وهابی، سلفیه رسمی است که به  موجب معاهده ای تاریخی در سال 1157 ه.ق.، میان محمد بن عبدالوهاب با محمد بن سعود (حاکم وقت نجد)، ملتزم به حفظ حکومتِ آل سعود است. از آن دوران تاکنون، شیعه شناسی شیوخ سلفی و وهابی در چهار طبقه شکل گرفته است که محور اصلی بحث ما در اواخر طبقه سوم و طبقه چهارم آن است. آن طبقات عبارت اند از:

ـ طبقه اول: دوران دعوت شیخ محمد بن عبدالوهاب (1115-1206 ه.ق.)

ـ طبقه دوم: عصر محمود شکری آلوسی (متوفای 1342 ه.ق.) و موسی جارالله ترکستانی (متوفای 1369 ه.ق.)

ـ طبقه سوم: عصر عبدالعزیز بن عبدالله بن باز (1330-1420 ه.ق.) و محمد ناصرالدین آلبانی (1333-1420 ه.ق.)

ـ طبقه چهارم: عصر شاگردان بن باز و آلبانی (مطالعات دانشگاهی از حدود 1975 به بعد)

به اعتبار حکومت سیاسی، موضوعِ محل بحث، شامل دوران جدید حکومت در عربستان سعودی می شود که از سال اشغال شهر ریاض در 1902، با پادشاهی ملک عبدالعزیز (پادشاهی 1902-1953) و فرزندانش آغاز شد. با اکتشاف نفت در عربستان (در سال های 1933 و 1938) بر قدرت آل سعود افزوده شد. پس از مرگ عبدالعزیز، مطابق وصیت او، به ترتیب پسران ارشدش حکومت را به دست گرفتند که عبارت اند از: سعود (1953-1964)، فیصل (1964- 1975)، خالد (1975-1982)، فهد (1982-2005)، عبدالله (2005- 2015)، سلمان (2015-).

در دوران حکومت فرزندان عبدالعزیز آل سعود (1959- تاکنون 2016)؛ و به ویژه از دوران ملک فیصل و ملک خالد، برنامه های هدفمندی در آموزش و تبلیغ فرقه وهابیت در گستره ای بسیار وسیع تر از عربستان سعودی، یعنی در سطح جهان اسلام دنبال شد، از جمله:

ـ تأسیس دانشگاه اسلامی مدینه در دوران حکومت ملک سعود (1381 ه.ق./1961 م. در مدینه)

ـ تشکیل هیئت کبار علمای سعودی در دوران ملک فیصل (1971 در ریاض)؛ هیئت مذکور انتصاب پادشاه سعودی و نماینده گفتمانی است که بر مراکز رسمی آموزش سلفی در عربستان حاکم است.[4]

ـ تأسیس دانشگاه اسلامی امام محمد بن سعود در دوران حکومت ملک خالد (1395 ه.ق./ 1975 م. در ریاض)

ـ توسعه دانشگاه ملک سعود در دوران حکومت ملک خالد (1395 ه.ق./ 1975 م.) واقع در ریاض

ـ جایزه جهانی ملک فیصل، تأسیس در دوران حکومت ملک خالد (اولین دوره آن در سال 1399 ه.ق. (1979 م.) در ریاض بود).

ـ تأسیس دانشگاه اسلامی ام القری در دوران حکومت ملک خالد (1401 ه.ق./ 1980 م. در مکه)

از دوران ملک فیصل فعالیت های دانشگاه اسلامی مدینه گسترش یافت که پیش از آن در زمان ملک سعود (1381 ه.ق./ 1961 م.) تأسیس  شده بود. توجه مسلمانان به شهرهای مقدس مکه و مدینه و انحصار جواز تدریس علوم اسلامی در میان شیوخ رسمی عربستان و بهره مندی از ثروت عظیم نفتی (استخراج نفت از اواخر دهه 1930 م.)، امکانات بسیار مناسبی را برای تبلیغات دینی در سطح جهان اسلام مهیا کرده بود. در دوران گسترش و نوسازی مدارس و دانشگاه های سلفی وهابی، تا اواخر دهه 1990 م دو ویژگی «آموزش سازمان یافته» و «آموزش فراملی در برنامه های دولتِ سعودی» مشهود است؛ تا جایی که اگر نقشه جهان اسلام را در مقابل خود بگذاریم و روی مراکز چاپ و انتشاراتی که به هدف تکفیر شیعه فعالیت می کنند، علامت بگذاریم و با خط کش آنها را به هم وصل کنیم و بار دیگر بر اساس ملیت نویسندگان و بار دیگر بر اساس محل تحصیل آنها، خطوطی با رنگ های متمایز از هم بکشیم، و همین طور این مسئله را با فعالان رسانه ای ضد شیعی تکرار کنیم، ناگهان خود را با شبکه ای متراکم و سازمان یافته از خطوط درهم تنیده می یابیم که رنگ ها به طرز معناداری در «عربستان سعودی» متراکم می شوند. بسیاری از وقایعی که در عربستان سعودی یا سوریه و بحرین و یمن و لبنان و مصر به غرض تکفیر شیعه در جریان است، در همین شبکه قابل درک اند.

همچنین، زمانی که نام های مهم ترین فعالان ضد شیعه در رسانه ها، دانشگاه ها، احزاب و گروه های سیاسی و طرفداران نظام پادشاهی عربستان سعودی، با هم مقایسه شوند، به  صورت معناداری با مجموعه نام های «تکراری» مواجه می شویم که هرچند شماره آنان فراتر از چند صد نفر نیست ولی به واسطه امکانات و سرمایه گذاری کلان مالی، مدعی اجماع امت بر محور عقاید سلفی- وهابی و ضدیت با مذهب امامیّه هستند. تبادل هدفمند استادان نیز یکی دیگر از آن شیوه ها است. در این زمینه، صالح العبود، رییس سابق دانشگاه اسلامی مدینه، می نویسد:

