مقدمه
اِبن‌تَیمیه، تقى‌الدین احمد بن عبدالحلیم الحرانى الدمشقى الحنبلى (661-728 ه.ق.) [1] در شهر حران[2] كه در آن زمان از مراكز تعلیمات مذهب حنبلى بود، متولد شد.[3] وی تا هفت‌سالگی در آن سرزمین زندگی كرد. به دلیل حمله سپاه مغول، عبدالحلیم، پدر ابن‌تیمیه، که عالمی حنبلی‌مذهب بود، مجبور شد به همراه خانواده، وطن خویش را ترك کند و در شام (دمشق) اقامت گزیند.[4]
ابن‌تیمیه در بیست‌سالگی پدرش را از دست داد و خود به جای پدر عهده‌دار تدریس شد و تا 698 ه.ق. كه در شام زندگی می‌كرد، از او لغزشی دیده نشده بود. از آغاز قرن هشتم، كم‌كم آثار انحراف در او ظاهر شد. به ویژه موقعی كه ساكنان «حماة»[5] از وی خواستند تا آیه (الرَّحْمَنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَى)[6] را تفسیر كند. وی در تفسیر این آیه دچار لغزش شد و برای خداوند مكانی در فراز آسمان‌ها تعیین كرد كه بر عرش متكی است.[7] وی با این تفسیر نادرست، آشكارا برای خداوند، جهت و سمت جسمانی قائل شد.
ابوبکر حصینی در این درباره می‌گوید علیهم السلام
پس بدان که من نظر کردم در سخن این خبیث که در قلب او مرض گمراهی است، کسی که از مشتبهات قرآن و سنّت با هدف ایجاد فتنه تبعیت می‌کند … در او چیزهایی دیدم که قدرت گفتن آن را ندارم …؛ چراکه در آنها تکذیب پروردگار عالمیان است.[8]
انتشار سخنان ابن‌تیمیه در دمشق و اطراف آن، غوغایی به راه انداخت. گروهی از فقیهان بر ضد وی قیام كردند و از قاضی امام الدین (قاضی وقت) محاكمه او را خواستار شدند.[9] پافشاری ابن‌تیمیه بر موضوعات خود، سبب شد قضات هر چهار مذهب (شافعی، حنبلی، حنفی و مالكی) به دلیل فتواهای دور از مذاهب اسلامی او را نكوهش و بارها به زندان محكوم كنند.[10] سرانجام نیز در 728 در زندان جان سپرد.[11]
در واقع ابن‌تیمیه را باید از جنجالی‌ترین علمای تاریخ اسلام دانست که در داوری درباره بزرگان دین بى‌پروا بود و گاه بر علما و فقهای مشهور و مسلم خرده مى‌گرفت.[12] برخی چنین نوشته‌اند كه صحابه، حتى عمر و حضرت على علیه السلام، را تخطئه مى‌كرد و عثمان را مالدوست مى‌خواند[13] که برخی به جهت این سخنان زشت او را منافق دانسته‌اند.[14]
ابن‌تیمیه نه فقط مخالف مذهب تشیع بود، بلکه با تمامی مذاهب اسلامی ضدیت داشت و حتی با دیدگاه‌های خود به تنقیص پیامبر صلی الله علیه و آله هم پرداخت، به طوری که برخی او را زندیق خواندند.[15] سبکی، از علمای بزرگ اهل سنت که معاصر وی بود، چنین می‌نویسد:
او در پوشش پیروی از کتاب و سنت، با اتفاق مسلمانان به مخالفت برخاست و سخنی گفت که لازمۀ آن جسمانی بودن خداوند و مرکب بودن ذات اوست، تا آنجا که ازلی بودن عالَم را ملتزم شد و با این سخنان حتی از 73 فرقه اسلام نیز خارج شد.[16]
با مرگ او اوضاع قدری آرام شد تا اینکه در نیمه اول قرن دوازدهم ه.ق. شخصی به نام محمد بن عبدالوهاب مطرح شد. ابن عبدالوهاب با نبش قبر افکار ابن‌تیمیه به تکفیر فرق مختلف اسلامی و قتل و غارت‌های فراوانی دست زد. وی همچنین با تخریب قبور و مکان‌های مقدس و مورد احترام مسلمانان به مخالفت با عقاید مردم پرداخت. در واقع خاستگاه افکار التقاطی وی نشئت‌گرفته از افکار انحرافی ابن‌تیمیه بود[17] و این تفکرات به تشکیل فرقه ضاله وهابیت منجر شد.[18]
امروزه با توجه به گسترش گروه‌های تکفیری در منطقه خاورمیانه و جهان اسلام و اذعان برخی از اینها به تأثیر از افکار ابن‌تیمیه، اهمیت بحث درباره این شخصیت و دیدگاهش درباره بزرگان اسلام و فرق اسلامی امری ضروری است. زیرا با توجه به نگرش ابن‌تیمیه می‌توان رابطه گروه‌های تکفیری با فرق اسلامی و نوع تفکر آنها را در خصوص بزرگان اسلام به دست آورد.
الف: نگرش ابن‌تیمیه در خصوص مذاهب اسلامی
برخی از شخصیت‌های بزرگ اسلامی ابن‌تیمیه را به دلیل مواضعش نه تنها سنی نمی‌دانند، بلکه او را فردى گمراه و خارج از جماعت مسلمانان مـى‌دانند؛ تقی‌الدین علی بن عبدالکافی سبکی اشعری شافعی در مقدمه کتابش می‌نویسد:
ابن‌تیمیه بدعت‌هایی در اصول عقاید ایجاد كرد و اركان و پایه‌هاى اسلام را ویران كرد. اینها همه بعد از آن بود که او خود را زیر پـوشـش تبعیت از كتاب و سنت پنهان کرد و اظهار داشت كه به سوى حق دعوت و به بهشت هـدایـت مـى‌كند. ولى از تبعیت سرباز زد و به بدعت‌گویى پرداخت. او به دلیل مخالفت با اجـمـاع از جماعت مسلمانان جـدا شـد.[19]
در ادامه به برخی از مخالفت‌های او با مذاهب اسلامی اشاره می‌شود:
1 – مخالفت‌های ابن‌تیمیه با مذاهب اهل سنت[20]
برخلاف آنچه برخی دشمنی ابن‌تیمیه را فقط با شیعیان و آن هم از سر تعصب می‌دانند، باید دانست که مهم‌ترین مخالفت‌های او با اهل‌سنت بوده، به طوری که نخستین ردیه‌ها علیه وی را بزرگان سنی‌مذهب نگاشته‌اند و این خود گواهی بر تقابل شدید افکار او با اهل‌سنت است. ابن‌تیمیه به نحوی برای شکستن بزرگان اهل‌سنت اقدام می‌کند، که حصنی دمشقی می‌نویسد: «در کلام ابن‌تیمیه در مواضعی تکفیر ائمه اربعه هم دیده می‌شود».[21] اما ابن‌تیمیه در این راه با در نظر گرفتن جانب احتیاط قدم به قدم وارد می‌شود. او ابتدا بیان می‌دارد که قول ائمه اربعه اهل سنت و فقهای بزرگ برای هیچ کس حجت نیست و برای قبولاندن این عقیده به عوام، آن را به عموم مسلمانان نسبت می‌دهد و می‌نویسد: «وَأَمَّا أَقْوَالُ بَعْضِ الْأَئِمَّةِ كَالْفُقَهَاءِ الْأَرْبَعَةِ وَغَیرِهِمْ؛ فَلَیسَ حُجَّةً لَازِمَةً وَلَا إجْمَاعًا بِاتِّفَاقِ الْمُسْلِمِینَ».[22]
سپس با زیرکی تمام بیان می‌دارد که ائمه اربعه هم دیدگاه‌هایی مخالف قرآن و سنت دارند و خود آنها هم اذعان کردند که در دیدگاه‌های خلاف قرآن و سنتشان از قول آنها اعراض گردد: «بَلْ قَدْ ثَبَتَ عَنْهُمْ – رَضِی اللَّهُ عَنْهُمْ – أَنَّهُمْ نَهَوْا النَّاسَ عَنْ تَقْلِیدِهِمْ؛ وَأَمَرُوا إذَا رَأَوْا قَوْلًا فِی الْكِتَابِ وَالسُّنَّةِ أَقْوَى مِنْ قَوْلِهِمْ: أَنْ یأْخُذُوا بِمَا دَلَّ عَلَیهِ الْكِتَابُ وَالسُّنَّةُ وَیدَعُوا أَقْوَالَهُمْ».[23]
او در مرحله آخر برای دیدگاه‌های خلاف قرآن و سنت ائمه اربعه اهل سنت مخالفت اصحاب آنها را به مثابه شاهدی بر این مدعا ذکر می‌کند و می‌نویسد:
برخی از اصحاب مالک، ابوحنیفه و احمد بن حنبل، جمع سه طلاق در یک مجلس را حرام و بدعت می‌دانند، زیرا مخالف کتاب و سنت است و اینان با قول ائمه خود (مالک و ابوحنیفه و احمد بن حنبل) مخالفت کردند.[24]
یعنی ابن‌تیمیه در واقع می‌خواهد بگوید که مالک و ابوحنیفه و احمد بن حنبل با حکم به جواز سه طلاق در یک مجلس، با قرآن و سنت مخالفت کرده‌اند و فتوای آنان در حقیقت حرام و بدعت است.[25]
ابن‌تیمیه همچنین در اظهارنظری، برخلاف قول عامه اهل‌سنت، اعلام می‌دارد که تقلید از یک فرد به صورت مطلق و التزام به یک مذهب مشخص جایز نیست و در فتوایی عجیب می‌نویسد:
