واقعيت آن است كه ظرفيت موجودات و انسان ها، همانند ظرف هايى نيست كه براى برخى نصف و براى برخى تمام آن پر شده باشد؛ بلكه هر موجودى متناسب با وضعيت و موقعيت خود، ظرف و ظرفيتش شكل خواهد گرفت. همه ظرف ها متناسب با ظرفيت خود، پر است و به هر مقدار كه قابليت ها و استعدادها بيشتر شود و فعليت پيدا كند، به همان مقدار ظرف ها نيز بزرگ تر خواهد شد. به طور مثال هر مقدار معلومات و درجات علمى انسان افزايش يابد، ظرف قلب و سينه او گشادتر خواهد شد.
همچنين هر كدام از جمادات، گياهان و حيوانات، عرصه خاصى براى ظهور ظرفيت خود دارند. به طور مثال دانه گندم در مدت چند ماه و با رعايت اصول كاشت و داشت و برداشت، مى تواند تبديل به خوشه اى هفتاد دانه اى شود. البته هر مقدار عوامل تأثيرگذار كم شود، دانه هاى كمترى به بار خواهد نشست و هر گاه عوامل اصلاح، ارتقا يابد، دانه هاى بيشترى به ثمر خواهد رسيد. نسبت به ديگر انواع گياهان و حيوانات نيز اين چنين است.
درباره اختلاف قابليت ها و تفاوت موجودات، اشاره به چند نكته شايان توجه است:
يكم. اين طور نيست كه هر موجودى، تنها دريك شرايط خاص قرار بگيرد و تنها يك نوع قابليت داشته باشد، بلكه چه بسا وضعيت آن تغيير كند و در نتيجه قابليت آن نيز ارتقا يابد. به طور مثال فسيل ها طى چند هزار سال، به زغال سنگ و سپس به رگه هاى الماس تبديل مى شود. با تركيب دو گونه از ميوه ها و يا گل ها نيز ميوه جديد و يا رنگ و تركيب جديد حاصل مى آيد. اما تمامى اين گونه تغييرات نظام مند و از روى حساب و كتاب است.
دوم. ايجاد تغيير، گاهى از سوى «عوامل خارجى» است؛ مانند بيشتر تغييراتى كه در جمادات و گياهان اتفاق مى افتد كه عوامل انسانى، محيطى و… در آنها تأثيرگذار مى باشند. گاهى نيز علاوه بر عوامل خارجى، عوامل شخصى و درونى موجب ايجاد تغيير و تفاوت قابليت ها مى شود كه درباره انسان ها بيشتر اين گونه است. به طورى كه اراده افراد و عوامل درونى آنان، علاوه بر عوامل محيطى و ژنتيكى در وضعيت شان تاثير فراوانى دارد و اراده و انگيزه انسان ها چه بسا موجب تفاوت قابليت بسيار در ميان آنها شود.
البته برخى واقعيات و حقايق نيز هيچ گونه تغييرى نمى يابند و همواره ثابت اند؛ اصول عقلى مانند «محال بودن اجتماع نقيضين» و يا «معادلات رياضى» اين چنين اند.
چنين نظامى به طور طبيعى از سوى خداوند بر جهان هستى حاكم است. به همين جهت گفته مى شود: قابليت ها را خداوند داده است. اما اين اراده الهى گزاف و بى دليل نيست، بلكه متناسب با وضعيت خود موجودات است. به طور مثال اگر يك دانه گنديده زير پا لگدمال شود، قابليت تبديل شدن به خوشه را از دست مى دهد و اگر زير خاك قرار گيرد و بقيه شرايط آب و نور فراهم شود كه سبز شده و تبديل به خوشه مى گردد. اگر آنچه زير خاك كاشته شده، گندم باشد، گندم مى رويد و اگر دانه سيب باشد، محصول آن سيب خواهد بود.
چنان كه اگر نطفه انسان در شرايط مساعد قرار گيرد، انسان متولد مى شود و اگر نطفه حيوان در مسير طبيعى خود قرار بگيرد، حيوان به دنيا مى آيد.
و در ميان انسان ها نيز اگر نطفه حامل ژن هاى برتر باشد انسان متولد شده از هوش و توانمندى بيشتر برخورد خواهد شد، ولى اگر نطفه از سوى پدر معتاد يا الكى باشد، چه بسا فرزند متولد شده مشكلاتى از جهت توان مندى جسمى و عقلى به همراه داشته باشد. حتى از يك پدر نيز در شرايط مختلف، چه بسا فرزندانى با استعدادها و توانمندى هاى مختلف به دنيا آيند. كه با تغيير شرايط و تفاوت عوامل، مشروط ها و معلول ها متفاوت مى شوند. در غير اين صورت، اگر در شرايط متفاوت، نتيجه يكسان مى بود، دور از عدالت و برخلاف نظام مندى مى بود.
بنابر آنچه گفته شد، قابليت هر موجودى، با توجه به مجموعه شرايط و موقعيت ها نمود پيدا مى كند و منظور از اين كه خداوند قابليت موجودات را داده آن است كه خداوند نظام عمومى جهان را اين گونه برقرار كرده و مشيت عمومى او در اين دنيا، اين چنين است. همين نظم و انضباط موجب شده كه تفاوت قابليت ها قابل محاسبه و پيش بينى باشد و دانشمندان بتوانند قوانين علمى مانند شيمى، فيزيك و… را كشف كنند و پزشكان از علايم مشابه، به تشخيص بيمارى ها موفق شوند.
اما نكته بسيار مهم و اساسى براى حل مشكل و پاسخ به پرسش اصلى، اين است كه بدانيم:
الف. شرايط قابليت ساز، تنها به شرايط و موقعيت هاى مادى، منحصر نيست؛ بلكه عوامل معنوى و غيرمادى نيز در افزايش يك موجود و يا كاهش قابليت آن، مؤثر است.
به طور مثال آب داراى كشش مولكولى خاص و داراى قابليت خاصى است، اما به جهت همراهى با خواسته يك ولى خدا و به اراده و اذن الهى، كشش مولكولى آن در مقطع خاصى اثر خودش را از دست مى دهد. همان گونه كه در هنگام شكافته شدن رود نيل براى حضرت موسى (علیه السلام) اين اتفاق افتاد و يا براى حضرت ابراهيم (علیه السلام) آتش، سرد شد.
بنابراين اگر با نگاهى فراگير به جهان هستى بنگريم، به تمامى عوامل مادى و معنوى و تأثيرگزارهاى پيدا و ناپيدا اعتقاد داشته باشيم؛ به خوبى نتيجه خواهيم گرفت كه قابليت هاى همگى براساس نظم و انضباط است و منظور قابليت هاى خدادادى همين است كه با رعايت تمامى زمينه هاى مادى و معنوى خداوند آنچه لايق هر موجود است به او عنايت مى كند.
پرسش و پاسخ ها «راز آفرینش» / مؤلف:حمیدرضا شاکرین
دفتر نشر معارف