اشکال دوم به روایت بیست چهارم
اما بحث ما در روایت بشر نخاس – جریان اسارت مادر حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه و خریداری شدن ایشان توسط بشر به امر امام هادی علیه السّلام – بود که که اشکالات سندی و دلالی به آن وارد کرده بودند.
عمده اشکالی که از طرف بعضی بر این روایت شده است، این است که جنگی در میان نبوده است که به تبع آن، بحث اسرا، پیش آید. البته خواهید دید که جنگ بوده است و چنین اشکالی، ناشی از عدم تحقیق است.
بررسی بودن یا نبودن جنگ
اشکال دوم – و یکی از مهمترین اشکالات – به روایت بشر نخاس این است که در سال 242 (سالی که حضرت نرجس خریداری شده است) جنگ عمده ای بین عباسیان و رومیان جود نداشته است، ضمن اینکه در هیچ مأخذ و مدرکی هم، دیده نشده است که امپراطور روم از عباسیین، تقاضای آزادی نواده دختری خود را کرده باشد.
این اشکال را یکی از نویسندگان، [1]مطرح می‌کند. وی، مساله نبود جنگ را به عنوان یک اصل مسلم می‌داند. البته بعضی از علما هم چنین اشکالی را در کتاب هایشان، بازگو نموده‌اند.
جواب اشکال:
با تمام احترامی که برای مستشکل قائلیم، ولی در مقام جواب می‌گوییم که هم جنگ در آن سال رخ داده و هم اسارت در آن سال واقع شده است. اما بیان جواب: طي چند مقدمه:
مقدمه اول:
شهادت امام هادی علیه السّلام در سال 254 بوده است. آن حضرت، بیست سال هم در سامرا بودند. پس امام هادی علیه السّلام از سال 234 در سامراء بودند.
مقدمه دوم:
سند اول: سیر اعلام النبلاء از شمس الدین ذهبی
سیر اعلام النبلاء[2] در مورد وقایع آن زمان، می‌نویسد:
در سال 238، لشکر روم، با سیصد مرکب به شهر دمیاط (یکی از بلاد اسلامی) یورش بردند و ششصد زن را اسیر گرفتند و شهر را به آتش گرفتند و بلافاصله برگشتند. پس از آن، متوکل به بازسازی و استحکام شهر پرداخت. و در سال 239، یحیی بن علی ارمنی به شهر روم حمله کرد و به قسطنطنیه نزدیک شد و هزار روستا را آتش زد و بیست هزار، اسیر گرفت و ده هزار نفر را هم کشت. [3]
]چگونه مستشکل، قائل است که در آن زمان، جنگ و اسارتی نبوده است و بر پایه چنین فرضی، روایت «بشر» را زیر سوال می‌برد. باید مقداری بیشتر به تاریخ مراجعه داشته باشیم و صحبتی نکنیم که ریشه نداشته باشد. امام هادی علیه السّلام از سال234 تا 254 (بیست سال) در سامرا بودند و در این مدت جنگ و اسارت بوده است.[
سند دوم: تاریخ الاسلام شمس الدین ذهبی
کتاب تاریخ الاسلام ذهبی در مورد حوادث سال 241، ص6، می‌نویسد: [4]
افتتح بغا حصنا من الروم يقال له صملة؛ بغا یکی از دژهای محکم روم را که صمله نام داشت، فتح کرد.
سند سوم: تاريخ حلب عظیمی (ص 258)
غزا بغا من طرسوس ثم الی منقیه وظفر بطلائع الروم؛ بغا از طرسوس، بر پیش قراولان روم، پیروز شد.
در این عبارت آمده است که « ظفر بطلائع الروم» و در روایتی هم که قبلا، خواندیم، آمده است که:
بشر گويد: به او گفتم: چگونه در ميان اسيران درآمدى و او گفت: يك شب ابو محمّد به من گفت: پدربزرگت در فلان روز لشكرى به جنگ مسلمانان مىفرستد و خود هم به دنبال آنها مىرود و بر توست كه در لباس خدمتگزاران درآيى و بطور ناشناس از فلان راه بروى و من نيز چنان كردم و طلايهداران (پیش قراول) سپاه اسلام بر سر ما آمدند.[5] ]آیا بیش از این، برای اثبات جنگ، دلیل می‌خواهیم؟[
اشکال سوم به روایت بیست و چهارم
یکی دیگر از اشکالاتی که بر روایت بشر نخاس، وارد شده است، این است که این جریان در خواب بوده است و پذیرش این جریان، متوقف بر آن است که ما خواب را حجت بدانیم و مشخص است که خواب حجت نیست، پس ما نمی توانیم به این روایت اعتماد نماییم. مرحوم صدر درکتاب الغیبه الصغری، چنین اشکالی را مطرح می‌نمایند، البته خودشان – این اشکال و بعضی از اشکالات دیگر را – جواب می‌دهند.