هر کس به یک مذهب خاص از مذاهب چهارگانه تسنن (حنفی، شافعی، مالکی، حنبلی) تعصب ورزد او جاهل و گمراه است، بلکه کافر است و باید از این عقیده خود توبه کند و الا باید کشته شود!»؛[26] «مَّنْ یتَعَصَّبُ لِوَاحِدِ مُعَینٍ غَیرِ النَّبِی صَلَّى اللَّهُ عَلَیهِ وَسَلَّمَ كَمَنْ یتَعَصَّبُ لِمَالِكِ أَوْ الشَّافِعِی أَوْ أَحْمَد أَوْ أَبِی حَنِیفَةَ وَیرَى أَنَّ قَوْلَ هَذَا الْمُعَینِ هُوَ الصَّوَابُ الَّذِی ینْبَغِی اتِّبَاعُهُ دُونَ قَوْلِ الْإِمَامِ الَّذِی خَالَفَهُ. فَمَنْ فَعَلَ هَذَا كَانَ جَاهِلًا ضَالًّا؛ بَلْ قَدْ یكُونُ كَافِرًا؛ فَإِنَّهُ مَتَى اعْتَقَدَ أَنَّهُ یجِبُ عَلَى النَّاسِ اتِّبَاعُ وَاحِدٍ بِعَینِهِ مِنْ هَؤُلَاءِ الْأَئِمَّةِ دُونَ الْإِمَامِ الْآخَرِ فَإِنَّهُ یجِبُ أَنْ یسْتَتَابَ فَإِنْ تَابَ وَإِلَّا قُتِلَ. بَلْ غَایةُ مَا یقَالُ: إنَّهُ یسُوغُ أَوْ ینْبَغِی أَوْ یجِبُ عَلَى الْعَامِّی أَنْ یقَلِّدَ وَاحِدًا لَا بِعَینِهِ مِنْ غَیرِ تَعْیینِ زَیدٍ وَلَا عَمْرٍو. وَأَمَّا أَنْ یقُولَ قَائِلٌ: إنَّهُ یجِبُ عَلَى الْعَامَّةِ تَقْلِیدُ فُلَانٍ أَوْ فُلَانٍ فَهَذَا لَا یقُولُهُ مُسْلِمٌ».[27]
ابن‌تیمیه در مقام ارائه دلیل برای فتاوایش می‌نویسد: «خود ائمه اربعه هم مردم را از تقلید کردنشان در همه آنچه می‌گویند، نهی کرده‌اند».[28]
ابن‌تیمیه با این مکتب خود به صورت غیرمستقیم می‌خواهد به دیگران بفهماند که ائمه دین و مذاهب اهل سنت، هیچ کدام قابلیت پیروی و تبعیت ندارند.[29] او پس از تنقیص مذاهب به تعریض بزرگان اهل سنت در حدیث یا کتب آنها هم پرداخته و چنین می‌نویسد: «در بخاری و مسلم اغلاطی وجود دارد»،[30] «مجرّد روایات احمد موجب نمی‌شود که حدیث، صحیح و عمل به آن واجب باشد»،[31] «هر چه احمد در مسند و غیرمسندش نقل کرده نزدش حجّت نیست»،[32] «ترمذی احادیثی را در فضایل علی ذکر کرده که بسیاری از آنها ضعیف است».[33]
باید اظهار داشت، این مخالفت‌های ابن‌تیمیه با بزرگان اهل سنت برای این است که وی معتقد به عقایدی مخالف عقاید عموم اهل سنت[34] و مسلمانان بود[35] و برای اثبات عقاید خلاف خود، گاهی به نفی بزرگان دین می‌پرداخت و گاهی هم برای اینکه مردم عوام آنها را بپذیرند این عقاید – مثل عقیده حمل آیات قرآن بر ظاهرش و عدم تأویل آیات- را به سلف نسبت می‌داد.[36] اما شهرستانى در پاسخ به امثال این ادعاها می‌نویسد:
سپس گـروهـى از مـتأخرین گفته‌هاى خود را به سلف نسبت داده و مى‌گویند: در این آیات[37] باید هـمـان ظـاهر بدوى آنها را گرفت و تفسیر آیات درست به همان نحو باید باشد كه وارد شده، بدون هـیـچ تأویلى یا توقفى در آنچه ظاهر است، لذا اینها گرفتار تـشبیه كامل شدند و این خلاف عقیده سلف است. این تشبیه كامل و خالص قبل از این فقط در میان یهودیان بود؛ البته نه همه آنان، بلكه فقط یك یا دو گروه از آنها، كه الفاظ فراوانی در تورات یافتند كه دلالت بر آن مى‌كند.[38]
2 – ابن‌تیمیه و رد صوفیه
ابن‌تیمیه مکتب صوفیه را مکتبی کاملاً انحرافی می‌دانست و بارها به این مکتب تاخت. وی درباره عقاید این مکتب و شخص ابن‌عربی می‌نویسد:
و لما کانت احوال هولاء شیطانیه، کانوا مناقضین للرسل صلوات الله تعالی و سلامه علیهم، کما یوجد فی کلام صاحب (الفتوحات المکیة) و (الفصوص) و اشباه ذلک، یمدح الکفار مثل: قوم نوح و هود و فرعون و غیرهم، و ینتقص الانبیاء کنوح و ابراهیم و موسی و هارون! و یذم شیوخ المسلمین المحمودین عند المسلمین: کالجنید بن محمد، و سهل بن عبدالله التستری و امثالها، و یمدح المذمومین عند المسلمین: کالحلاج و نحوه.[39]
یعنی احوال این فرقه شیطانی (صوفیه) چنین است که، درباره پیامبران صلی الله علیه و آله عقاید متناقضی دارند، همچنان که صاحب کتب فتوحات مکیه و فصوص (ابن عربی) و همانند او این‌گونه‌اند. اینان کفاری چون قوم نوح و قوم هود و فرعون را مدح می‌کنند و انبیایی چون نوح و ابراهیم و موسی و هارون را تنقیص می‌کنند! اینان به مذمت علمای مورد قبول و به مدح علمای مورد ذم مسلمانان می‌پردازند.
ابن‌تیمیه همچنین فصوص‌الحکم محیی‌الدین ابن‌عربی را مطالعه کرد و چون آن را با عقاید خود مخالف یافت، شروع به لعن و سب محیی‌الدین و پیروان او کرد و کتابی به نام النصوص علی الفصوص در رد آن نوشت. وی بعد از آگاه شدن از اینکه شیخ کریم‌الدین، شیخ خانقاه سعید السعداء در قاهره از پیروان ابن‌عربی است نامه‌ای به او نوشت و در آن به عقاید محیی‌الدین، صدرالدین قونوی، عفیف تلمسانی و ابن‌سبعین شدیداً تاخت و آنها را کافر خواند.[40]
3 – دیدگاه تند ابن‌تیمیه در خصوص مذهب تشیع
دیدگاه‌های تند ابن‌تیمیه در کتاب منهاج السنة به عمق تعصب این شخص نسبت به مذهب پیروان اهل‌بیت علیهم السلام اشاره دارد. وی نصوص روایی درباره فضایل علی علیه السلام و اهل‌بیت علیهم السلام را رد و تکذیب می‌کند. او در کتاب‌هایش، مخصوصاً منهاج السنة، از ادبیاتی زشت و در قالب سخنان توهین‌آمیز در مواجهه با مخالفان خود و شیعیان استفاده می‌کند. برای مثال می‌نویسد:
الف. احدی از طوایف اهل قبله مانند شیعیان دروغ نگفته‌اند، فلذا اصحاب صحاح سته و اهل‌سنت روایات آنها را نقل نکرده‌اند.[41]
ب. شیعیان اصول دین را چهار می‌دانند: توحید، عدل، نبوت و امامت.[42]
ج. شیعیان به مساجد اعتنایی ندارند و مساجدشان خالی از جمعیت است؛ نه جمعه و نه جماعتی در مساجد برپا نمی‌کنند و اگر گاهی هم نماز بگزارند فرادا می‌خوانند.[43]
د. شیعیان به حج بیت‌الله نمی‌روند، بلکه حج آنها زیارت قبور است و ثواب آن را از حج خانه خدا بیشتر می‌دانند.[44]
ه. شیعیان سگ‌های خود را به نام ابوبکر و عمر می‌نامند و پیوسته آنها را لعن می‌کنند.[45]
به راستی اگر شخصی منصف از نزدیک با شیعیان معاشرت داشته باشد، یا کتب کلامی و فقهی امامیه را دیده باشد، کذب این سخنان به وضوح برایش روشن می‌شود. باید دانست، اظهارات این‌چنینی او برای ایجاد عداوت بین مسلمانان است. وی حتی معتقد است برای ایجاد تفرقه بین مسلمانان و مرزبندی بین شیعه و سنّی، سزاوار است اهل‌سنت از مستحبات و سنت‌های ثابت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله دست برداشته، آن را کنار بزنند! وی می‌گوید اگر امری مستحبی جزء شعار شیعه شود و به آن عمل کنند، مناسب است اهل‌سنت به آن مستحب عمل نکنند! زیرا به عقیدۀ وی، مصلحت تفرقه‌اندازی و مرزبندی برای تشخیص و شناخت شیعه از سنّی و تمییز از همدیگر، از مصلحت عمل به مستحبات و سنت ثابت شده در شرع اسلام، برتر و اولی است.[46]
آیا پیروی مذهبی از یک حکم مستحبی، سبب می‌شود به آن حکم عمل نشود و باید آن را کنار گذارد؟[47]
ب: دیدگاه ابن‌تیمیه درباره بزرگان دین
ابن‌تیمیه مخالفت‌های خود را فقط به مذاهب محدود نکرد. گام بعدی او شکستن قداست بزرگان اسلام بود. وی در این راه تا حدی پیش رفت که برخی از علمای اهل‌سنت از جمله، حصنی دمشقی معتقد است ابن‌تیمیه در آثار خود به جای ترویج اعتقادات صحیح اسلامی و هدایت مسلمانان، به تنقیص خداوند، جسارت به ساحت پیامبر اسلام و شیخین و تکفیر برخی صحابه و مسلمانان پرداخته است. وی در این باره می‌نویسد:
عده‌ای ابن‌تیمیه را دریاى علم توصیف مىکنند، در حالی که برخى پیشوایان، او را زندیق (ملحد) مطلق مىشمارند. علت گفتار برخی پیشوایان هم این است که تمام آثار علمى ابن‌تیمیه را بررسى کرده، به اعتقاد صحیحى برنخورده‌اند؛ مگر اینکه وى در موارد متعدد برخى مسلمانان را تکفیر مىکند و برخى دیگر را گمراه مىداند. کتاب‌هاى وى آمیخته به تشبیه حق به مخلوقات و تجسیم ذات بارى‌تعالى و همچنین جسارت به ساحت مقدس رسول اکرم صلی الله علیه و آله و شیخین و تکفیر عبداللّه بن عباس است. وى ابن‌عباس را ملحد و عبداللّه عمر را مجرم، گمراه و بدعت‌گذار مىداند. این سخنان ناروا را در کتاب الصراط المستقیم خود بیان کرده است.[48]
در ادامه به برخی از این مخالفت‌ها اشاره می‌شود:
1 – ابن‌تیمیه و تنقیص پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله
ابن‌تیمیه در 704 ه.ق. به مسجد تاریخ (یا مسجد نارنج) در جوار مصلای شهر دمشق رفت و سنگی را که می‌گفتند اثر پای حضرت رسول صلی الله علیه و آله بر آن است و مردم به آن تبرک می‌جستند شکست و گفت تبرک و بوسیدن آن جایز نیست.[49] ابن‌عطا برای برخی از این بدعت‌ها با او مناظره كرد و او را به محكمه قاضی بدرالدین بن جماعة كشانید، و چون قاضی احساس كرد او در سخنان خود، درباره پیامبر ادب را رعایت نمی‌كند، او را روانه زندان كرد.[50]
وی استغاثه به پیامبر خدا یا هر نبی و انسان صالحی را شرک دانسته و حکم اعدام برای استغاثه‌کنندگان صادر کرده و ایشان را مهدورالدم می‌شمارد. او می‌نویسد: «من یأتی الی قبر نبی او صالح و یسئله حاجته و یستنجده مثل ان یسئله ان یزیل مرضه او یقضی دینه، او نحو ذلک مما لایقدر علیه الا الله فهذا شرک صریح یجب ان یستتاب صاحب، فان تاب و الا قتل».[51]
ابن‌حجر عسقلانی، که از علمای طراز اول اهل‌سنت و صاحب مهم‌ترین شرح بر صحیح بخاری است، در این باره می‌نویسد که برخی معاصران ابن‌تیمیه، به او زندقه و الحاد و كفر نسبت داده‌اند. زیرا می‌گفت پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله شایسته توسل نیست. این سخن ابن‌تیمیه در حقیقت تنقیص مقام پیامبر صلی الله علیه و آله و ممانعت از گرامی داشتن آن حضرت است.[52]
در واقع هدف و تفكر ابن‌تیمیه، عادى جلوه دادن مقامات پیامبران و اولیاى الاهى است و اینكه آنان پس از مرگ كوچك‌ترین تفاوتى با افراد عادى ندارند. بر این اساس مى‌گوید:
سفر براى زیارت پیامبر صلی الله علیه و آله حرام است.[53] كیفیت زیارت پیامبر صلی الله علیه و آله، از كیفیت زیارت اهل قبور تجاوز نمىكند.[54] پس از درگذشت پیامبر صلی الله علیه و آله هر گونه توسل به آن حضرت بدعت و شرك است.[55] سوگند به پیامبر و قرآن، یا سوگند دادن خدا، به آنها شرك است.[56] برگزارى مراسم جشن و شادى در تولد پیامبر صلی الله علیه و آله بدعت به شمار مىرود.[57]
حصنی دمشقی پس از ذکر مواردی از اعتقادات ابن‌تیمیه می‌نویسد:
این سخنان ابن‌تیمیه بدن انسان را می‌لرزاند، سخنانی که قبل از زندیق حران (ابن‌تیمیه) در هیچ زمان و مکانی از کسی شنیده نشده بود. ابن‌تیمیه با بهانه قرار دادن داستان عمر، به ساحت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله جسارت کرده، مقام و منزلت آن حضرت را در دنیا پایین آورده و مدعی شده است که حرمت و رسالت آن بزرگوار پس از رحلت از بین رفته است. این سخنان ابن‌تیمیه کفر او را ثابت می‌کند.[58]
همچنین سبكی، عالم بزرگ و مورد احترام اهل‌سنت، با توجه به سیرۀ مسلمانان از صدر اسلام در خصوص توسل و استغاثه به قبر شریف پیامبر صلی الله علیه و آله و اولیا و افراد مورد توجه طوایف مسلمانان[59] با شاذ خواندن نظر ابن‌تیمیه می‌نویسد:
توسل و استغاثه و تشفع به نبی مكرم و صالحان از زمان پیامبر صلی الله علیه و آله تا ظهور ابن‌تیمیه مرسوم و امری نیکو در هر دینی و نزد انبیا و رسولان بوده است، به طوری که سیره سلف هم این‌گونه بوده و در هیچ زمانی و در هیچ دینی خلاف چنین سخنی گفته نشده، تا اینكه ابن‌تیمیه آ‌مد و با سخنان باطل خود قضیه را بر افراد ضعیف و نادان مشتبه كرد و بدعتی را پایه‌گذاری كرد كه در هیچ عصری سابقه نداشت.[60]
2 – دیدگاه ابن‌تیمیه درباره صحابه و خلفا
ابن‌تیمیه که به گواه علمای صاحب نام هیچ ابایی از تنقیص رسول‌الله صلی الله علیه و آله نداشت، به راحتی به تخطئه صحابه بزرگ پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل‌بیت او می‌پردازد و تا جایی که می‌تواند فضایل آنها را منکر می‌شود. برای وی فرقی ندارد که به کدام یک از صحابه طعن وارد کند، او حتی با تعریضی به عایشه، بیان او از حدیث پیامبر را، تأویل شخصی می‌خواند.[61]
دیدگاه ابن‌تیمیه درباره خلفا
ابن‌تیمیه، برخلاف سایر اهل‌سنت که اهانت به صحابه، خصوصاً خلفا، را خط قرمز خود می‌دانند، آن‌قدر خود را بزرگ می‌انگارد که به تخطئه خلفا بپردازد. برای مثال، ابن‌حجر عسقلانی عالم بلندآوازه اهل‌سنت درباره او می‌گوید ابن‌تیمیه به رد کوچک‌ترین علما و بزرگ‌ترین علمای والامقام پرداخت، تا اینکه حتی به رد عمر هم رسید … (وی معتقد است:) علی بن ابی طالب علیه السلام بارها برای به دست آوردن خلافت کوشید، ولی کسی او را یاری نکرد، جنگ‌های او برای دیانت‌خواهی نبود، بلکه برای ریاست‌طلبی بود و او ریاست را دوست داشت و همانا عثمان مالدوست بود. [62]
در واقع ابن‌تیمیه هیچ خط قرمزی برای خود قائل نبود و برخلاف اهل‌سنت معتقد شد که عمر و ابوبکر در مقابل قول پیامبر صلی الله علیه و آله تخطی[63] کرده‌اند و به اجتهاد می‌پرداخته‌اند.[64] ابن‌تیمیه در این باره با بیان آیه‌ای از قرآن معتقد شد ابوبکر و عمر اقوالی برخلاف قول رسول‌الله دارند، همچنان‌که در مسئله‌ای (جواز متعه) این اتفاق رخ داده است و ابن‌عباس در پاسخ به پرسش مردم گفت: «من قول رسول‌الله را برای شما بیان می‌کنم و شما دم از قول ابوبکر و عمر می‌زنید! می‌ترسم از آسمان به دلیل این کار شما سنگی بر سرتان فرود آید».[65]
ابن‌تیمیه در ادامه برای اثبات این مطلب خود که خلفا برخلاف قول رسول‌الله صلی الله علیه و آله به اجتهاد پرداخته‌اند، شاهد مثال‌هایی می‌آورد، از جمله اینکه، مردم اقوالی از صحابه را که مخالف قول کتاب و رسول‌الله صلی الله علیه و آله ببینند، رد کرده و به قول موافق پیامبر صلی الله علیه و آله اخذ می‌کنند. مثلاً گاهی عمل به قول عمر و ابن‌مسعود در مسئله تیمم جنب را ترک کرده‌اند و قول ابوموسی اشعری و غیر او را که احتجاج به کتاب و سنت کرده‌اند، پذیرفته‌اند. همچنین قول عمر را در دیه انگشتان رد کرده‌اند و به قول معاویه که استناد به سخن پیامبر صلی الله علیه و آله کرد، اخذ کردند و دیگر اینکه ابن‌عباس قول عمر را در مسئله متعه که مخالف قول رسول‌الله صلی الله علیه و آله بود، رد می‌کند.[66]
وی سپس در اثبات مخالفت‌های عمر با پیامبر صلی الله علیه و آله می‌افزاید: «فرزند عمر وقتی قولی مخالف قول عمر بیان می‌دارد و مردم علت را می‌پرسند، می‌گوید: عمل به قول پیامبر صلی الله علیه و آله سزاوارتر است یا عمل به قول عمر؟».[67]
دیدگاه ابن‌تیمیه درباره علی علیه السلام