آنچه موجب افزایش تأثیرگذاری عقیده سلفی صالح و استمرار آن (در دیگر کشورها) شد، شکل گیری نهضت تعلیم در عربستان سعودی و استفاده از استادانی از مصر در دانشگاه اسلامی امام محمد بن سعود و دانشگاه اسلامی (مدینه) و دیگر دانشگاه های عربستان بود؛ چراکه آن استادان در زمان مراجعت به جوامع خود، متأثر از حال و هوای فضاهای آموزشی دانشگاه های سعودی، به نشر و تبلیغ آن در جوامعشان می پرداختند و البته این اختصاص به مصر ندارد، هرچند ظهور آن در مصر بیشتر است. برای مثال مستشار عبدالحلیم سعود، که رییس سابق اداره شئون حکومت در جمهوری عربی مصر و رییس کمیته اجرای اصول شریعت در «شورای عالی امور اسلامی»^[5] و نیز عضو «شورای عالی نظارت بر هنر و ادبیات»[6]مصر بود، در سال درسی 1395-1396 ه.ق.، مدتی را به  عنوان استاد مهمان، در دانشگاه اسلامی مدینه بود و او کسی است که پس از مراجعت به کشورش، کتابی را با عنوان الامام محمد بن عبدالوهاب أو انتصار المنهج السلفی نوشت که در مقدمه آن آورده است: «به دلیل اعتبار دستاوردهای ابن عبدالوهاب و نیاز عصر کنونی به تأسی از سخنان و بهره گیری از تمامی دستاوردهایش، این کتاب را نوشتم تا برای اهل بصیرت تذکری باشد که این تاریخ عظیم، یعنی تاریخ اسلام تکرار می شود … کشور عربستان سعودی کشوری پیشرو در جامعه جهانی و آموزگار جامعه اسلامی است».[7]

البته سیاست دعوت از استادان اهل سنت دیگر کشورهای اسلامی برای جذب آنان به سلفیه رسمی سعودی، گاه موفقیت آمیز نبوده است، همچون شیخ محمد غزالی (1334-1416 ه.ق./ 1916-1996 م.)؛ اما مواردی همچون محمّد رشاد سالم (1347-1407 ه.ق./ 1927-1986 م.)، مصحح و محقق معروف آثار ابن تیمیه، نیز هست که رسماً به تابعیت سعودی درآمد و شاگردان شیعه ستیزی چون ناصر القفاری را تربیت کرد.

شیوه دیگر اثرگذاری، تبادل دانشجو بود. محمد امان بن علی جامی (1349-1416 ه.ق.) از شاگردانِ عبدالعزیز بن باز و از شخصیت های مهم سلفی در دانشگاه اسلامی مدینه، در کتاب العقیدة الاسلامیة وتاریخها می نویسد:

امّا فقره دوم از آثار دعوت مبارکه، در شیوه درسی رایج در سعودی مجسم می شود؛ چنان که همه جهات تعلیم و آموزش در سعودی، بر پایه شیوه مقرر درباره دروس دینی، در تمام مراحل آموزش، از ابتدایی تا پایان مطالعات عالی دانشگاهی، شیوه ای سلفی است تا از این رهگذر، جوان سعودی، مطالعه عقیده بر پایه شیوه سلفی را از سال اول ابتدایی آغاز کند و آن را به تدریج با ارتقای سطوح علمی تا مقطع دکتری توسعه دهد.[8]

و در باب تربیت جوانان جهان اسلامی نیز می نویسد:

دانشگاه اسلامی مدینه نبوی و دانشگاه اسلامی امام محمد بن سعود در ریاض، موضعی کریم، عملی صالح و فعالیتی ستودنی در انتشار عقیده سلفیه، حتی در مناطقی دور از آفریقا و شرق آسیا و قاره هند و در بسیاری از کشورهای عربی داشته اند. دانشجویانی از آن کشورها به  صورت مهمان وارد این دو دانشگاه می شوند، پس از مدتی با اتمام تحصیل و اخذ درجات علمی مختلف، به کشور خود مراجعه می کنند تا مردمانشان را اندرز دهند و در میانشان عقیده صحیح سلفی را منتشر کنند.[9]

مثال هایی در تشریح سیاست آموزشی عربستان سعودی

با کمی بررسی میدانی از تحولات جاری در جهان اسلام، به سهولت می توان رد پای نفوذ سلفیه وهابی و کوشش برای سیطره بر گفتمان های اسلامی جهان اسلام را مشاهده کرد. مثال ها در این زمینه بسیار است، از جمله:

1 – حسام تمام (1972-2011 م.) در پژوهشتسلف الاخوان تآکل الأطروحة الاخوانیة و صعود السلفیة فی جماعة الاخوان المسلمین[10] که در فصلی از دیگر کتابش با عنوان الاخوان المسلمین سنوات ما قبل الثورة[11] بازنشر شده، شواهد متعددی از سیاست عربستان سعودی در سلفی کردن تدریجی جماعت اخوان المسلمین عرضه کرده است.

2 – حضور سعودی در کشورهای اسلامی با سیاست آموزشی آنها سخت گره خورده است. برای مثال، دولت سعودی با اعزام هیئتی به موگادیشو (پایتخت سومالی) به ریاست شیخ محمدناصر العمودی، معاون وقت دبیر کل رابطة العالم الاسلامی، در 1964 و 1968، تبلیغات خود را زیر پوشش کمک های خیریه و بشردوستانه آغاز کرد. متعاقب آن محصلانی با بورس سعودی، به دانشگاه های سعودی اعزام شدند و بعدها بسیاری از جریان های سلفی- وهابی سومالی را تحصیل کردگان مراکز سعودی شکل دادند؛ چنان که جماعت «أنصار السنة المحمدیة» سومالی را شیخ «نورالدین علی علو» (1915-1996 م.) بنیان نهاد، که از تحصیل کرده های مدارس و شیوخ سلفی سعودی پایه گذاری شده است؛^[12]محمد هدایه نور وحید نیز، فعال سیاسی و رییس حزب عدالت اندونزی و از اعضای مجلس آن کشور، دانشجوی کارشناسی ارشد و دکتری دانشگاه اسلامی مدینه بوده است. او دوره کارشناسی ارشد خود را زیر نظر عبدالله بن محمد الغنیمان و دوره دکتری خود را زیر نظر عبدالمحسن بن حمد العباد گذرانیده است. پایان نامه های او سبک و سیاقی ضد شیعی دارد. رساله دکتری او «النوافض للروافض للبرزنجی» است که خلاصه کتاب النواقض لظهور الروافض تألیف میرزا مخدوم است و رساله مقطع ارشد او نیز «الباطنیون فی إندونیسیا» نام دارد. از دیگر مثال های جالب توجه، جلال الدین محمد صالح (متولد اریتره – 1956 م.) است که تمامی مقاطع تحصیلی خود را در دانشگاه اسلامی مدینه گذرانده و متأثر از استاد راهنمایش سعدی بن مهدی الهاشمی (نویسنده ابن سبأ حقیقة لا خیال) است. عنوان رساله دکتری او، «المهدی المنتظر عند الشیعة الاثنی عشریة» (1413 ه.ق) است. پدر او شیخ محمد صالح از داعیان سلفیه در اریتره و سودان بوده است.

