دين اسلام براى نيازهاى ثابت بشر، قوانين ثابت و براى احتياجات متغير وى وضع متغيرى در نظر گرفته است. در زمينه پوشش و آرايش نيز در تعاليم اسلامى، از يك سو متغيرهايى براى برخوردارى مسلمانان از منافع و جنبه هاى مختلف پوشش و آرايش معرفى گرديده و از سويى براى مصونيت مسلمانان نسبت به از دست دادن هويت ملى و دينى و هم چنين در امان ماندن از پيامدهاى منفى افراط و تفريط در خودآرايى، اصول ثابتى براى تمامى افراد مشخص كرده است.[1]
دين اسلام با در نظر گرفتن متغييرهايى همچون: مقتضيات زمانى، موقعيت خاص فردى، وضعيت معيشتى و جايگاه اجتماعى افراد و هم چنين در نظر گرفتن سلايق شخصى، مقتضيات سنى افراد، مسلمانان را در انتخاب پوشش و آرايش دلخواه آزاد گذاشته است.
براى روشن شدن اين مسئله ابتدا به متغييرهايى كه اسلام معرفى نموده، اشاره مى شود:
1 – مقتضيات زمانى
به طور طبيعى در گذر زمان عوامل متعددى همچون بهبود شرايط اقتصادى ـ فرهنگى جامعه، ورود طرح هاى نو و يا ورود فن آورى هاى جديد در عرصه بافت پارچه و ساخت لوازم آرايشى دست به دست هم داده و در نوع پوشش و آرايش افراد تأثير مستقيم مى گذارند؛ به گونه اى كه هر دورانى پوشش و آرايش خاص خود را اقتضا مى نمايد.
پيشوايان معصوم (علیهماالسلام) به عنوان الگوهاى رفتارى ما مسلمانان در عمل خود نيز نوع پوشش و آراستگى خويش را متناسب با مقتضيات زمان تنظيم مى نمودند، كه در اينجا به نمونه اى از اين موارد اشاره مى نماييم:
نمونه اول:
اميرالمؤمنين على (علیه السلام) با اينكه موهاى شان سپيد شده بود رنگ نمى بست. شخصى به آن حضرت گفت: مگر پيغمبر اكرم (صلی الله علیه وآله) دستور نداد كه: «موى سپيد را با رنگ بپوشانيد؟» آن حضرت فرمود: چرا. آن شخص گفت: پس چرا شما رنگ نمى بندى؟ حضرت فرمود: در آن وقت كه پيغمبر اكرم (صلی الله علیه وآله) اين دستور را داد مسلمانان از لحاظ عدد اندك بودند، در ميان آنها عدّه اى پيرمرد وجود داشت كه در جنگ ها شركت مى كردند، دشمن كه به صف سربازان مسلمان نظر مى افكند و آن پيرمردان سپيد مو را مى ديد اطمينان روحى پيدا مى كرد كه با عدّه اى پيرمرد طرف است و روحيه اش قوى مى شد؛ پيغمبر اكرم دستور داد كه رنگ ببندند تا دشمن به پيرى آنها پى نبرد. آنگاه على (علیه السلام) فرمود: اين دستور را پيغمبر اكرم (صلی الله علیه وآله) در وقتى صادر كرد كه عدد مسلمانان كم بود و لازم بود از اين گونه وسائل نيز استفاده شود. اما امروز كه اسلام سراسر جهان را فراگرفته است نيازى به اين كار نيست. هر كسى آزاد است كه رنگ ببندد يا رنگ نبندد.