وى در كتاب خود به نام منهاج السنة، احادیث صحیحى را كه مربوط به مناقب على و خاندان اوست و فضایلى كه ده‌ها حافظ و حاكم از محدثان آن را نقل كرده و به صحت آنها تصریح كرده‌اند، بدون ارائه مدركى مقبول، انكار کرده، همه را مجعول اعلام می‌كند.[68]
ابن‌تیمیه با تشکیک در ایمان امام علی علیه السلام و دادن نسبت بت‌پرستی به ایشان و نسبت کفر به پدر و مادر آن حضرت می‌نویسد:
پیش از آنكه خداوند (حضرت) محمّد صلی الله علیه و آله را به رسالت مبعوث كند، هیچ كس از قریش مؤمن نبود، نه مردی، نه كودكی، نه زنی، نه سه نفر و نه علی. هیچ كدام ایمان نداشتند؛ زمانی كه گفته می‌شود مردان بت می‌پرستیدند، كودكان نیز همین‌گونه بودند، چه علی و چه دیگران. اگر بگویید كفر خردسال همانند كفر انسان بالغ نیست، می‌گوییم ایمان كودك نیز مانند ایمان فرد بالغ نیست، همان‌طوری كه برای دیگران ایمان و كفر پس از بلوغ ثابت می‌شود، برای علی نیز حكم ایمان و كفر پس از بلوغ ثابت می‌گردد. از آن گذشته، كودكی كه از پدر و مادر كافر متولد شود به اتفاق مسلمانان حكم كفر را دارد.[69]
ابن‌تیمیه در جای دیگری از کتابش نیز با نفی عدالت از حضرت علی علیه السلام می‌گوید:
در حقیقت رافضیان نمی‌توانند ایمان علی و عدالتش را ثابت كنند … اگر بگویند اسلام، هجرت و جهاد او در راه خدا به تواتر نقل شده است، در پاسخ می‌گوییم اسلام معاویه، یزید، خلفای بنی‌امیه و بنی‌عباس و همچنین نماز، روزه و جهاد آنان نیز به تواتر نقل شده است.[70]
وی در جای دیگری می‌گوید: «معلوم نیست كه كفار و منافقان با علی دشمن بوده‌اند».[71] آنگاه می‌نویسد: «تمام مطالبی كه درباره رشادت‌ها و شهامت‌های او در جنگ‌ها و غزوه‌ها نقل شده، دروغ است».[72]
ابن‌تیمیه در اهانت به امام علی علیه السلام کار را به جایی رساند که ابن‌حجر عسقلانى که از ارکان علمى و حافظ على‌الاطلاق اهل‌سنت به شمار مىرود با ذکر نسبت نفاق به او مىنویسد، ابن‌تیمیه معتقد است:
علی در هفده مورد دچار اشتباه شد، و با نص قرآن مخالفت کرد، که یکی از آنها درباره عدّه زن شوهر مرده است که باید طولانی‌ترین زمان از عدّه وفات و وضع حمل را عدّه خود قرار دهد. بعضی به جهت سخنان زشتی که درباره امیرمؤمنان بیان داشته است، وی را منافق دانسته‌اند؛ چون وی گفته است: علی بن ابی طالب علیه السلام بارها برای به دست آوردن خلافت کوشید، ولی کسی او را یاری نکرد، جنگ‌های او برای دیانت‌خواهی نبود، بلکه برای ریاست‌طلبی بود، و … و اسلامِ ابوبکر از اسلامِ علی که در دوران طفولیت بود باارزش‌تر است؛ زیرا اسلام آوردن طفل بنا بر قولی صحیح نیست. و همچنین خواستگارى على علیه السلام از دختر ابوجهل، نقص بزرگى براى وى به شمار مىرود. تمامى این سخنان نشانه نفاق اوست، چون پیامبر گرامى صلی الله علیه و آله به على علیه السلام فرموده است: جز منافق کسى تو را دشمن نمىدارد.[73]
نقد
ابن‌تیمیه در حالی گستاخانه درباره حضرت علی علیه السلام سخن می‌راند که منّاوی عالم بزرگ اهل‌سنت در فیض القدیر از پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله نقل می‌كند كه آن حضرت فرمود: «علی مع الحقّ والحقّ مع علی». آنگاه در شرح این حدیث می‌نویسد:
«از همین‌روست كه علی داناترین افراد به تفسیر قرآن بوده است. حتّی ابن‌عباس نیز به این معنا اعتراف كرده و می‌گوید: آنچه از علم تفسیر نزد من است، از علی گرفته‌ام».[74]
و همچنین ابن‌تیمیه در حالی بی‌پروایانه به رد فضایل علی علیه السلام می‌پردازد که بزرگان اهل‌سنت این فضایل را پذیرفته‌اند.[75] از باب نمونه او می‌نویسد:
۱ – نزول آیه (إِنَّمَا وَلِیكُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ) درباره على، به اتفاق اهل علم دروغ است.[76] در حالى كه متجاوز از شصت‌وچهار محدث و دانشمند، بر نزول آن درباره امام تصریح كرده‌اند.[77]
۲ – آیه (قُل لَّا أَسْأَلُكُمْ عَلَیهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَى) درباره خاندان رسالت نازل نشده است.[78] در حالى که متجاوز از چهل‌وپنج محدث و دانشمند آن را نقل كرده‌اند.[79]
۳ – قوله «هو ولی كل مؤمن بعدی» كذب على رسول الله صلى الله علیه و سلم.[80] و حال آنكه بسیاری از صحابه، حافظان و محدثان، آن را از پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله روایت كرده‌اند؛ و در کتب معتبر اهل‌سنت آمده است.[81] در رد سخن ابن‌تیمیه همین بس كه آلبانى وهابى ذیل این روایت[82] مى‌گوید:
حقیقتاً شگفت‌انگیز است كه شیخ‌الاسلام ابن‌تیمیه چگونه جرئت بر انكار و تكذیب این روایت در منهاج السنه، پیدا كرده است؛ چنانچه درباره روایت پیشینى نیز همین برخورد را كرده است … پس، از نظر من، دلیل تكذیب این روایت، جز عجله و زیاده‌روى در رد شیعه نمى‌تواند باشد.[83]
دیدگاه ابن‌تیمیه درباره امام حسین علیه السلام
وی درباره قیام امام حسین علیه السلام می‌گوید:
و در قیام (حسین)، نه مصلحت دین بود و نه مصلحت دنیا … و در قیام او و کشته شدن او آن‌قدر فساد بود که اگر در شهر خود نشسته بود آن‌قدر فساد نمی‌شد … بدی به سبب قیام او زیاد شد و خیر کم گردید؛ و این سبب شرّ بزرگی شد؛ و کشته شدن حسین سبب فتنه‌های بسیار شد.[84]
ابن‌تیمیه در اهانت به امام حسین علیه السلام تا جایی پیش می‌رود که قیام امام را مخالف سیره و گفته رسول‌الله صلی الله علیه و آله و موجب فساد می‌خواند و می‌نویسد:
این قیام در حالی صورت پذیرفت که پیامبر صلی الله علیه و آله در مقابل ائمه ستمکار، امر به صبر کردند و امر به ترک از قتل و قیام در برابر آنان کردند، که این دستور از بهترین راه‌های زندگی و معاش برای بندگان است. و اگر کسی با این امر پیامبر چه عمداً و چه سهواً مخالفت کند از عملش صلاحی حاصل نمی‌شود، بلکه موجب فساد می‌گردد.[85]
ابن‌تیمیه حتی به این مقدار هم بسنده نمی‌کند، بلکه برخلاف اجماع اهل‌سنت علاوه بر اهانت به اباعبدالله علیه السلام، سعی در تطهیر عمل ننگین یزید در فرمان به قتل امام دارد. او در این باره می‌گوید: «یزید دستور کشتن حسین را نداده است؛ و راضی به آن نبوده است؛ بلکه از کشته شدن او اظهار درد کرد و سر حسین به سوی او حمل نشد؛ بلکه به سوی ابن‌زیاد حمل شد».[86]
نقد
آیا فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله و سید جوانان اهل بهشت[87] به اندازه ابن‌تیمیه نمی‌دانست كه در این كار مصلحتی وجود دارد یا نه؟ طبری در تاریخ خود و ابن‌اثیر در الکامل خود و نیز دیگران[88] به این مطلب پاسخ داده‌اند که:
رسول‌الله صلی الله علیه و آله فرمودند: كسى كه سلطان ستم‌كشى را ببیند كه حرام خدا را حلال می‌كند، عهد و پیمان خدا را می‌شكند و مخالف سنت رسول‌اللَّه است و در میان مردم با گناه و عدوان رفتار می‌کند، اگر با سخن یا رفتار خود در برابر او قیام نكند، خدا حق دارد وى را در جایی از جهنم جای دهد كه همان ظالم را جای داده است. مگر نه این است كه این گروه (یزیدیان) همواره از شیطان پیروی می‌كنند و از اطاعت خداى رحمان روگردان شده‌اند، فتنه و فساد را ظاهر و حدود و احكام خدا را تعطیل کرده‌اند؛ حرام خدا را حلال و حلال خدا را حرام كرده‌اند.[89]