3 – مطابق گزارش رسمی وزارت علوم عربستان سعودی،[13]از میان دانشجویان «دانشگاه های دولتی» عربستان سعودی در سال تحصیلی 1400-1401 ه.ق.، بیست وپنج درصد «خارجی» بوده اند. به عبارت  دیگر، 40701 نفر دانشجوی سعودی و 13808 نفر دانشجوی غیرسعودی به تحصیل اشتغال داشته اند. ملیّت دانشجویان مذکور، که نشان از اولویت های سیاست آموزشی دولت سعودی دارد، و توجه ویژه آن کشور را به تربیت نسل های آتی شیوخ سلفی مصر، اردن، فلسطین و یمن نشان می دهد، چنین است:

	ملیت	تعداد
1	امارات متحده عربی	23 نفر
2	بحرین	378 نفر
3	عراق	299 نفر
4	عمان	58 نفر
5	قطر	26 نفر
6	کویت	108 نفر
7	اردن	1609 نفر
8	فلسطین	1904 نفر
9	مصر	1254 نفر
10	یمن شمالی (پیش از وحدت دو یمن)	1117 نفر
11	یمن جنوبی	792 نفر
12	دولت های غیرعربی	3913 نفر

تصویر شماره 1؛ ملیت دانشجویان خارجی «دانشگاه های دولتی» عربستان سعودی در سال تحصیلی 1400-1401 ه.ق.

در سال تحصیلی 1405-1406 ه.ق.، سه دانشگاه اسلامی امام محمد بن سعود، ام القری و دانشگاه اسلامی مدینه که در زمینه شیعه شناسی (به مثابه شیعه هراسی) در عربستان سعودی پرکارند، روی هم رفته 35 درصد دانشجویان خارجی دانشگاه های سعودی آن سال را به خود جذب کرده اند. در آمار فوق به خوبی می توان سمت وسوی برنامه ریزی مدیران سعودی را برای تربیت نیروهایی که در سایر کشورها به آن نیاز دارند مشاهده کرد. این روند در سال های بعد نیز تقویت و تشدید شد و صرفاً منحصر به جذب دانشجو نماند.

با مطالعه آمار سال تحصیلی 1431-1432 ه.ق. دانشگاه های دولتی عربستان سعودی مشاهده می شود که این روند با سرعت و شتاب بیشتری ادامه یافته است. آمار دانشجویان مقطع دکتری در سال تحصیلی 1431-1432 ه.ق. به شرح زیر است:

1 – دانشجویان جدید: 787 دانشجوی سعودی در برابر 148 دانشجوی خارجی؛

2 – در حال تحصیل: 4007 دانشجوی سعودی در برابر 682 دانشجوی خارجی؛

3 – فارغ التحصیل سال قبل: 335 دانشجوی سعودی در برابر 31 دانشجوی خارجی؛

 

 

آمار دانشجویان مقطع کارشناسی ارشد در سال تحصیلی 1431-1432 ه.ق. چنین است:

1 – دانشجویان جدید: 7638 نفر دانشجوی سعودی در برابر 792 دانشجوی خارجی؛

2 – در حال تحصیل: 23888 دانشجوی سعودی در برابر 2380 دانشجوی خارجی؛

3 –  فارغ التحصیل سال قبل: 1738 دانشجوی سعودی در برابر 90 دانشجوی خارجی؛

 

 

آمار کادر آموزشی استادان سال 1431-1432 ه.ق. کشور سعودی نیز جالب  توجه است. در مجموع، در این سال 27236 نفر سعودی و 18357 نفر استاد غیرسعودی در دانشگاه های دولتی عربستان سعودی فعالیت می کردند. در صورتی  که دانشگاه های غیرحکومتی را به آن اضافه کنیم این رقم به مراتب افزایش می یابد و شامل 32440 نفر عضو آموزشی سعودی و 21727 نفر عضو آموزشی غیرسعودی می شود. از میان این عده، 9511 نفر سعودی (6610 نفر مرد و 2901 نفر زن) و 13922 نفر غیرسعودی (9944 نفر مرد و 3978 نفر زن) دارای مدرک دکتری بوده اند. همچنین 5103 نفر سعودی (2240 نفر مرد و 2863 نفر زن) و 5087 نفر غیرسعودی (2859 نفر مرد و 2228 نفر زن) مدرک کارشناسی ارشد داشته اند.

ارقام فوق که فقط بیانگر بخش کوچکی از وقایع مهم جاری در دانشگاه های سعودی است، در واقع ترجمه آماری سخنان صالح العبود، رئیس سابق دانشگاه اسلامی مدینه، و محمد امان الجامی است که پیش تر به آنها اشاره شد.

مبانی نظری راهبردهای گسترش سلفیه وهابی

عبدالعزیز بن باز، صالح العثیمین و ناصرالدین آلبانی (مقیم اردن) از مؤثرترین چهره های مذهبی سلفیه رسمی در دوران معاصر بوده اند که نقش انکارناپذیری بر جریان آموزشی مخالفان تقریب مذاهب اسلامی، به ویژه در اردن و شمال آفریقا داشته اند. آلبانی همراه با سیاست های سعودی، معتقد بود پیشرفت سلفیه در جهان اسلام بستگی تام به دو فعالیت دارد که آنها را در دو واژه «تربیت» و «تصفیه» خلاصه می کرد.[14] مراد وی از «تربیت»، آموزش نسلی است که قادر به تمییز روایاتِ صحیح از ضعیف (از دیدِ پیروان ابن تیمیه) باشد و بتواند آن را به نسل های بعدی منتقل کند. مفهوم «تصفیه» نیز از دید او مبتنی بر روایتی است که بر اساس آن، امت به واسطه معاملات حرام، گرفتارشدن در زندگی دنیوی و ترک جهاد دچار ذلت می شود و خروج از آن فقط منوط به بازگشت به دینشان است؛[15] و این بازگشت از دید آلبانی باید بازگشت به کتاب و سنت بر پایه فهم سلف صالح باشد که مطابق عقیده جمهور سلفیه است. برای این بازگشت باید متون دینی و عقاید را از آنچه سلفی ها بدعت می دانند، تصفیه کرد. او می گوید هیچ چاره ای نداریم مگر آنکه از تصفیه و تربیت آغاز کنیم. هر گونه حرکتی که بر این اساس نباشد، فایده ای نخواهد داشت.[16]