نمونه دوم:
فردى به نام سفيان ثورى در انتقاد به نوع پوشش امام صادق (علیه السلام) : به ايشان عرضه داشت: شما روايت مى كنيد كه على (علیه السلام) لباس خشن مى پوشيد، و حال آن كه خودتان لباس قوهى و مروى (دو پارچه قيمتى منسوب به قهستان و مرو) مى پوشيد؟! حضرت فرمود: واى بر تو، على (علیه السلام) در زمان تنگدستى مردم زندگى مى كرد، ولى چون روزگار فراخى رسيد، نيكان زمانه به آن شايسته ترند.[2]
در روايت ديگرى آن حضرت با تأكيد بر نقش مقتضيات زمانه بر نوع پوشش فرموده اند: شيعيان ضعيف الايمان دوست دارند كه من بر پلاس بنشينم، و لباس خشن بپوشم، ولى زمانه اقتضا ندارد.[3]
با توجه به آنچه گفته شد معلوم مى شود يكى از متغييرهاى مهمى كه اسلام در نوع پوشش و آرايش مسلمانان در نظر گرفته، مقتضيات زمان است و نوع پوشش و آرايش افراد براساس زمان قابل تغيير مى باشد. چنان كه امام صادق (علیه السلام) فرموده اند: «خَيرُ لِباسِ كُلِّ زَمَانٍ لِبَاسُ اَهلِهِ»؛[4] «بهترين لباس هر زمان، لباس اهل آن زمان است».
2 – موقعيت فردى و خانوادگى
از ديگر متغيرهايى كه اسلام براى مسلمانان در پوشش و آرايش لحاظ نموده، موقعيت هاى خاصى است كه افراد در آن قرار مى گيرند كه در اينجا به سه نمونه اشاره مى نماييم:
يكم: موقعيت هاى زناشويى؛ آيات، روايات و سيره عملى معصومين (علیهماالسلام) گوياى آن است كه اسلام محدوديتى نسبت به نوع آرايش و پوشش زن و شوهر به هنگام قرار گرفتن در كنار يكديگر قائل نشده است؛ بلكه به آنها توصيه نموده به هنگام حضور در كنار يكديگر از بهترين لباس و لوازم زينتى و آرايشى خود استفاده نمايند همان گونه كه رسول خدا (صلی الله علیه وآله) فرموده اند: «بر زن لازم است خود را خوشبو كند، بهترين لباس هايش را بپوشد، به بهترين وجه زينت كند و با چنين وضعى صبح و شب با شوهرش ملاقات نمايد».[5]
از سوى ديگر دين اسلام از زنان مؤمن خواسته تا در موقعيت هاى اجتماعى و يا حضور در ميان نامحرمان از به نمايش گذاشتن خود و زينت هايشان به شدت پرهيز نمايند. قرآن مى فرمايد: «و به زنان با ايمان بگو ديدگان خود را [از هر نامحرمى] فرو بندند و پاكدامنى ورزند و زيورهاى خود را آشكار نگردانند مگر آنچه كه طبعاً از آن پيداست و بايد روسرى خود را بر سينه خويش [فرو] اندازند و زيورهايشان را جز براى شوهرانشان و… آشكار نسازند… و پاهاى خود را [به گونه اى بر زمين] نكوبند تا آنچه از زينتشان نهفته مى دارند، معلوم گردد. اى مؤمنان همگى [از مرد و زن] به درگاه خدا توبه كنيد اميد كه رستگار شويد».[6]
دوم. موقعيت هاى شغلى و كارى؛ اقتضاى كار و تلاش آن است كه لباس مخصوص خود را داشته باشد از همين رو هنگامى كه از امام كاظم (علیه السلام) سؤال شد: اگر انسان ده دست جامه داشته باشد اسراف است؟ فرمود: نه، بلكه براى حفظ جامه ها بهتر است و اسراف آن است كه لباس بيرون را وقت كار بپوشى.[7]
سوم. حضور در جمع دوستان و ديدارهاى خانوادگى؛ يكى از موقعيت هاى خاصى كه هر انسان در زندگى خود بارها تجربه نموده و متناسب با آن، نوع پوشش و آرايش خود را تغيير مى دهد، حضور در جمع دوستان و آشنايان مى باشد كه در قالب ديدارهاى خانوادگى و مهمانى ها و مجالس مختلف صورت مى پذيرد. اسلام اين موضوع را نيز لحاظ نموده و بر استفاده از نوع پوشش و آرايش مناسب با اين موقعيت تأكيد كرده است.