و اما قضیه دستور یزید به قتل امام حسین علیه السلام از قطعیات و متواترات تاریخ به حساب می‌آید و تمامی مسلمانان به این مطلب اذعان دارند. ابن‌عماد حنبلی در كتاب شذرات الذهب می‌نویسد:
تفتازانی در کتاب شرح عقاید نسفیه می‌گوید: بر جواز لعن کسی که حسین را کشت یا امر به آن کرد یا آن را اجازه داد یا به آن راضی شد اجماع کرده‌اند؛ و حق آن است که یزید به قتل حسین راضی بود و از کشتن او خوشحال شد و به اهل‌بیت رسول خدا اهانت کرد و این مطلب متواتر معنوی است؛ اگرچه تفصیل آن از خبرهای واحد است؛ پس ما در خصوص (لعن) او سکوت نمی‌کنیم؛ بلکه حتی در کفر یا مؤمن بودن او هم شک نمی‌کنیم. لعنت خدا بر او و بر طرفداران و یاورانش.[90]
و شبراوی از علمای اهل‌سنت می‌نویسد:
و هیچ عاقلی شک ندارد که یزید بن معاویه قاتل حسین (رضی الله) است؛ زیرا اوست که عبیدالله بن زیاد را مأمور به قتل حسین کرد. [91]
و همچنین ذهبی، در تاریخ الاسلام می‌نویسد:
و چون یزید با مردم مدینه آنچه خواست انجام داد، و حسین و برادران و بستگان او را کشت، و شراب خورد و کارهایی ناپسند انجام داد، مردم او را دشمن داشتند؛ و بسیاری بر ضد او قیام کردند و خداوند به عمر او برکت نداد.[92]
همچنین ابن‌اثیر در الكامل و یعقوبی در تاریخش و ابن‌قتیبه در الامامة و السیاسة نامه یزید بن معاویه به مروان را آورده كه یزید به مروان دستور داد: «بر حسین سخت بگیرید تا بیعت كند و اگر بیعت نكرد گردنش را بزنید».[93]
و نیز ابن‌أثیر می‌نویسد برخی از مردم عبیدالله بن زیاد را ملامت می‌كردند كه چرا دستت را به خون فرزند پیامبر آلوده كردی؟ وی در جواب گفت: «من كه حسین را كشتم، به دستور خود یزید بوده، به من گفت یا حسین را بكش یا تو را می‌كشم؛ من هم برای اینكه كشته نشوم، حسین را كشتم».[94]
نتیجه
با توجه به آنچه گذشت، ابن‌تیمیه را باید شخصیتی دانست که نه تنها به شیعه، بلکه به عقاید همه مذاهب اسلامی حمله می‌کرد.[95] همچنین ضدیت او با بزرگان تا آنجا بود که حتی از تنقیص رسول‌الله صلی الله علیه و آله و اهل‌بیت پاکش و طعن به خلفا و صحابه هم ابایی نداشت، به نحوی که به دلیل فتواهای شاذ و خارج از مذاهب فرق مختلف اسلامی او را طرد کردند و مدت زیادی از عمر خود را در زندان سپری کرد و سرانجام نیز در زندان جان سپرد.
منابع
۱ – ابن‌تیمیه، مجموع الفتاوی، تخریج احادیث: عامر الجزار و انور الباز، دار الوفاء، الطبعة الثالثه، 1426.
۲ – منهاج السنة النبویة، تحقیق: دکتر رشاد سالم، مؤسسه قرطبة، الطبعة الاولی، 1406.
۳ – الرد علی الاخنائی، ریاض: الرئاسة العامة لاِدارات البحوث العلمیة، 1404.
۴ – مجموعة الرسائل الكبری، مصر: الازهر، مكتبة محمد علی صبیح، 1906.
۵ – الرسالة المدنیّة فی الحقیقة والمجاز فی الصفات، بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا.
۶ – الفرقان بین أولیاء الرحمن وأولیاء الشیطان، تحقیق: عبد القادر الأرناؤوط، دمشق، مكتبة دار البیان، 1405.
۷ – ذهبی، محمد بن احمد بن عثمان، سیر اعلام النبلاء، تحقیق: محمود شاکر، بیروت: دار احیاء التراث العربی، الطبعة الاولی، 1427.
۸ – زریاب خویی، عباس، «ابن‌تیمیه» در: دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر: کاظم موسوی بجنوردی، تهران: مرکز دائرة المعارف اسلامی، چاپ چهارم، 1383.
۹ – ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، الدرر الکامنة فی اعیان الماة الثامنة، محقق: محمد عبد المعید ضان، مجلس دائرة المعارف العثمانیة، الطبعة الثانیه، 1392.
۱۰ – سبحانی، جعفر، فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی، قم: انتشارات توحید، چاپ اول، 1373.
۱۱ – ابن كثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایة والنهایة، تحقیق: عبد الله بن عبد المحسن التركی، قاهره: دار هجر للطباعة والنشر والتوزیع والإعلان، الطبعة الاولی، 1418.
۱۲ – ابن قیم الجوزیة، اعلام الموقعین عن رب العالمین، تحقیق: محمد عبد السلام ابراهیم، بیروت: دار الکتب العلمیة، الطبعة الاولی، 1411.
۱۳ – حصنی دمشقی، تقی الدین، دفع الشبهة عن الرسول و الرساله، تعلیق: محمد زاهد کوثری، قاهره: دار احیاء الکتاب العربی، الطبعة الثانیه، 1418.
۱۴ – امینی، عبد الحسین، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، تهران: دار الکتب الاسلامیة، چاپ هفتم، 1383.
۱۵ – ترمذی، محمّد بن عیسی، سنن الترمذی، تحقیق: بشار عواد معروف، بیروت: دار الغرب الإسلامی، 1998.
۱۶- ابن حنبل شیبانی، احمد بن محمّد، مسند احمد بن حنبل، بیروت: دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، الطبعة الاولی، 1429-1430.
۱۷ – ابن حبّان، محمّد، صحیح ابن حبان، بیروت: دار المعرفة، الطبعة الاولی، 1425.
۱۸ – هیثمی، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، بیروت: منشورات موسسة المعارف، 1406.
۱۹ – سهارنپوری، خلیل احمد، المهند علی المفند (عقاید اهل‌سنت و جماعت در رد وهابیت و بدعت)، ترجمه: عبد الرحمن سربازی، 1412.
۲۰ – القشیری النیشابوری، مسلم بن الحجاج بن مسلم، الجامع الصحیح المسمى صحیح مسلم، بیروت: دار الجیل و دار الأفاق الجدیدة.
۲۱ – الشبراوی، عبدالله بن محمد بن عامر، الإتحاف بحبّ الأشراف، قم: منشورات الرضی، چاپ دوم، 1363.
۲۲ – البانی، محمد ناصر الدین، سلسلة الاحادیث الصحیحة، ریاض: مکتبة المعارف للنشر و التوزیع، 1415.
۲۳ – ابن ماجه قزوینی، محمّد بن یزید، سنن ابن ماجه، تحقیق: محمد فؤاد عبد الباقی، بی‌جا: دار إحیاء الكتب العربیة، بی‌تا.
۲۴ – ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، تحقیق: دائرة المعرف النظامیة للهند، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، الطبعة الثانیه، 1390.
۲۵ – نسائی، احمد بن شعیب، السنن الصغرى، تحقیق: عبد الفتاح أبو غدة، حلب: مكتب المطبوعات الإسلامیة، الطبعة الثانیه، 1406.
۲۶- خصائص امیر المومنین علی بن ابیطالب، تحقیق: محمد کاظم، بی‌جا: مجمع احیاء الثقافة الاسلامیة، الطبعة الاولی، 1419.
۲۷ – المالکی، حسن بن فرحان، نحو إنقاذ التاریخ الإسلامی، الاردن: مؤسسة الیمامة الصحفیة، 1418.
۲۸ – شهرستانی، محمد بن عبد الکریم، الملل والنحل، تحقیق: محمد سید كیلانی، بیروت: دار المعرفه، 1404.
۲۹ – مناوی، محمد عبد الرئوف بن علی، فیض القدیر فی شرح الجامع الصغیر، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
منبع: نشریه سراج منیر
پاورقی ها
[1]. محمد بن احمد بن عثمان ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج16، ص362، ترجمه ابن‌تیمیه.
[2]. حران كه اكنون از شهرهای ویران تركیه است، در روزگاران گذشته شهری باشكوه و زیبا بوده، و ابن‌تیمیه خود بارها در تصانیفش آن را مركز صابئه و بت‌پرستان و فلاسفه خوانده است. آباء كلیسا هم آن را هِلِنوپولیس یا شهر كفار و مشركان خوانده‌اند. نک.: عباس زریاب خویی، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مدخل ابن‌تیمیه، ج3، ص171.
[3]. همان.
[4]. اسماعیل بن عمر ابن‌كثیر الدمشقی، البدایة والنهایة، حوادث سنة سبع وستین وستمائة، ج17، ص483.