بنابراین، سیاست تصفیه شامل پردازش مجدد منابع اسلامی در سه گروه عقیده اسلامی، فقه اسلامی و تفسیر و حدیث، از احادیث و مطالبی شد که وهابیان آنها را ضعیف و موضوعه و از اسرائیلیات محسوب کرده و از آرای فقهی نادرست شمرده اند. آلبانی کتاب هایی همچون ضعیف أبی داود،ضعیف الجامع الصغیر، ضعیف الترغیب والترهیب و … را بازنویسی کرد[17] که در حقیقت بازنویسی میراث جهان اسلام با معیارهایی بود که عمدتاً از محمد بن عبدالوهاب و ابن تیمیه اخذ شده است. اگر از زاویه درک الگوهای تصفیه و تربیت، به بررسی شاگردان شیعه ستیز آلبانی توجه کنیم، خواهیم دید که میراث آلبانی ناتوان از تربیت الگویی شایسته و وحدت آفرین میان امت اسلامی بوده است؛ برخی از شاگردان او عبارت اند از:

1 – احسان الهی ظهیر؛[18]

2 – ابواسحاق الحوینی؛

3 – عبدالعظیم بدوی، نایب رییس جمعیت انصار سنت مصر و مؤلفِ کتاب شرحکتاب بطلان عقاید الشیعة؛

4 – عبدالله موصلی، مؤلف کتابِحقیقة الشیعة حتی لاننخدع؛

5 – عبدالرحمن عبدالخالق، مؤلف کتاب های فضائح الصوفیة؛ حقیقة الاحتفال بالمولد النبوی؛ ابن عربی صاحب کتاب (فصوص الحکم) إمام من أئمة الکفر والضلال؛

6 – ربیع بن هادی المدخلی مؤلف کتاب های من هم الارهابیون أهم السلفیون أم الروافض؟؛ المهدی بین اهل السنة والروافض؛

7 – زهیر بن محمد الشاویش، ناشر المکتب الاسلامی عمان؛

8 – عمر سلیمان الاشقر؛

9 – مشهور حسن آل سلمان اردنی، مؤلف کتاب هایی چون کتب حذر منها العلماء؛ قاموس البدع مستخرج من کتب الامام العلامة محمد ناصرالدین الألبانی؛

10 – علی حلبی اردنی، مؤلف کتاب های الدعوة السلفیة بین الطرق الصوفیة والدعاوی الصحفیة و کشف الصلة بین التصوف والافکار (الشیعیة)؛ مجمل تاریخ الدعوة السلفیة فی الدیار الأردنیة – نشأة و انتشاراً؛ عاشوراء بین هدایة السنة الغراء و ضلالة البدعة الشنعاء؛

11 – علی الرملی، اردنی؛

12 – عدنان عرعور (متولد 1368 ه.ق.) از شیوخ تکفیری – تروریست سوری؛

13 – مقبل بن هادی الوادعی یمنی، مؤلف کتاب هایی چون الطلیعة فی الرد علی غلاة الشیعة؛ صعقة الزلزال لنسف أباطیل أهل الرفض و الاعتزال؛ الالحاد الخمینی فی أرض الحرمین؛ الشفاعة؛

14 – عبدالمحسن بن حمد العباد در دانشگاه اسلامی امام محمد بن سعود؛

15 – عبدالعزیز البداح، در دانشگاه اسلامی امام محمد بن سعود که رساله دکتری او «حرکة التشیع فی الخلیج العربی» است.

 

ب. سیاست های رسانه ای

یکی از ابعاد اجرایی سیاست های آموزشی سعودی، در فعالیّت های ماهواره ای و اینترنتی شیوخ سعودی متبلور شده است. بیشتر وبگاه های اینترنتی در داخل شبکه هایی درهم تنیده و وابسته به هم فعالیت می کنند و کاربرد پیوندهایی (Links) با نمادهای f (فیس بوک) و t (توئیتر) و you tube (یوتیوب) در وبگاه های سلفی بسیار است. وبگاه ها از طریق پیوندها به هم متصل می شوند و پیوندها بیانگر یارگیری های فکری و اعتقادی مقابل هم در فضای اینترنت هستند. پیوندها بیانگر ترجیحات افراد هستند و از این رو مجموعه ای از آنها موجبِ شکل گیری اجتماعی هم زبان می شود که بر پایهٔ زمینه های اطلاعاتی مشترک فعالیت می کنند. برای مثال، در زمان نگارش مقاله، «سایت جامع فتاوی اهل سنت و جماعت» (islampp.com) از طریق لینک کردن، متصل به سه سایت مهتدین، «اسلام تکس» (islamtxt.net) و کتاب خانه عقیده (aqeedeh.com) است و کتاب خانه عقیده نیز زیرمجموعهٔ سایت البرهان است. توجه به این ارتباطات نشان می دهد که این سایت بر پایهٔ سیاست رسمی دولت عربستان فعالیت می کند و بی جهت نیست که پیوندهای شیوخ فتاوی آن به سه سایت بن باز، محمد بن صالح العثیمین، عبدالله بن عبدالرحمن الجبرین باز می گردد که مرجع اصلی فتاوی «سایت جامع فتاوی اهل سنت و جماعت» یا سایت «الاسلام – سؤال و جواب فتاوی» (islamqa.info/ar) هستند. شناخت این گونه ارتباطات در درکِ فعالیت آن وبگاه ها اهمیت دارد و معمولاً محقق را متوجه خط مشی سیاست های دولت عربستان سعودی در قبال شیعه و ایران می کنند.

در پژوهشی منتشرشده،[19] درباره 94 سایت ضد وحدت اسلامی، که پیوندها به آنها پربسامد بوده، مشخص شد که تمامی آنها از سرورهای کشورهای غربی استفاده می کنند (نک.: تصویر 2).

 

این لزوماً به معنای متوجه کردن اتهام همکاری مستقیم آنان با استعمارگران غربی نیست، اگرچه استعمارگران بر مطالب چنین وبگاه هایی سوار می شوند. نیز این برداشت صحیح نیست که مسلمانان نباید از سرورهای بیگانه استفاده کنند. استفاده از ابزار بیگانه، باید در خدمت تحقق وحدت اسلامی و نمایش انسجام مسلمانان در برابر دشمنانشان باشد. حتی اگر سرورهای آنان غربی نبودند، باز هم قُبح تفرقه افکنی در میان مسلمانان به قوّت خود باقی بود.

