خداوند برنامه هايي براي سعادت انسانها طرح كرده و پيامبران خود را موظف ساخته است كه اين دستورها را به مردم ابلاغ كنند. بر اين اساس اساسي ترين وظيفه انبياء ابلاغ پيام الهي و دعوت مردم به سوي خدا و پرستش اوست. حال اگر فرد يا جمعيتي ابلاغ اين فرمان ها را مزاحم منافع خود ببينند و موانعي ايجاد كنند پيامبران حق دارند نخست از طريق مسالمت آميز و اگر ممكن نشد با توسل به شمشير اين موانع را از سر راه بردارند . اگر همه انسانها به حق گردن نهند بحث جهاد مطرح نخواهد شد. جهاد در اسلام زماني مطرح مي شود كه عده اي از حق سر باز زنند و مانع گسترش حق شوند كه در اينجا نوبت به جهاد مي رسد. در واقع جهاد در اسلام آخرين چاره براي در هم كوبيدن شرك و فساد است مثلا يكي از حقوق اساسي انسان و تكليف وي اطاعت از خداوند است .زماني كه حق با دلايل روشن ثابت شد بگونه اي كه هيچ عذري براي كسي باقي نماند. بايد به حق گردن نهند و خداي را پرستش كنند و از اطاعت غيرخدا دوري نمايند. پيامبر اكرم(ص) به خاطر سه اصل اقدام به جهاد ابتدائي كردند:
1ـ محو آثار شرك و بت پرستي، زيرا از نظر اسلام بت پرستي يك دين و آيين نيست، بلكه يك انحراف و خرافه است . هرگز نبايد اجازه داد جمعي در يك مسير صددرصد غلط و خرافي پيش روند و به سقوط كشانده شود. اسلام بت پرستان را از راه تبليغ به سوي توحيد دعوت كرد . آنجا كه مقاومت كردند، متوسل به زور شد.پيامبر بت خانه ها را در هم كوبيد , از هر گونه مظاهر بت و بت پرستي جلوگيري كرد تا اين بيماري روحي و فكري ريشه كن گردد .
2ـ در برابر كساني كه نقشه نابودي و حمله مسلمانان را مي كشيدند، دستور جهاد دفاعي و توسل به قدرت نظامي داده شده است. شايد بيش تر جنگ هاي اسلامي در زمان پيامبر(ص) از همين قبيل باشد، به عنوان نمونه جنگ اُحد، احزاب، حنين، موته و تبوك را مي‌توان نام برد.
3ـ براي كسب آزادي در تبليغ، زيرا هر آييني حق دارد به طور آزاد به صورت منطقي خود را معرفي كند . اگر كساني مانع از اين كار شوند، مي تواند با توسل به زور اين حق را به دست آورد.( تفسير نمونه،مكارم شيرازى ، ج 2، ص 206، دار الكتب الإسلامية، تهران، 1374 ش؛ مرتضي مطهري، آشنايي با قرآن، ج 3، ص 219.انتشارات صدرا.)
جهاد در اسلام، شرايطى دارد كه رزمندگان اسلام بايد آنها را مراعات كنند. از جمله اين شرايط اين است كه مبادرت به جنگ ابتدايى مستلزم وجود پيامبر , امام يا نايب خاص او است.در زمان حضور پيامبر و امام معصوم(ع) در جهاد ابتدايي اجازه پيامبر يا امام(ع) لازم است. در زمان غيبت امام معصوم(ع) جهاد ابتدايي از ديدگاه بسياري فقها جايز نيست هر چند برخي از فقها نيز معتقدند اين نوع جهاد تنها با صلاح ديد ولي فقيه جامع الشرايط مجاز خواهد بود. (رساله اجوبه الاستفتائات آيت الله خامنه اي، ص 243، سوال، 1048)
شرط ديگر اين است كه در جهاد ابتدايي اول بايد به اسلام دعوت كرد همانطوريكه رسول اكرم(ص) در لشكركشىهاى خود، به جنگجويان توصيه مىفرمود كه پيش از آن كه دشمن را به دين اسلام دعوت نكردهاند از حمله خوددارى كنند . حضرت على(ع) در اين باره مىفرمايد: «پيامبر مرا روانه يمن كرد و فرمود: يا على! اگر كسى را دعوت به اسلام نكردهاى با او نجنگ؛ به خدا قسم اگر خدا يك تن را به دست تو هدايت كند، بهتر از چيزهايى است كه خورشيد بر آن طلوع و غروب مىكند»، (اصول كافى، ج 1، ص 335)
نكته ديگر اين است كه اگر اهل ذمه خلاف مقررات عمل نكرده باشند، نمىتوان با آنان وارد جهاد ابتدايي شد
. آيات فراواني دلالت بر جهاد ابتدايي مي كند مانند : يا ايها النبي جاهد الكفار و المنافقين , قاتلو الذين لايومنون بالله , اذا لقيتم الذين كفروا فضرب الرقاب , يا ايها الذين آمنوا خذوا حذركم فانفروا ثبات , فليقاتل في سبيل الله , حرض المومنين علي القتال و آيات ديگر . ( ر.ك. جواهر الكلام , چاپ اسلاميه ج 21 ص 8 )
غزوه تبوك يكي از موارد جهاد ابتدايي است .
منبع:پرسمان