[5]. شهر «حماة» در 150 كیلومتری دمشق قرار دارد.
[6]. سوره طه (20)، آیه 5.
[7]. ابن تیمیه، مجموعة الرسائل الكبری، ص429، رساله 11.
[8]. همان، ص3.
[9]. اسماعیل بن عمر ابن كثیر الدمشقی، پیشین، ج17، ص711 و 712.
[10]. همان، ج18، ص202.
[11]. همان، ج18، ص296.
[12]. ابن‌حجر عسقلانی، الدرر الکامنة فی اعیان المائة الثامنة، ج1، ص179.
[13]. فَصَارَ یرد على صَغِیر الْعلمَاء وَكَبِیرهمْ قویهم وحدیثهم حَتَّى انْتهى إِلَى عمر فخطأه فِی شَیء فَبلغ الشَّیخ إِبْرَاهِیم الرقی فَأنْكر عَلَیهِ فَذهب إِلَیهِ وَاعْتذر واستغفر وَقَالَ فِی حق عَلی أَخطَأ فِی سَبْعَة عشر شَیئا ثمَّ خَالف فِیهَا نَص الْكتاب مِنْهَا اعْتِدَاد المتوفی عَنْهَا زَوجهَا أطول الْأَجَلینِ … إِنَّ علیا كَانَ مخذولا حَیثُ مَا توجه وَأَنه حاول الْخلَافَة مرَارًا فَلم ینلها وَإِنَّمَا قَاتل للرئاسة لَا للدیانة وَلقَوْله إِنَّه كَانَ یحب الرِّئَاسَة وَأَن عُثْمَان كَانَ یحب المَال؛ همان، ص179-181.
[14]. وَمِنْهُم من ینْسبهُ إِلَى النِّفَاق لقَوْله فِی عَلی؛ همان، ص181.
[15]. وَمِنْهُم من ینْسبهُ إِلَى الزندقة لقَوْله أَن النَّبِی صلّى الله عَلَیهِ وسلّم لَا یستغاث بِهِ وَأَن فِی ذَلِك تنقیصاً ومنعاً من تَعْظِیم النَّبِی صلّى الله عَلَیهِ وسلّم، همان.
[16]. تقی الدین علی بن عبد کافی سبکی، طبقات الشافعیه، ج9، ص253؛ همو، السیف الصیقل، ص177؛ همو، مقدمۀ کتاب الدّره المضیئه فی الرّد علی ابن التیمیه، ص6 و 7.
[17]. بنا به گفته محمد عبدالرحمن سلهتی حنفی، ابن‌تیمیه بزرگ وهابیان است و نه تنها شیخ‌الاسلام نیست، بلکه او شیخ البدعة و الآثام است. «ابن تیمیة فهو كبیر الوهابیین و ما هو شیخ الإسلام بل هو شیخ البدعة و الآثام» (محمد عبدالرحمن سلهتی حنفی، سیف الابرار المسلول علی الفجار، ص11) .
[18]. زیرا بدعت‌هایی که او بنا نهاد، طی قرن‌های بعد مقدمات به وجود آمدن فرقه وهابیت را فراهم آورد؛ وهابیتی که با همه مذاهب و مظاهر اسلامی به جنگ برخاستند، به نحوی که عبدالرحمن سربازی- از علمای بزرگ معاصر اهل‌سنت و مدیر مدرسه عربیه اسلامیه چابهار- در این باره چنین می‌نویسد: «در هر مرتبه که به حج مشرف می‌شوم، آثار انحطاط اخلاقی و فساد اجتماعی و محو آثار متبرکه در بلدین شریفین ملموس و مشهود و آشکار است (مثل تخریب: بئر خاتم، آثار متبرکه هفت‌گانه، باغ منسوب به سلمان فارسی، مساجد بسیاری از جمله مسجد مشهد حضرت حمزه (رض) و مسجد الفسح، و تخریب میدان احد، مقابر شهدای احد، مولد نبی (ص)، خانه حضرت خدیجه3 (س)، مزارهای صحابه و اهل بیت (ع) در جنت الملی و جنت البقیع، خانه‌ای که قبر والد پیامبر (ص) در آنجا بود، قبر سنان بن مالک و …) . اما در مقابل این اعمال (محو آثار متبرکه)، موسوم کردن یکی از خیابان‌های مکه مکرمه به نام «شارع ابی لهب» و بقایای دیوار و آثار قلعه کعب بن اشرف یهودی در بنی‌قریظه در اطراف مدینه را جزو آثار باستانی مملکت حفظ کردن، از اعجب‌العجائب است. تابلو اداره حفاظت از آثار باستانی امروز هم در کنار قلعه مشارالیه منصوب است که برداشتن سنگ‌های این قلعه و محو آثار پیگرد و مجازات قانونی دارد» (خلیل احمد سهارنپوری، عقاید علمای اهل‌سنت و جماعت در رد وهابیت و بدعت، ترجمه عبدالرحمان سربازی، مقدمه کتاب، ص12).
[19]. سبکی، پیشین، مقدمه کتاب، ص6.
[20]. در این مبحث نفیاً و اثباتاً در خصوص مطالب ابن‌تیمیه اظهار نظری نمی‌کنیم. فقط در مقام بیان میزان مخالفت‌های او با اهل‌سنت هستیم.
[21]. تقی الدین حصنی دمشقی، دفع الشبهه عن الرسول و الرساله، ص126.
[22]. ابن‌تیمیه، مجموع الفتاوی، ج20، ص10 و 11.
[23]. همان.
[24]. «وَكَذَلِكَ طَائِفَةٌ مِنْ أَصْحَابِ مَالِكٍ وَأَبِی حَنِیفَةَ وَأَحْمَد قَالُوا: إنَّ جَمْعَ الطَّلَاقِ الثَّلَاثِ مُحَرَّمٌ وَبِدْعَةٌ؛ لِأَنَّ الْكِتَابَ وَالسُّنَّةَ عِنْدَهُمْ إنَّمَا یدُلَّانِ عَلَى ذَلِكَ وَخَالَفُوا أَئِمَّتَهُمْ» (همان، ج20، ص10 و 11).
[25]. او حتی به راحتی القای به عادی‌سازی به مخالفت با حدیث صحیحی که از جانب ابوحنیفه و دیگر ائمه اربعه نقل شده می‌کند! – وَنَجِدُ كَثِیرًا مِنْ النَّاسِ – مِمَّنْ یخَالِفُ الْحَدِیثَ الصَّحِیحَ مِنْ أَصْحَابِ أَبِی حَنِیفَةَ أَوْ غَیرِهِمْ – یقُولُ: هَذَا مَنْسُوخٌ وَقَدْ اتَّخَذُوا هَذَا مَجْنَةً؛ كُلُّ حَدِیثٍ لَا یوَافِقُ مَذْهَبَهُمْ یقُولُونَ: هُوَ مَنْسُوخٌ مِنْ غَیرِ أَنْ یعْلَمُوا أَنَّهُ مَنْسُوخٌ وَلَا یثْبِتُوا مَا الَّذِی نَسَخَهُ (همان، ج21، ص150).
[26]. همان، ج22، ص248 و 249.
[27]. همان، ص248 و 249، وَمَنْ تَعَصَّبَ لِوَاحِدِ بِعَینِهِ مِنْ الْأَئِمَّةِ دُونَ الْبَاقِینَ فَهُوَ بِمَنْزِلَةِ مَنْ تَعَصَّبَ لِوَاحِدِ بِعَینِهِ مِنْ الصَّحَابَةِ دُونَ الْبَاقِینَ. كالرافضی الَّذِی یتَعَصَّبُ لِعَلِی دُونَ الْخُلَفَاءِ الثَّلَاثَةِ وَجُمْهُورِ الصَّحَابَةِ. وَكَالْخَارِجِی الَّذِی یقْدَحُ فِی عُثْمَانَ وَعَلِی رَضِی اللَّهُ عَنْهُمَا. فَهَذِهِ طُرُقُ أَهْلِ الْبِدَعِ وَالْأَهْوَاءِ الَّذِینَ ثَبَتَ بِالْكِتَابِ وَالسُّنَّةِ وَالْإِجْمَاعِ أَنَّهُمْ مَذْمُومُونَ خَارِجُونَ عَنْ الشَّرِیعَةِ وَالْمِنْهَاجِ الَّذِی بَعَثَ اللَّهُ بِهِ رَسُولَهُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیهِ وَسَلَّمَ. فَمَنْ تَعَصَّبَ لِوَاحِدِ مِنْ الْأَئِمَّةِ بِعَینِهِ فَفِیهِ شَبَهٌ مِنْ هَؤُلَاءِ سَوَاءٌ تَعَصَّبَ لِمَالِكِ أَوْ الشَّافِعِی أَوْ أَبِی حَنِیفَةَ أَوْ أَحْمَد أَوْ غَیرِهِمْ. ثُمَّ غَایةُ الْمُتَعَصِّبِ لِوَاحِدِ مِنْهُمْ أَنْ یكُونَ جَاهِلًا بِقَدْرِهِ فِی الْعِلْمِ وَالدِّینِ وَبِقَدْرِ الْآخَرِینَ فَیكُونُ جَاهِلًا ظَالِمًا وَاَللَّهُ یأْمُرُ بِالْعِلْمِ وَالْعَدْلِ وَینْهَى عَنْ الْجَهْلِ وَالظُّلْمِ. (همان، ص252) . بنابراین، باید از دیدگاه او اکثر اهل‌سنت را گمراه، جاهل و کافر نامید! و در صورتی که از این عقیده خود بر پای‌بندی به یک مذهب مشخص توبه نکنند، باید آنها را به قتل رساند!