آغاز فعالیت	نام سایت و نشانی سایت	مالکیت سرور
1998	رابطة اهل السنة فی ایران isl.org.uk	بریتانیا (نشانی مالک آن در لندن ثبت  شده است)
1998	طریق الاسلام islamway.com	آمریکا
1988	اسلام ویب islamweb.net	آمریکا (مدیریت از دوحه قطر)
1998	شبکة سحاب السلفیة sahab.net	آمریکا
1999	شبکة انصار اهل البیت ansar.org	آمریکا (فعالیت در کویت)
1999	الشبکة الاسلامیة islamicweb.com	آمریکا (صفحه حوار هادئ مع الشـیعة)
2000	المنهج almanhaj.net	آمریکا (با  مدیریت عثمان الخمیس در کویت)
2000	الاسلام الیوم islamtoday.net	آمریکا (با مدیریت سلمان العوده در عربستان سعودی)
2001	صید الفوائد saaid.net	آمریکا
2001	محمد العریفی arefe.com	آمریکا (مدیریت عربستان)
2001	شبکة النور – المختار الاسلامی islamselect.net	آمریکا
2002	مشکاة (بخش مکتبة – الردود علی الرافضة) almeshkat.net	آمریکا (مدیریت عربستان)
2002	موقع المسلم almoslim.net	آمریکا
2002	شبکة نور الاسلام islamlight.net	آمریکا
2002	شبکة نور الاسلام (بخش ملفات: الروافض) islamlight.net	آمریکا
2002	مشکاة (شبکة مشکاة الاسلامیة) almeshkat.net	آمریکا (مدیریت در عربستان سعودی)
2002	البرهان – دلیل الباحثین عن حقیقة الرافضة alburhan.com	آمریکا (فعالیت در عربستان سعودی)
2002	فیصل نور- الحقائق الغائبة fnoor.com	آمریکا (مدیریت از کویت)
2003	دلیل حقائق الرافضة dhr12.com	آمریکا- ایتالیا (مدیریت از عربستان)
2003	شبکة المنهاج الاسلامیة almenhaj.net	آمریکا (با مدیریت زیاد بشیر ابو رجائی از اردن)
2003	الراصد – مجلة متخصصة فی شؤون الفرق من منظور اهل السنة alrased.net	آمریکا
2003	شبکة الأثری السلفیة alathary.net	آمریکا – دارای بخش های حقیقة الروافض و حقیقة الصوفیة
2003	البینة albainah.net	آمریکا (در مصر اداره می شود)
2003	قصة الاسلام islamstory.com	آمریکا
2003	الرافضة فی السطور awfi.4t.com	آمریکا
2004	موقع مداد midad.com	آلمان
2004	کتابخانه عقیده aqeedeh.com	آمریکا (مدیریت از عربستان سعودی، زیرمجموعه سایت برهان)
2004	سرای اسلام islamhouse.com	آمریکا
2004	المهتدون – لماذا ترکنا التشیع wylsh.com	هلند (ثبت در آرژانتین)
2004	الامام الخمینی عقیدته و فکره و منهجه و بیان حقیقته khomainy.com	هلند (مدیریت از عربستان)
2004	صحوة الشیعة newshia.com	آمریکا
2004	موقع آل البیت (علیهم السلام) یخاطب آل البیت حول العالم Alalbayt.com	آمریکا (مدیریت از عربستان)
2004	شبکة السرداب الاسلامیة alserdaab.com	آمریکا
2004	الاسلام العتیق islamancient.com	آلمان
2004	فیس بوک facebook.com	آمریکا – بزرگ ترین شبکه اجتماعی که فعالان ضد تقریب در آن فعالیت می کنند.
2005	یوتیوب youtube.com	مالکیت آمریکا – سایت عمومی – بزرگ ترین سایت حاوی داده های صوتی و تصویری مخالفان تقریب.
2005	المهدی almhdi.com	آمریکا
2005	ملک التسجیلات الصوتیة Aaa102.com	آمریکا
2005	سلفیة آل البیت alalbet-al-fth.net الفتح الاسلامی al-fth.net	هلند (زیر نظر سعید عبدالعظیم – مصری)
2005	کسر الصنم – حقیقة الرافضة الاثنا عشریة kasralsanam.com	آمریکا
2005	المکتبة الوقفیة للکتب المصورة waqfeya.com	آمریکا
2005	شبکة الطریق الی الله way2allah.com	بریتانیا
2005	اخبار جهان اسلام islamworldnews.com	آمریکا
2005	وکالة الحق (اخبار عراق) haqnews.net	آمریکا (مدیریت از اردن)
2006	آلوکة المجلس العلمی alukah.net	کانادا
2006	حرکة المقاومة الاسلامیة لبنان- رؤیة مغایرة Moqawamw.ws	آمریکا
2006	القادسیة Alqadisiyya3.com	آمریکا (با مدیریت  طه حامد الدلیمی از عراق)
2006	طریق السلف alsalafway.com	آلمان (دارای بخشی با عنوان الشیعة، خنجر فی ظهر الامة)
2006	اسلام تیوب Islamtube.com	آمریکا
2006	شبکة طریق السنة Sunnahway.net	آمریکا (فعالیت در عربستان)
2006	شبکة الدفاع عن السنة dd-sunnah.net	آمریکا (مدیریت از ایالات  متحده)
2006	موقع منهج الاسلامی manhag.net	آمریکا (مدیریت از مصر)
2006	ماذا تعرف عن حزب الله (بر پایه دامنه شبکه الدفاع عن السنة) hizb.dd-sunnah.net	آمریکا (مدیریت از ایالات  متحده)
2006	الموسوعة almwsoaa.com	آلمان
2006	شبکة انصار آل محمد Ansaaar.com	آمریکا
2006	الدُعاة du3at.net	آمریکا
2007	منتدی انصار السنة ansarsunna.com	آمریکا
2007	اسلام تکس پاسخ به شبهات islamtxt.net	آمریکا (به زبان فارسی)
2007	شبکة الدفاع عن الصحابة al-shaaba.net	آمریکا (در داخل آن شبکه اجتماعی با عنوان منتدیات الدفاع عن الصحابة موجود است)
2007	الاسلام islam.ws	آمریکا (در مجموع هشت سایت)
2007	احد عشر امام 11emam.com	آمریکا
2007	الجمعیة العلمیة السعودیة لعلوم العقیدة والادیان والفرق والمذاهب aqeeda.org	آمریکا (مدیریت عربستان سعودی)
2007	فرسان الحق forsanelhaq.com	آمریکا
2007	موسوعة الرشید alrashead.net	آمریکا
2007	السنة فی العراق  Iraq4You.net	آمریکا
2008	سنی نیوز sunni-news.net	آمریکا
2008	دایرة المعارف شبکه اسلامی islamwebpedia.com	آمریکا
2008	بیداری اسلامی bidary.net	آمریکا
2008	سنی اون لاین sunnionline.us	آمریکا
2008	شبکة انصار اهل البیت Aansar.com	آمریکا (مدیریت از عربستان)
2008	سایت جامع فتاوی اهل سنت و جماعت Islampp.com	آمریکا، (مدیریت از عربستان؛ منطبق با فتاوی الفوزان، بن باز، ابن عثیمین و آلبانی)
2008	شبکة العلوم السلفیة aloloom.net	آمریکا
2008	موقع الدعوة الاسلامیة eld3wah.net	آمریکا
2008	شبکة الدین القیم alqayim.net	بریتانیا (لندن)
2008	اجتهادات ijtehadat.com	آمریکا (با مدیریت عمر الزید)
2008	مکتبة شیخی الاسلام t-w.in	آمریکا
2008	مجلة معرفة السنن و الآثار al-sunan.org	آمریکا (مدیریت ماهر القحطانی)
2009	المهتدین almohtadin.com	آمریکا
2009	شقائق النعمان shaqaiqalnuman.com	آمریکا (مدیریت در المنصوره مصر)
2009	المشاهد Mashahd.net	آمریکا
2009	ایجاز- نختصر زمن لنقترب من الحقیقة ijaz-online.com	آمریکا (مدیریت در دبی)
2009	مرکز التنویر للدراسات الاستراتیجیة altanweer.net	آمریکا
2009	طریق الهدی alhda.org	آمریکا
2009	فتاوی ویب fatwaweb.com/fatawa	آمریکا
2010	موقع ابومشاری abumishari.com	آمریکا (متأثر از عثمان الخمیس)
2010	الحقیقة للدراسات و البحوث hqiqh.net	آمریکا
2010	عصر اسلام islamage.com	آمریکا
2010	جرائم الرافضة ضد اهل السنة jaraem.com	هلند
2010	هدیة للشیعة gift2shias.com	آمریکا
2010	لا تسبوا اصحابی dnsmcs.com	آمریکا
2011	موسوعة الافق al-offok.com	آمریکا
2012	موقع علماء السلف webalsalf.com	آلمان
2012	حقیقة الشیعة الرافضة alrafida.com	آمریکا
2012	موقع الحقیقة لجنة الدفاع عن عقیدة اهل السنة فی فلسطین haqeeqa.net	آمریکا