بیان میرزای قمی
میرزای قمی در قوانین، جریان خواب را کاملاً توضیح می‌دهند، ایشان جریان خواب شیخ مفید را ذکر می‌کند که شیخ مفید می‌فرمایند: حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها را در خواب دیدم در حالیکه، همراهش امام حسن وامام حسین علیهماالسلام بودند، ایشان فرمودند: « یا شیخ علمهما الفقه». از خواب بیدار شدم، متحیر ماندم که این چه خوابی است؟ وقتی برای تدریس حاضر شدم، دیدم که مادر سید مرتضی و سید رضی، دست دو فرزند خود را گرفته و به من گفتند که به این دو فقه، بیاموز.[6] فهمیدم که این جریان، تعبیر خواب دیشب من بوده است. سپس میرزا می‌فرماید که خواب حجت نیست.
حجیّت یا عدم حجیّت خواب
آیا هر خوابی، حجت نیست؟ آیا همه خوابها «أضغاث أحلام» است و یا اینکه، بعضی از خوابها صادق هستند؟ و از باب « قد صدقت الرویا» بوده و در بیداری شواهد دارند.
جریان مادر امام زمان سلام الله علیها هم، فقط خواب نیست بلکه خوابی است که امام هادی علیه السّلام آن را امضاء کرده است. پس اعتماد ما بر خواب نیست بلکه بر بیداری است. شما متن روایت را ببینید، گویا کسانی که چنین اشکالی را گرفته‌اند، روایت را با دقت، ندیده‌اند. اما متن روایت:
«بشر می گويد: چون او را به «سرّمنراى» رسانيدم و بر مولايمان امام هادى علیه السّلام وارد شدم، بدو فرمود: چگونه خداوند عزّت اسلام و ذلّت نصرانيّت و شرافت اهل بيت محمّد صلی الله علیه و آله را به تو نماياند؟ گفت: اى فرزند رسول خدا! چيزى را كه شما بهتر مىدانيد چگونه بيان كنم؟ فرمود: من مىخواهم تو را اكرام كنم، كدام را بيشتر دوست مىدارى، ده هزار درهم؟ يا بشارتى كه در آن شرافت ابدى است؟ گفت: بشارت را، فرمود: بشارت باد تو را به فرزندى كه شرق و غرب عالم را مالك شود و زمين را پر از عدل و داد نمايد همچنان كه پر از ظلم و جور شده باشد! گفت: از چه كسى؟ یعنی من با کی ازدواج خواهم کرد و آن کیست که فرزندی از آن متولد می‌شود [امام فوراً به همان رؤیا اشاره کردند]؟ فرمود: از كسى كه رسول خدا صلی الله علیه و آله در فلان شب از فلان ماه از فلان سال رومى تو را براى او خواستگارى كرد، [امام اشاره به جریان خواب می‌کند و او به یاد خوابش می‌افتد] گفت: از مسيح و جانشين او؟ فرمود: پس مسيح و وصىّ او تو را به چه كسى تزويج كردند؟ گفت: به پسر شما ابو محمّد! فرمود: آيا او را مىشناسى؟ گفت: از آن شبكه به دست مادرش سيّدة النّساء اسلام آوردهام شبى نيست كه او را نبينم.[7]
نتیجه:
امام به همان رؤیا اشاره می‌کند و رؤیا را امضاء می‌کند، پس اعتماد ما بر روایت بشر نخاس، اعتماد بر خواب نمی باشد. رؤیایی است که امام در یقظه به آن اشاره و امضاء می‌کند. به همين مناسبت، جریانی را از كتاب فرائد السمطین، اشاره می‌کنم.[8]
فرائد السمطین و رؤیای صادقانه
شخصی، بنام ابوحبیب بناجی – اهل خراسان – می‌گوید: «شبی پیامبر را در خواب دیدم که در مسجد و منطقه ای که محل نزول حجاج و استقبال و وداع با آنان بود، وارد شدند، به محضر پیامبر صلی الله علیه و آله رسیدم و سلام کردم، یک طبق از خرمای مدینه – خرمای صیحانی – جلوی پیامبر بود. پیامبر، مشتی از آن خرما را به من دادند، من خرما را گرفتم و شمردم، دیدم که 18 تا است. پیش خودم، تعبیر کردم و گفتم که من 18 سال زندگی خواهم کرد. 20 روز از این قضیه گذشت و در زمین مشغول کشاورزي بودم که به من خبر دادند که امام رضا علیه السّلام تشریف آورده‌اند، گفتم که کجا هستند؟ گفتند، در همان مسجد است [ که در خواب دیده بودم]، به سرعت بسوی مسجد برای زیارت امام رضا علیه السّلام روان، شدم. جمعیت زیادی روانه مسجد شده بودند. وارد مسجد شدم، امام رضا علیه السّلام در جایی نشسته بود که پیامبر [در خواب] نشسته بود. دیدم روی همان حصیری است که پیامبر صلی الله علیه و آله نشسته بودند و جلوی آقا یک سبد خرمای صیحانی است. سلام کردم جواب مرا دادند، سپس فرمودند: بیا جلو و بعد، مشتی از آن خرما به من دادند. دیدم که تعداد آنها 18 تا است. [شاهدم این جاست] به امام رضا علیه السّلام گفتم: خرمای زیادتری به من دهید، فرمود: اگر جدم پیامبر به تو خرمای بیشتری می‌داد من هم به تو بیشتر می‌دادم.[9]
این رویای صادقانه است که امام آن را در بیداری، تایید می‌کند. البته ما نمی خواهیم بگوییم که همه خواب ها حجّت هستند و خیلی از خواب های دیده شده را تأیید نمی کنیم.
