قرآنپژوهان، خطابهاى قرآن را به دو دسته تقسيم كردهاند:
1 – خطاب ويژه مرد يا زن؛ مانند: «وَ الْوالِداتُ يُرْضِعْنَ أَوْلادَهُنَّ»[1] و «كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِتالُ».[2]
2 – خطاب مشترك كه دو گونه است: گاهى با عنوان فراگيرى مانند واژه «ناس»، «انسان» و «مَنْ» عموم انسانها را خطاب مىكند؛ مانند: «يا أَيُّهَا النّاسُ اعْبُدُوا رَبَّكُمُ الَّذِى خَلَقَكُمْ وَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ»[3] و «يا أَيُّهَا النّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمُ الَّذِى خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ وَ خَلَقَ مِنْها زَوْجَها وَ بَثَّ مِنْهُما رِجالاً كَثِيراً وَ نِساءً وَ اتَّقُوا اللّهَ الَّذِى تَسائَلُونَ بِهِ وَ الْأَرْحامَ إِنَّ اللّهَ كانَ عَلَيْكُمْ رَقِيبا»[4] و… گاهى نيز در ظاهر از لفظ مذكر استفاده مىكند؛ ولى اشاره به همگان دارد؛ مثل: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا»[5]، «يا أَيُّهَا الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتاب»،[6] «لَقَدْ كانَ لَكُمْ فِى رَسُولِ اللّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ».[7]
درباره شيوه اخير بايد به نكاتى توجه كرد:
يكم. دستورها و معارف قرآنى در مورد مرد و زن يكسان است؛ گرچه صيغههاى آن مذكر است. اين مسئله به جهت قاعده ادبى «تغليب» است. در زبانهايى مانند عربى ـ كه براى مرد و زن، دو گونه فعل (مذكر و مؤنث) وجود دارد ـ در مواردى كه جمع مورد نظر باشد، صيغه مذكر به كار مىرود. بنابراين«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا» هم شامل زنان مىشود و هم مردان. از اين رو تاكنون هيچ مفسر و يا آشنا به زبان و ادبيات، نگفته است كه مجموع خطابهاى قرآن اختصاص به مردان دارد.
دوم. اينگونه سخن گفتن در ميان انسانها، معمول است و اختصاص به قرآن ندارد؛ به خصوص در مقام قانونگذارى، از الفاظ و ضماير مذكر استفاده مىشود؛ ولى معناى عموم اراده مىگردد.
سوم. خطاب كمتر قرآن به زنان، برخاسته از نگرش آن به رعايت حرمت زنان است و نشان از غيرت خداوند دارد. طبيعى است كه سخن گفتن مؤدبانه و عفيفانه با زنان و كمتر بردن نام آنها، يكى از راههاى حفظ حرمت آنان است. اين به معناى عقب نگه داشتن نيمى از انسانها نيست؛ زيرا اينگونه سخن گفتن، نشانگر نوعى احترام و ارج نهادن به مقام شامخ ايشان است. همين شيوه در ميان خانوادههاى محترم و با شخصيت معمول است كه در ميان ديگران، زنان را كمتر به طور مستقيم مورد خطاب قرار مىدهند.
نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها
نویسنده:گروه مؤلفان
[1] – بقره 2، آيه 233.
[2] – همان، آيه 216.
[3] – بقره 2، آيه 21.
[4] – نساء 4، آيه 1.
[5] – همان، آيه 136.
[6] – همان، آيه 47.
[7] – احزاب 33، آيه 21.