تصویر 3 – فهرست مهم ترین وبگاه های اینترنتی ضد تقریب مذاهب اسلامی تا سال 2012 م.

وبگاه های ضد شیعی و ضد تقریب مذاهب اسلامی عموماً در دههٔ 2010 میلادی طراحی شده اند. کانال های ماهواره ای سلفی نیز از همان زمان فعالیت خود را آغاز کردند. توجه به این بسامد آماری اهمیت دارد؛ زیرا نشان می دهد حملات به شیعه و وحدت مذاهب اسلامی از همان ابتدای عمومیت یافتن اینترنت در جهان عرب روندی رو به رشد داشته است و هم زمان در پیوند با شبکه های تلویزیونی ماهواره ای است.

فعالیت وبگاه های ضد شیعه (و ضد ایران) در چهار مرحله در خور بررسی است (تصویر شماره 4 و 5). 15 درصد شکل گیری این وبگاه ها در فاصله 4 سال آغازین آنها، یعنی 1998 تا 2002 م. بوده است. این مرحله با ظهور اینترنت در جهان اسلام همراه است و از همان زمان شیعه هراسی همراه با نقد اندیشه های والای امام خمینی و انقلاب اسلامی ایران بوده است.

 

42 درصد پیدایش وبگاه ها از فاصله سال 2003 م. (تغییر رژیم صدام در عراق) تا 2006 م. (اعدام صدام) اتفاق افتاد. مضمون فعالیت های این دوره عموماً متوجه نگرانی از آنچه هلال شیعی نامیده شد، بود و به شیعیان اتهاماتی از قبیل کوشش برای نسل کشی اهل سنت یا یاری قدرت های غربی برای نابودی جوامع اسلامی زده شد. در همین دوره، شاهد استعمال وسیع ترکیباتی با دو اصطلاح «صفوی» و «مجوسی» در ادبیات شیعه هراسی هستیم که در قیام مردم بحرین و یمن به اوج خود رسید.

 

سال های 2007 تا 2009 م. (با 31 درصد آمار تأسیس وبگاه ها) کماکان همان مضامین دنبال شده اند و البته موفقیت های محور مقاومت جنوب لبنان، که موجب محبوبیت مقاومت در جهان اسلام شد، تمرکز بیشتر سلفی ها را در پی داشت. مرحله سوم در سال 2010 م. شکل گرفت، که با اقدامات تحریک آمیز و مشکوک یاسر الحبیب در توهین آشکار به مقدسات اهل سنت همراه بود که در شهر لندن روی داد. در آن سال، مخالفان تقریب، ادبیات شیعه ستیزی را تشدید کردند[20] (نک.: تصویر 5). مرحله چهارم، قیام مردم بحرین و یمن و ظهور جریان های تکفیری در عراق و سوریه در سال های 2011 و 2012 م. به بعد است که اوج شیعه هراسی در منطقه است.

حلقه اصلی مخالفان وحدت اسلامی و ایران در اینترنت

شناخت حلقه اصلی مکفران شیعه و ایران در وبگاه های سلفی، امکان شناخت سیاست های راهبردی عربستان سعودی را فراهم می کند. افراد منتخب بالغ بر 123 نفر هستند[21] که به لحاظ ملیت، اتباع کشور عربستان (با 34 درصد) و کشور مصر (با 31 درصد) و پس  از آن کویت و اردن (هر کدام با پنج درصد) در صدر جدول قرار دارند؛ اما برای آنکه مشخص شود که آیا تعدد ملیت نشان از تنوع و پراکندگی دشمنان شیعه در جهان عرب است، مُعرف «خاستگاه اعتقادی و آموزشی» افراد مذکور محل توجه قرار گرفت که نتایجی کاملاً متفاوت از بررسی تابعیت افراد داشت.

 

چنان که در تصویر شماره هشت دیده می شود، از مجموع شیعه شناسان سلفی بررسی شده، 34 درصد آنان ملیت سعودی داشته اند و در مراکز آموزشی آن کشور تحصیل کرده اند. علاوه بر این افراد، مجموعه ای از شیوخ سلفی غیرسعودی نیز حضور دارند که مستقیماً تربیت شده مراکز آموزشی عربستان سعودی هستند. به این معنا که یا در یکی از دانشگاه های سعودی تحصیل  کرده اند، یا آنکه تربیت شده یکی از شیوخ سلفی سعودی بوده اند. ایشان 30 درصد جمعیت آماری را به خود اختصاص داده اند.