پيامبرخدا (صلی الله علیه وآله) مى فرمايد: «خداوند دوست دارد وقتى بنده اى به سوى دوستان مى رود، آماده و آراسته شود».[8]
و يا در روايت ديگرى مى خوانيم: «بايد هر يك از شما، براى [خودى ها] برادر مسلمان خود، خويش را بيارايد؛ چنانكه از براى بيگانه [و كسانى كه فاميل نيستند] زينت مى كند و دوست دارد كه او را به نيكوترين شكل ببيند».[9]
3 – وضعيت اقتصادى و جايگاه اجتماعى
از ديگر متغيرهاى تأثيرگذار در نوع پوشش و آرايش افراد كه دين اسلام آن را لحاظ نموده، شرايط معيشتى خود افراد و هم چنين جايگاه و شأن آنها در جامعه است. به گونه اى كه داشتن لباس هاى متعدد و مناسب كه در شأن و جايگاه اجتماعى افراد باشد، مجاز دانسته شده است.
شخصى از امام صادق (علیه السلام) درباره فرد ثروتمندى پرسيد كه لباس متعدد و مرغوب و چندين پيراهن تهيه مى كند؛ آيا با پوشيدن آنها، اسراف گر است؟ حضرت فرمود: «خير، چون خداوند مى فرمايد: «لِينْفِقْ ذُو سَعَةٍ مِنْ سَعَتِهِ وَ مَنْ قُدِرَ عَلَيهِ رِزْقُهُ فَلْينْفِقْ مِمَّا آتاهُ اللَّهُ»؛[10] «آنان كه امكانات وسيعى دارند، بايد از امكانات وسيع خود انفاق (خرج) كنند و آنها كه تنگ دست اند، از آنچه كه خدا به آنها داده انفاق (خرج) نمايند»[11].[12]
اين بيان شريف امام صادق (علیه السلام) گوياى آن است كه در مكتب اسلام مسلمانان مى توانند متناسب با وضعيت معيشتى خود لباس مناسب تهيه و استفاده نمايد.
4 – سلايق شخصى
سلايق شخصى نيز از ديگر متغيرهايى است كه اسلام براى آن احترام قائل شده و پارچه، مدل و حتى جنس و رنگ خاصى براى لباس واجب ننموده و مسلمانان را نسبت به نوع خاصى از آرايش الزام نكرده تا تمام مسلمانان در انتخاب اين موارد آزاد باشند.
البته اسلام در راستاى حفظ بهتر سلامتى روحى و جسمى مسلمانان در اين زمينه توصيه هايى در قالب مستحب و مكروه ذكر نموده است؛ مثلاً بر لباس هاى روشن به ويژه لباس سفيد تأكيد كرده و لباس سياه را به دليل تأثير منفى كه بر نشاط روحى و سلامتى افراد دارد مكروه اعلام نموده است. مگر در مورد عبا [و چادر] و عمامه و كفش كه كراهت ندارد.
5 – شرايط سنى
بدون ترديد، ميل به خودآرايى و زيبايى كه ميل ذاتى آدمى است، در سنين مختلف تغيير مى نمايد، به گونه اى كه ارضاى اين ميل در دوران نوجوانى و جوانى به اوج خود رسيده و به شكفتن احساسات كمك كرده و به سوى تعالى روحى و پيشرفت هاى عاطفى سوق مى دهد.
پيشوايان اسلام نيز در سيره عمليشان به تمايل جوانان به خودآرايى و تجمّل دوستى توجه مى نمودند. به همين جهت، على (علیه السلام) ، به هنگام خريد لباس، جامه بهتر را به قنبر (غلام جوان خود) داد تا او را با پوشاندن آن لباس، شادمان و مسرور كند، و خطاب به وى فرمود: تو جوانى و مانند ساير جوانان به آراستگى و زيبايى رغبت بسيار دارى.[13]
پی نوشت ها
[1] – ر.ك: اسلام و مقتضيات زمان، شهيد مطهرى.
[2] – مكارم الأخلاق، ص 97.
[3] – همان، ص 98.
[4] – الكافى، ج1، ص 411.
[5] – همان، ج 5، ص 508.
[6] – نور 24، آيه 31.
[7] – همان، ص 98.
[8] – همان، ص 97.
[9] – تحف العقول عن آل الرسول، ص102.
[10] – طلاق 65، آيه 7.
[11] – الكافى، ج6، ص 443.
[12] – مكارم الأخلاق، ص 114.
[13] – مستدرك الوسائل، ج 3، ص 256.