[28]. «و هولاء الائمة الاربعة رضی الله عنهم قد نهو الناس عن تقلیدهم فی کل ما یقولونه، و ذلک هو الواجب علیهم» (همان، ج20، ص210 و 211).
[29]. ابن‌قیم خلف ابن‌تیمیه هم، هم‌نوا با استادش عمل اهل‌سنت در تقلید از یک نفر را، خلاف سیره صحابه و از بزرگ‌ترین بدعت‌ها و قبیح‌ترین کارها می‌شمارد: «وَأَمَّا هَدْی الصَّحَابَةِ فَمِنْ الْمَعْلُومِ بِالضَّرُورَةِ أَنَّهُ لَمْ یكُنْ فِیهِمْ شَخْصٌ وَاحِدٌ یقَلِّدُ رَجُلًا وَاحِدًا فِی جَمِیعِ أَقْوَالِهِ، وَیخَالِفُ مَنْ عَدَاهُ مِنْ الصَّحَابَةِ بِحَیثُ لَا یرُدُّ مِنْ أَقْوَالِهِ شَیئًا، وَلَا یقْبَلُ مِنْ أَقْوَالِهِمْ شَیئًا، وَهَذَا مِنْ أَعْظَمِ الْبِدَعِ وَأَقْبَحِ الْحَوَادِثِ» (ابن‌قیم، اعلام الموقعین، ج2، ص159)؛ «أَنَّ غَایةَ هَذَا أَنْ یكُونَ عُمَرُ قَدْ قَلَّدَ أَبَا بَكْرٍ فِی مَسْأَلَةٍ وَاحِدَةٍ، فَهَلْ فِی هَذَا دَلِیلٌ عَلَى جَوَازِ اتِّخَاذِ أَقْوَالِ رَجُلٍ بِعَینِهِ بِمَنْزِلَةِ نُصُوصِ الشَّارِعِ لَا یلْتَفَتُ إلَى قَوْلِ مَنْ سِوَاهُ بَلْ وَلَا إلَى نُصُوصِ الشَّارِعِ إلَّا إذَا وَافَقَتْ نُصُوصَ قَوْلِهِ؟ فَهَذَا وَاَللَّهِ هُوَ الَّذِی أَجْمَعَتْ الْأُمَّةُ عَلَى أَنَّهُ مُحَرَّمٌ فِی دِینِ اللَّهِ، وَلَمْ یظْهَرْ فِی الْأُمَّةِ إلَّا بَعْدَ انْقِرَاضِ الْقُرُونِ الْفَاضِلَةِ»؛ همان، ص166.
[30]. ابن‌تیمیه، منهاج السنة النبویة، ج7، ص215.
[31]. همان، ج7، ص397.
[32]. همان، ج7، ص97.
[33]. همان، ج7، ص178.
[34]. وی حتی در باب نکاح و طلاق نیز نظری غیر از نظر مذاهب اهل‌سنت ارائه کرد (جعفر سبحانی، فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامى، ج3، ص19).
[35]. مانند تجسیم، حرمت زیارت قبور اولیا، حرمت استغاثه به ارواح اولیای خدا، حرمت شفاعت، حرمت توسل و … .
[36]. نک.: ابن‌تیمیه، الرسالة المدنیّة فی الحقیقة والمجاز فی الصفات (ابن‌تیمیه، مجموع الفتاوی، کتاب الایمان، ج7، ص60-72).
[37]. آیات صفات خداوند.
[38]. شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، الملل والنحل، ج1، ص92.
[39]. ابن‌تیمیه، احمد، الفرقان بین اولیاء الرحمن و اولیاء الشیطان، ص111.
[40]. همو، مجموعة الرسائل و المسائل، ج1، ص169-190.
[41]. همو، منهاج السنة، ج1، ص15.
[42]. همان، ص21.
[43]. همان، ص131.
[44]. همان.
[45]. همان، ص11.
[46]. «و من هنا ذهب من الفقهاء الی ترک بعض المستحبات اذا صارت شعارا لهم ـ ای الشیعه ـ فانه و ان لم یکن الترک واجبا لذلک، و لکن فی اظهار ذلک مشابهة لهم، فلا یتمیز السنی من الرافضی، و مصلحة التمیز عنهم لاجل هجرانهم و مخالفتهم اعظم من مصلحة هذا المستحب»؛ همو، منهاج السنة، ج2، ص143.
[47]. با وجود این باید قضاوت کنیم که پیرو سنّت پیامبر اکرم کیست؟ آن که به سنّت پای‌بند است تا جایی که آن را شعار خود قرار داده، یا آن که سنّت را کنار می‌گذارد تا شبیه عاملان به سنّت نشود؟
[48]. تقی الدین حصنی دمشقی، دفع الشبهة عن الرسول و الرساله، ص125.
[49]. ابن‌کثیر دمشقی، البدایة و النهایة، ج18، ص46.
[50]. همان، ج18، ص74 و 75.
[51]. ابن تیمیه، زیارة القبور والاستنجاد بالمقبور، ص17.
[52]. ابن‌حجر عسقلانی، الدرر الکامنة فی اعیان المائة الثامنة، ج1، ص181.
[53]. ابن‌تیمیه، الرد علی الاخنائی، ص18.
[54]. همان، ص54.
[55]. نک.: همو، زیارة القبور والاستنجاد بالمقبور.
[56]. همو، الرد علی الاخنائی، ص164.
[57]. نک.: جعفر سبحانی، پیشین، ج3، ص19.
[58]. هذا شی‌ء تقشعر منه الأبدان، ولم نسمع أحدا فاه، بل ولا رمز إلیه فی زمن من الأزمان، ولا بلد من البلدان، قبل زندیق حران، قاتله الله عز وجل وقد فعل. جعل الزندیق الجاهل الجامد قصة عمر رضی الله عنه دعامة للتوصل بها إلى خبث طویته فی الازدراء بسید الأولین والآخرین وأكرم السابقین واللاحقین، وحط رتبته فی حیاته، وأن جاهه وحرمته ورسالته وغیر ذلك زال بموته. وذلك منه كفر بیقین وزندقة محققة (حصنی دمشقی، پیشین، ص131).
[59]. مثل توسل یکی از مسلمانان با راهنمایی عثمان ابن حنیف صحابی به قبر پیامبر برای رفع گرفتاری (احمد ابن حنبل، مسند، ج4، ص138؛ محمد ترمذی، سنن ترمذی، ج5، ص569؛ محمد ابن‌ماجه، سنن، ج1، ص441)؛ توسل مردم مدینه به قبر پیامبر (ص) به امر و اشارۀ عایشه برای نزول باران (عبدالله دارمی، سنن دارمی، ج1، ص56؛ محمد بن یوسف صالحی الشامی، سبل الهدی و الرشاد، ج12، ص347)؛ توسل یکی از صحابه به قبر پیامبر (ص) در زمان خلیفۀ دوم (ابن‌حجر عسقلانی، فتح الباری، ج2، ص577؛ علی بن عبدالله سمهودی، وفاء الوفاء، ج4، ص1372)؛ استغاثۀ ابوعلی خلال حنبلی به قبر امام کاظم (ع) (خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج1، ص120)؛ توسل شافعی (محمد بن ادریس) به قبر ابوحنیفه (حریملی النجدی، فیصل، خلاصة الکلام، ص252)؛ توسل اهل سمرقند به قبر بخاری (تقی الدین سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، ج2، ص243).
[60]. «إعلم: أنه یجوز ویحسن التوسل، والاستغاثة، والتشفع بالنبی صلى الله علیه وآله وسلم إلى ربه سبحانه وتعالى. وجواز ذلك وحسنه من الأمور المعلومة لكل ذی دین، المعروفة من فعل الأنبیاء والمرسلین، وسیر السلف الصالحین، والعلماء والعوام من المسلمین. ولم ینكر أحد ذلك من أهل الأدیان، ولا سمع به فی زمن من الأزمان، حتى جاء ابن تیمیة، فتكلم فی ذلك بكلام یلبس فیه على الضعفاء الأغمار، وابتدع ما لم یسبق إلیه فی سائر الأعصار» (تقی الدین السبكی، شفاء السقام فی زیارة خیر الانام، ص292–293).
[61]. «وعائشة تأولت فیما ذكرته كما تأولت أمثال ذلك» (ابن‌تیمیه، مجموع الفتاوى، ج4، ص298).
[62]. ابن‌حجر عسقلانی، پیشین، ج1، ص179-181.
[63]. در این مبحث نفیاً و اثباتاً بر مطالب ابن‌تیمیه اظهارنظری نمی‌کنیم، فقط در مقام بیان میزان مخالفت‌های او با خطوط قرمز اهل‌سنت هستیم.
[64]. وَقَالَ سُبْحَانَهُ: «فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِی شَیءٍ فَرُدُّوهُ إلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ، وَلَیسَ لِأَحَدِ أَنْ یعَارِضَ الْحَدِیثَ عَنْ النَّبِی صَلَّى اللَّهُ عَلَیهِ وَسَلَّمَ بِقَوْلِ أَحَدٍ مِنْ النَّاسِ كَمَا قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ رَضِی اللَّهُ عَنْهُمَا لِرَجُلِ سَأَلَهُ عَنْ مَسْأَلَةٍ فَأَجَابَهُ فِیهَا بِحَدِیثِ فَقَالَ لَهُ: قَالَ أَبُو بَكْرٍ وَعُمَرُ فَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: یوشِكُ أَنْ تَنْزِلَ عَلَیكُمْ حِجَارَةٌ مِنْ السَّمَاءِ أَقُولُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیهِ وَسَلَّمَ وَتَقُولُونَ قَالَ أَبُو بَكْرٍ وَعُمَرُ؟» (ابن‌تیمیه، پیشین، ج20، ص251).