شماری دیگر از شیعه شناسان از شاگردان ناصرالدین آلبانی بوده اند که زمانی یکی از استادان دانشگاه اسلامی امام محمد بن سعود و دانشگاه اسلامی مدینه بود؛ یا با یک واسطه شاگردان شیوخ سلفی سعودی محسوب می شوند. تمامی ایشان گرایش به سلفیه رسمی سعودی (با شاخص هیئت کبار علمای سعودی) دارند. اینان بالغ  بر هفده نفر شدند که در واقع 14 درصد جمعیت شیعه هراسان تحت بررسی را تشکیل می دهند.

چنان که در تصویر (7) دیده می شود، فقط 22 درصد شیعه شناسان سلفی به  صورت مستقیم یا با یک واسطه غیرمستقیم در مراکز رسمی سلفیه سعودی تربیت  نشده اند؛ یا آنکه در زمان نگارش این پژوهش اطلاعاتی در این خصوص به دست نیامد. هرچند تعداد جالب توجهی از آنان نیز کاملاً متأثر از ادبیات ابن تیمیه و محمد بن عبدالوهاب بوده اند و در پایگاه رسمی خود به آن صریحاً اعتراف کرده اند. نکته جالب اینکه این افراد در اثنای تحصیل در رشته دیگری (معمولاً پزشکی) جذب سلفیه شده اند.

نتیجه

تعامل مؤثر با جهان اسلام، نیازمند ایجاد امکاناتی برای رصدکردن مناطق مختلف جهان، به ویژه جهان اسلام و شناخت عملیاتی از وقایع و جریان های موجود در جهان اسلام است. از خلال مطالعه رویکردهای درهم تنیده آموزش و رسانه عربستان سعودی در قبالِ جهان اسلام، منابع کسب قدرت آنان در عرصه روابط بین الملل شناسایی می شود. در میان مسلمانان، پیروان سلفیه و سلفیه وهابی، بیش از سایرین، به صورتی سازمان یافته در اینترنت فعالیت می کنند. آنان به لحاظ تعداد در اقلیت هستند، اما باید توجه داشت که اقلیت فعّال، همواره ابتکار عمل را از اکثریت خاموش می گیرد. بر اساس نظریهٔ «مارپیچ سکوت»، هرچه اقلیت فعال باشد و اکثریت خاموش، به تدریج اقلیت در مکان و منزلت اکثریت قرار می گیرد و اکثریت به  مثابهٔ اقلیت در می آید.

امروزه بیشتر وبگاه های اینترنتی در داخل شبکه هایی درهم تنیده و وابسته به یکدیگر فعالیت می کنند و فعالیت در یکی مستلزم فعالیت در سایرین است. آموزش به حوزه های دیگری مانند سیاست، اقتصاد و رسانه متصل شده است. حجم معنادار فارغ التحصیلان دانشگاه های عربستان سعودی که به  عنوان کارشناس مسائل ایران یا شیعه شناس فعالیت می کنند و بسامد بالای آن، مشخص می کند که با حادثه ای اتفاقی در عرصه روابط منطقه ای مواجه نیستیم، بلکه راهبردی عظیم در راستای تغییرات گسترده در جهان اسلام در جریان است که نشان از رویکرد عربستان سعودی به تقویت نقش خود در عرصه های روابط بین الملل دارد. هرچند ملیت های افرادِ بررسی شده گوناگون است، اما به لحاظ اندیشه و اعتقاد، متعلق به سعودی هستند. حلقهٔ کارشناسان اصلی رسانه های مخالف شیعه، حلقه ای کوچک و محدود، اما پرکار است.

این چنین اگرچه تقسیم بندی سلفیه به سلفیه رسمی، جهادی، جامیه، سروریه و … به لحاظ شناخت دوستی ها و دشمنی های درونی سلفی ها جالب  توجه است، اما آنچه باید مدیران ما به آن توجه کنند، جریان های مهاجر و جریان های بومی سازی است که درصدد تغییر بافت سنتی جهان اسلام، از خلال جابه جایی گسترده استاد- دانشجو در عربستان سعودی هستند. همین جریان های مهاجر مانند دانش آموختگان سلفی مصری، وظیفه بومی سازی عقاید سعودی در جامعه مصر را بر عهده  دارند. افزون بر اینها، یکسانی خاستگاه های سلفیه رسمی، موجب شده است به  واسطه فعالیت شیوخ سلفی در شبکه های ماهواره ای مختلف، مضمون و محتوای تولیدات ضد شیعی آنها مشابه همدیگر باشد. این بدان معنا است که در مطالعهٔ پدیدهٔ شیعه هراسی در اینترنت، باید اولویت اول را به مراکز آموزشی شیعه شناسی در عربستان (و سپس مصر) اختصاص داد تا خود اینترنت.

عربستان سعودی از طریق امکانات عظیم مالی و بهره گیری از موقعیت جغرافیایی عالی خود، از طریق مراکز آموزشی اش، درصدد تغییر شجره نامه های علمی شیوخ اسلامی، به شجره نامه های سلفیه حجاز است که با رویکردِ نفی وحدت و برادری اسلامی میان شیعه و سنی، شبکه ای را ایجاد کند که حتی حضور گردشگران ساده ایرانی را در هیچ کشور اسلامی برنتابد.

 

منابع

۱ – ادریس، سعید «محمد موسی» حسین، الاربعون حدیثاً النبویة فی منهاج الدعوة السلفیة و یلیه دعوتنا للشیخ الامام محمد ناصرالدین الألبانی، قاهره: دار الامام، چاپ اول، 1429ق.

۲ – البانی، محمد ناصرالدین، التصفیة والتربیة و حاجة المسلمین الیهما، عمان: المکتبة الاسلامیة، چاپ اول، 1421ق.

۳ – تمام، حسام، الاخوان المسلمین سنوات ما قبل الثورة، قاهره: دار الشروق، چاپ دوم، 2013م.

۴ – تمام، حسام، تسلف الاخوان تآکل الأطروحة الاخوانیة و صعود السلفیة فی جماعة الاخوان المسلمین، اسکندریه: مکتبة الاسکندریة، وحدة الدراسات المستقبلیة، (مراصد 1)، چاپ اول، 2010م.

۵ – جامی، محمد امان، العقیدة الاسلامیة و تاریخها، قاهره: دار المنهاج، 1425ق.

۶ – زغبی، عبدالملک، «الشیخ محمد بن عبدالملک الزعبی فی الجزء الثانی من حواره مع الفرقان (2-2): لابد من تغییر المنظومة العلمیة والثقافیة والدینیة فی الأمة الاسلامیة»، (حاوره) علاء الدین مصطفی، مجلة الفرقان، ش628، 15/5/1432ق.

۷ – شیبانی، محمد ابراهیم، حیاة الالبانی آثاره و ثناء العلماء علیه، قاهره: مکتبة السداوی، چاپ اول، 1407ق.

