تفسیر روح المعانى از کیست؟ برای شیعه است یا سنی؟ و چگونه تفسیری از جهت محتوا است؟
پاسخ اجمالی
تفسیر «روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم» اثر محمود أفندى آلوسی(1217 – 1270ق) از مفسران اهل سنت است – این تفسیر، تفسیرى بسیار مفصل بوده که حجمی بیش از سایر تفاسیر دارد و در آن گاه موضوعاتی چون مسائل فقهى را هم به‌طور گسترده شرح می‌دهد و آراى فقها، مناقشات، مجادلات آنان را یادآور می‌شود؛ چنان‌که گاه کتاب را از حالت کتاب تفسیر به کتاب فقه تبدیل می‌کند – در مسائل کلامى هم سخن را به درازا می‌کشاند –
به عبارتی او تلاش کرده تا نوعی دائرة المعارف در قالب کتاب تفسیری ارائه کند –
پاسخ تفصیلی
تفسیر «روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم» اثر شهاب الدین، محمود أفندى آلوسی با کنیه أبو الثناء است که در سال 1217 ق در حوالی بغداد به دنیا آمد –[1] او نزد استادان بزرگ بغداد از جمله پدرش کسب علم کرده[2]و پس از گذشتر مدت زمانی نه چندان طولانی، به تدریس و نگارش مشغول شد –
تفسیر آلوسی نشانگر تسلط او بر علوم مختلفی چون فقه، ادبیات عرب، منطق، تفسیر، – – – و نیز حافظه نیرومند او دارد و خود او نیز در این زمینه می‌گوید: «هرگز ذهنم در خصوص چیزى که آن‌را حفظ کرده‌ام به من خیانت نورزیده است» –[3]
گرچه تفسیر روح المعانی؛ مشهورترین کتاب آلوسی بوده و او شهرتش را وامدار این کتاب است، اما آثار دیگری هم از او برجای مانده است:
1 – «شرح المسلم» در علم منطق –
2 – «الأجوبة العراقیة عن الأسئلة اللاهوتیة»
3 – «الأجوبة العراقیة على الأسئلة الإیرانیة»
4 – «درة الغواص فی أوهام الخواص» –[4]
کتاب‌شناسی تفسیر روح المعانی
آلوسی داستان شروع نگارش این تفسیر را این‌گونه بیان می‌کند: «در رجب سال 1252 هجرى، در رؤیا دیدم که خداوند به من امر نموده که آسمان و زمین را طى نمایم و من نیز طى نمودم؛ و در حالی که دستى بر آسمان و دستى بر آب داشتم، بیدار شدم – در پى تعبیر خواب به این نتیجه رسیدم که مراد تألیف تفسیر است – پس از آن در 16 شعبان همان سال در سن 34 سالگی نوشتن این تفسیر را آغاز کردم» –[5]
آلوسی پانزده سال برای نگارش این تفسیر، وقت گذاشت –[6]
روش کلى او در تفسیر این‌گونه بود که:
ابتدا به نام سوره، مکى، مدنى بودن و اقوال موجود در این قسمت و نظر مورد قبولش، می‌پردازد، سپس به ذکر فضیلت سوره و خواص آن همت می‌گمارد، بعد از آن تفسیر سوره را آیه به آیه و کلمه به کلمه، بیان می‌کند، که در آن به لغت، ادبیات، قرائت، مناسبت بین آیات و سوره‌ها و اسباب نزول، می‌پردازد –
آلوسی همچنین از جمله افرادی است که در مباحث لغوى و ادبى استشهاد فراوانی به اشعار عرب دارد –[7]
آلوسی در ابتدای این کتاب، مباحثی را به عنوان مقدمه مطرح می‌کند:
1 – معنای تفسیر و تأویل –
2 – آنچه تفسیر بدان نیاز دارد، معنای تفسیر به رأی و محدوده آن –
3 – اسامی قرآن –
4 – غیر مخلوق بودن قرآن –
5 – حروف سبعه –
6 – دلایل اعجاز قرآن –[8]
تفسیر روح المعانی؛ گستردهترین تفسیرى است که پس از تفسیر فخر رازى به شیوه کهن نوشته شده است؛ بلکه می‌توان گفت: نسخه دوم تفسیر رازى است ولى با اندکى تغییر – که چندان هم مهم نیست- چون هر که تفسیر آلوسى را بخواند درمی‌یابد که وى به‌طور کامل بر تفسیر رازى تکیه کرده و منبع و مأخذ اول وى در تفسیر، همان تفسیر رازى بوده است –
وى مسائل فقهى را هم به‌طور گسترده و با ذکر اقوال مختلف شرح می‌دهد تا جایی که گاه کتاب را از نوشتاری تفسیری به نوشتاری فقهی تبدیل می‌کند –
در مسائل کلامى هم سخن را به درازا می‌کشاند و از تعصب در این مباحث خوددارى نمی‌کند – علاوه بر این، از تفسیر رمزى و عرفانى نیز چشم نمی‌پوشد و پس از تفسیر ظاهرى آیات، در حدّ توان به آن می‌پردازد و در این مورد از تفسیرهاى نیشابورى، قشیرى، ابن عربى بهره می‌گیرد – – – خلاصه کلام این‌که؛ این تفسیر، یک دائرة المعارفی است که از حجم و حدود تفسیرى خارج شده است –[9]
برخی از تفاسیر متأخر شیعی نیز آراء آلوسى را در تفاسیر خود آورده و به بررسی و نقد آن پرداخته‌اند –[10]
آلوسی و شیعه
آلوسى – مانند برخی مفسران پیش از خود – نگاه تعصب‌آلودی به شیعه دارد و علاوه بر اتهامات متداول، تهمت‌هایى به شیعه بسته که در سخن دیگران هم یافت نمی‌شود[11] و برخی از محققان شیعه نیز بدان‌ها پاسخ داده‌اند – [12]
آلوسی در نهایت به سال 1270 هجری قمری وفات یافت –[13]
منبع:اسلام کوئست
پی نوشت:
[1] – ذهبی، محمد حسین، التفسیر و المفسرون، ج 1، ص 352، بیروت، دار احیاء التراث العربى، بی‌تا –
[2] – ایازی، محمد علی، المفسرون حیاتهم و منهجهم، ص 481، تهران، وزارت ارشاد، چاپ اول، 1373ش –
[3] – معرفت، محمد هادى، التفسیر و المفسرون فى ثوبه القشیب، ج 2، ص 435، مشهد، الجامعة الرضویه للعلوم الاسلامیه، چاپ اول، 1418ق –
[4] – المفسرون حیاتهم و منهجهم، ص 481 –
[5] – آلوسی، سید محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، تحقیق، عطیة، علی عبدالباری، ج 1، ص 5، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، 1415ق –
[6] – المفسرون حیاتهم و منهجهم، ص 483 –
[7] – همان، ص 484 –
[8] – همان، ص 483 –
[9] – التفسیر و المفسرون فى ثوبه القشیب، ج 2، ص 437 –
[10] – برای نمونه ر -ک: مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 4، ص 369، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، 1374ش؛ طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 6، ص 243، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، 1417ق –
[11] – روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، ج 1، ص 25 –
[12] – برای اطلاعات بیشتر ر -ک: معرفت، محمد هادى ، صیانة القرآن من التحریف، ص 163، تهران، وزارت امور خارجه، چاپ اوّل، 1379ش؛ نجارزادگان (محمدى)، فتح الله، تحریف ناپذیرى قرآن، ص 191، تهران، مشعر، چاپ اول، 1384 ش –
[13] – التفسیر و المفسرون، ج 1، ص 354 –