[65]. همان.
[66]. وَإِذَا تَنَازَعُوا فِی شَیءٍ رَدُّوا مَا تَنَازَعُوا فِیهِ إلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ وَإِنْ كَانَ بَعْضُهُمْ قَدْ یكُونُ أَعْلَمَ فِی مَوَاضِعَ أُخَرَ: فَكَذَلِكَ مَوَارِدُ النِّزَاعِ بَینَ الْأَئِمَّةِ وَقَدْ تَرَكَ النَّاسُ قَوْلَ عُمَرَ وَابْنِ مَسْعُودٍ فِی مَسْأَلَةِ تَیمُّمِ الْجُنُبِ وَأَخَذُوا بِقَوْلِ مَنْ هُوَ دُونَهُمَا كَأَبِی مُوسَى الْأَشْعَرِی وَغَیرِهِ لَمَّا احْتَجَّ بِالْكِتَابِ وَالسُّنَّةِ وَتَرَكُوا قَوْلَ عُمَرَ فِی دِیةِ الْأَصَابِعِ وَأَخَذُوا بِقَوْلِ مُعَاوِیةَ لِمَا كَانَ مَعَهُ مِنْ السُّنَّةِ أَنَّ النَّبِی صَلَّى اللَّهُ عَلَیهِ وَسَلَّمَ قَالَ: “هَذِهِ وَهَذِهِ سَوَاءٌ”. وَقَدْ كَانَ بَعْضُ النَّاسِ ینَاظِرُ ابْنَ عَبَّاسٍ فِی الْمُتْعَةِ فَقَالَ لَهُ: قَالَ أَبُو بَكْرٍ وَعُمَرُ فَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: یوشِكُ أَنْ تَنْزِلَ عَلَیكُمْ حِجَارَةٌ مِنْ السَّمَاءِ أَقُولُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیهِ وَسَلَّمَ وَتَقُولُونَ قَالَ أَبُو بَكْرٍ وَعُمَرُ؟ (همان، ج20، ص215).
[67]. وَكَذَلِكَ ابْنُ عُمَرَ لَمَّا سَأَلُوهُ عَنْهَا فَأَمَرَ بِهَا فَعَارَضُوا بِقَوْلِ عُمَرَ فَتَبَینَ لَهُمْ أَنَّ عُمَرَ لَمْ یرُدَّ مَا یقُولُونَهُ فَأَلَحُّوا عَلَیهِ فَقَالَ لَهُمْ: أَمْرُ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیهِ وَسَلَّمَ أَحَقُّ أَنْ یتَّبَعَ أَمْ أَمْرُ عُمَرَ؟ مَعَ عِلْمِ النَّاسِ أَنَّ أَبَا بَكْرٍ وَعُمَرَ أَعْلَمُ مِمَّنْ هُوَ فَوْقَ ابْنِ عُمَرَ وَابْنِ عَبَّاسٍ (همان، ج20، ص216).
[68]. تا جایی که به گفته ابن‌حجر عسقلانی این کار ابن‌تیمیه به تنقیص علی می‌انجامد. ابن‌حجر عسقلانی در لسان المیزان در این باره می‌نویسد: «وجدته كثیر التحامل إلى الغایة فی رد الأحادیث التی یوردها بن المطهر … لكنه رد فی رده كثیرا من الأحادیث الجیاد التی لم یستحضر حالة التصنیف مظانها لأنه كان لاتساعه فی الحفظ یتكل على ما فی صدره والانسان عامد للنسیان وكم من مبالغة لتوهین كلام الرافضی ادته أحیانا إلى تنقیص علی رضى الله عنه» (ابن‌حجر عسقلانی، لسان المیزان، ج6، ص320).
[69]. ابن تیمیه، منهاج السنة، ج8، ص285.
[70]. همان، ج2، ص62.
[71]. همان، ج7، ص461.
[72]. همان، ج8، ص97.
[73]. ابن‌حجر عسقلانی، پیشین، ج1، ص179-181.
[74]. محمد عبدالرئوف بن علی مناوی، فیض القدیر فی شرح الجامع الصغیر، ج4، ص357.
[75]. حسن بن علی سقاف، عالم بزرگ اهل‌سنت، در این باره می‌نویسد: «ابن‌تیمیه کسی است که او را شیخ‌الاسلام می‌نامند و گروهی نیز به کلماتش استدلال می‌کنند؛ در حالی که او ناصبی و دشمن علی است و به فاطمه (س) نسبت نفاق داده است» (سقاف، التنبیه و الرد، ص7). و حسن بن فرحان مالكی عالم حنبلی‌مذهب و جسور در معنای نصب می‌نویسد: «نصب، هر گونه انحرافی از علی و اهل بیت اوست و فرقی ندارد با لعن کردن ایشان باشد یا با فاسق دانستن ایشان؛ همان کاری که عده‌ای از بنی‌امیه انجام می‌دادند؛ یا با کوچک کردن فضایل ایشان؛ همان کاری که دوستداران ایشان (بنی‌امیه) انجام می‌دهند؛ یا تضعیف روایات صحیحه در مدح ایشان یا اعتقاد به اینکه علی در جنگ‌هایش اشتباه کرده است (معاویه، عایشه،! یا خوارج در جنگ با علی بر حق بودند و علی بر حق نبود)؛ یا شک کردن در شرعی بودن خلافت امیر مؤمنان و بیعتش و یا مبالغه کردن در مدح دشمنان ایشان، پس اینها و شبیه این نصب است» (حسن بن فرحان مالکی، نحو إنقاذ التاریخ الاسلامی، ص298).
[76]. ابن‌تیمیه، پیشین، ج2، ص30.
[77]. نک.: عبدالحسین امینی، الغدیر، ج3، ص156-172.
[78]. ابن‌تیمیه، پیشین، ج2، ص118.
[79]. نک.: عبدالحسین امینی، پیشین، ج3، ص156-172.
[80]. ابن‌تیمیه، پیشین، ج7، ص391.
[81]. احمد ابن حنبل، پیشین، مسند عبدالله بن العباس بن عبدالمطلب، حدیث 3062؛ محمد ترمذی، پیشین، باب مناقب علی بن ابیطالب، حدیث 3712؛ احمد نسائی، خصائص امیرالمؤمنین، باب علی ولی کل مؤمن بعدی، حدیث 88؛ محمد ابن‌حبان، صحیح ابن‌حبان، حدیث 6929؛ محمد حاکم نیشابوری، المستدرك علی الصحیحین، ج3، ص119؛ ابن‌حجر عسقلانی، الاصابه، ج4، ص467.
[82]. آلبانی می‌گوید این حدیث بنا بر شرط مسلم صحیح است و ذهبی هم با این موضوع موافق است؛ محمد البانی، سلسلة الاحادیث الصحیحة، ج6، ص261.
[83]. محمد آلبانی، پیشین، ج6، ص263 و 264، حدیث 2223.
[84]. ابن تیمیه، پیشین، ج4، ص530.
[85]. همان.
[86]. همو، مجموع الفتاوی، ج4، ص486.
[87]. «الْحَسَنُ وَالْحُسَینُ سَیدَا شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ، وَأَبُوهُمَا خَیرٌ مِنْهُمَا» (محمد ابن‌ماجه، پیشین، حدیث 118).
[88]. بسیاری از بزرگان اهل‌سنت و از جمله ذهبی در سیر اعلام النبلا نقل كرده‌اند كه امام حسین در سرزمین كربلا فرمود: «ألا ترون الحق لا یعمل به و الباطل لا یتناهی عنه، لیرغب المؤمن فی لقاء الله، فإنی لا أری الموت إلا السعادة و الحیاة مع الظالمین إلا برما» (محمد ابن احمد بن عثمان ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج3، باب الحسین الشهید؛ همو، تاریخ اسلام، ج5، ص12؛ ابن خلکان، وفیات الاعیان، 61، 80، ص9؛ طبرانی، معجم كبیر، ج3، ص115؛ هیثمی، مجمع الزوائد، ج9، ص195؛ ابن عساكر، تاریخ مدینة دمشق، ج14، ص217).
[89]. طبری، تاریخ طبری، ج4، ص304؛ ابن اثیر، الكامل، ج4، ص48؛ ابن اعصم، الفتوح، ج5، ص81.
[90]. عبدالحی ابن‌عماد حنبلی، شذرات الذهب، ج1، ص68-69.
[91]. عبدالله بن محمد بن عامر الشبراوی، الاتحاف بحبّ الأشراف، ص62.
[92]. محمد بن احمد بن عثمان ذهبی، تاریخ الاسلام، ج5، وفیات 61، 80.
[93]. ابن اثیر، الكامل، ج4، ص15؛ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج2، ص241؛ ابن قتیبه، الامامة والسیاسه، ص175.
[94]. ابن اثیر، پیشین، ج4، ص140.
[95]. به نحوی که برخی علمای اسلامی، از جمله سبکی و حصنی دمشقی، وی را خارج از جماعت اسلام معرفی کردند.