۸ – صداقت ثمرحسینی، کامیار، شیعه شناسی اهل سنت؛ چالش های فراروی آن، جلد اول: کلیات، تهران پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با همکاری مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، چاپ اول، 1391ش.

۹ – صداقت ثمرحسینی، کامیار، شیعه شناسی معاصر اهل سنت. جلد سوم: مطالعات نوین دانشگاهی مخالفان وحدت اسلامی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، بی تا (آماده انتشار).

۱۰ – صداقت ثمرحسینی، کامیار، شیعه شناسی معاصر اهل سنت، جلد دوم: اینترنت و مخالفان وحدت اسلامی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با همکاری مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، چاپ اول، 1393ش.

۱۱ – عبود، صالح بن عبدالله بن عبدالرحمن، عقیدة الشیخ محمد بن عبدالوهاب السلفیة وأثرها فی العالم الاسلامی، (المشرف) عبدالمحسن بن حمد العباد، مدینه: المجلس العلمی فی الجامعة الاسلامیة بالمدینة المنورة، چاپ اول، 1408ق.

۱۲ – عفانی، سید بن حسین، زهر البسلاین من مواقف العلماء والربانیین، قاهره: دار العفانی، بی تا.

۱۳ – عمید زنجانی، عباس علی، وطن و سرزمین و آثار حقوقی آن از دیدگاه فقه اسلامی یا جغرافیای سیاسی اسلام، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ چهارم، 1366ش.

۱۴ – عیزری شوبالی، عبدالرحمن بن محمد، جهود الشیخ الألبانی فی الحدیث روایة و درایة، ریاض: مکتبة الرشد، 1425ق.

۱۵ – موصلی، عبدالله، حقیقة الشیعة حتی لا ننخدع، مصر: دار الایمان للطبع والنشر والتوزیع، چاپ دوم، 2006م.

۱۶ – net

۱۷ – com

۱۸ – gov.sa

۱۹ – net

 

---

پی نوشت ها:

[1]. عمید زنجانی، عباس علی، وطن و سرزمین و آثار حقوقی آن از دیدگاه فقه اسلامی یا جغرافیای سیاسی اسلام، ص128.

.[2] برای مثال نک.: ملاح، مصطفی، خوفاً من المد الإیرانی الشیعی فی مصر، علماء و دعاة الأمة یعلنون الحرب علی الإیران. برای شرح بیشتر و نام چهره های ضد ایرانی و شیعی در مصر، نک.: صداقت ثمرحسینی، کامیار، شیعه شناسی معاصر اهل سنت، ج3.

[3]. زغبی، عبدالملک، «الشیخ محمد بن عبدالملک الزغبی فی الجزء الثانی من حواره مع الفرقان (2- 2): لابد من تغییر المنظومة العلمیة والثقافیة والدینیة فی الأمة الإسلامیة»، ص18.

[4]. موقع الرئاسة العامة للبحوث العلمیة والإفتاء؛ ابراهیم آل الشیخ رئیس اول آن هیئت بود (1971م.). سپس عبدالعزیز بن باز (1975 م.) و با مرگ او در سال 1999، عبدالعزیز آل الشیخ از شاگردان بن باز، به ریاست آن رسید.

[5]. المجلس الأعلی للشئون الاسلامیة.

[6]. المجلس الاعلی لرعایة الفنون والآداب.

[7]. عبود، صالح بن عبدالله بن عبدالرحمن، عقیدة الشیخ محمد بن عبدالوهاب السلفیة وأثرها فی العالم الإسلامی، ص688-689.

[8]. جامی، محمد امان، العقیدة الاسلامیة و تاریخها، ص143-142.

[9]. همان، ص146.

[10]. نک.: تمام، حسام، تسلف الإخوان تآکل الأطروحة الإخوانیة و صعود السلفیة فی جماعة الإخوان المسلمین.

[11]. تمام، حسام، الإخوان المسلمین سنوات ما قبل الثورة، صص137-95.

.[12] نک.: عبدالعال، علی، «السلفیة فی الصومال … بدایات النشأة و مآلات الواقع»، در وبگاه الدین والسیاسة.

[13]. نک.: www.mohe.gov.sa؛ برای شرح بیشتر در این زمینه نک.: صداقت ثمرحسینی، کامیار، شیعه شناسی معاصر اهل سنت، ج3،مطالعات نوین دانشگاهی مخالفان وحدت اسلامی.

[14]. البانی، محمد ناصرالدین، التصفیة والتربیة و حاجة المسلمین الیهما، ص3 و صص31-30؛ در این زمینه حسن حلبی، از شاگردان البانی کتابی با عنوان التصفیة والتربیة و شوقی بناسی کتابی با عنوان التصفیة والتربیة عند الشیخ العلامة محمد ناصر الدین الألبانی نوشته اند.

[15]. همان، ص7؛ روایت از عبدالله بن عمر است: «إذا تَبَایعْتُمْ بِالْعِینَةِ وَأَخَذْتُمْ أَذْنَابَ البقر وَرَضِیتُمْ بالزرعِ وترکتم الجهادَ سلط اللهُ علیکم ذُلا لاَ ینْزِعُهُ حتی ترجعوا إلی دینِکم».

[16]. همان، ص31؛ حسین ادریس، سعید «محمد موسی»، الاربعون حدیثاً النبویة فی منهاج الدعوة السلفیة و یلیه دعوتنا للشیخ الامام محمد ناصرالدین الألبانی، ص206؛ عیزری شوبالی، عبدالرحمن بن محمد، جهود الشیخ الألبانی فی الحدیث روایة و درایة، ص100؛ شیبانی، محمد ابراهیم، حیاة الالبانی آثاره و ثناء العلماء علیه، ج1، ص388.

[17]. حسین ادریس، سعید «محمد موسی»، الاربعون حدیثاً النبویة فی منهاج الدعوة السلفیة و یلیه دعوتنا للشیخ الامام محمد ناصرالدین الألبانی، ص207.

[18]. او از حمایت ویژه دولت سعودی برخوردار بود؛ نک.: عفانی، سید بن حسین، زهر البسلاین من مواقف العلماء والربانیین، ج5، ص214.

.[19] برای فهرست کامل اسامی سایت های مذکور و معیارهای انتخاب آنها نک.: صداقت ثمرحسینی، کامیار، شیعه شناسی معاصر اهل سنت، ج2، رسانه های اینترنتی مخالفان وحدت اسلامی.

[20]. صداقت ثمرحسینی، کامیار، شیعه شناسی معاصر اهل سنت، ج1، صص88-83.

[21]. برای اسامی کامل آنها نک.: همان، ج2، رسانه های اینترنتی مخالفان وحدت اسلامی.