اشکال و جواب در بیان مرحوم صدر
ایشان در مقام جواب از این اشکال: ان الایمان بمضمون هذا الحدیث، متوقف علی الایمان بالاحلام وهو خرافة من الخرافات می‌فرمایند:
جواب اول:
ایمان مطلق به همه خوابها، خرافات است و احدی از ما، قائل به چنین نظری نمی باشد و ما هم چنین ادعایی نداریم. و صحت این حدیث هم متوقف بر خواب نیست. چیزی که جای شک وشبهه ای در آن نیست، صحت بعضی از این احلام است که محقق شده است. واین امر هم، بدیهی است برای کسی که به زندگی خودش و یا به کتاب دارالسلام میزا نوری و یا احلام علی الوردی مراجعه کند. خواب ممکن است که در عالم خارج مصداق پیدا کند و مطابق واقع باشد.
جواب دوم:
جواب دوم این است که رؤیت ائمه معصومین علیهم السلام نمی تواند کاذب باشد، چون خواب های کاذب، از شیطان است. شیطان نمی تواند خودش را به شکل معصومین، در آورد. زیرا کلامی به پیامبر صلی الله علیه و آله نسبت داده شده است که «من رآنا فقد رآنا» و یا کلام امام حسن عسگری علیه السّلام به یکی از اصحابش در خواب به او فرمود: «واعلم ان کلامنا فی النوم مثل کلامنا فی الیقظه» اگر این مسئله تمام شود نمی توانیم بگوییم که این خواب کاذب است.[10]
جواب سوم:
ما ملزم نیستم همه روایت را درست بدانیم، بلکه، این جریان می‌تواند به عنوان رمز و اشارات باشد. یعنی که مادر امام زمان سلام الله علیها، آن جا هم [ بلاد اولی ] ملهم و مورد عنایت بوده است، زیرا مصلحت، ایجاب کرده است که در آنجا هم، مورد عنایت و الهام واقع شود. [11]
جواب مرحوم صدر به اشکال رؤیا
مرحوم صدر در جواب از اشکال رؤیا، سه جواب می‌دهند:
- خوابی، صحیح نیست که درخارج محقق نشود ولی اگر تحقق پیدا کرد، شکی در صحت آن نداریم.
- بعضی قائلند [یک نظر است] که اگر شخصی، پیامبر و یا ائمه معصومین علیهم السلام را در خواب ببیند، ممکن نیست خواب او کاذب باشد. چون پیامبر فرموده است: «من رآنا فقد رآنا»
- ما ملزم نیستم همه روایت را درست بدانیم، بلکه، این جریان می‌تواند به عنوان رمز و اشارات باشد. یعنی که مادر امام زمان سلام الله علیها، آن جا هم [بلاد اولی] ملهم و مورد عنایت بوده است، زیرا مصلحت، ایجاب کرده است که در آنجا هم، مورد عنایت و الهام واقع می‌شود.
بررسی جواب دوم مرحوم صدر
ما می‌خواهیم این جواب دوم را – خواب معصوم نمی تواند دروغ باشد – بررسی کنیم.[12] برای تکمیل این بحث، به کتاب شریف بحارالانوار مراجعه نمایید[13]. مرحوم مجلسی، راجع به حقیقة الرویا در السماء و العالم، بسیار عالی بحث کرده اند. ایشان بعد از نقل مطالبی، کلامی را از کراجکی که او هم از شیخ مفید، نقل می‌کند، بیان می‌دارد. اکنون کلام ایشان را ذکر می‌کنیم:
رؤیا در کلام مرحوم مجلسی از کتاب السماء و العالم
الرؤيا في المنام يكون من أربع جهات: (رؤیا چهار قسم است)
- أحدها … : چيزى را در خاطر آوردن و با خود گفتن تا در نفس، نقش گيرد و سپس همان را در خواب می‌بیند.
- الجهة الثانية … : بر اثر غلبه چهار طبع بر يكديگر مزاجش، پريشان شود و در خيال آيد آنچه با طبع غالب سازگار است از خوردنى و نوشيدنى و ديدنى و پوشيدنى و شادى بخش و نفرتبار، و بسا اثر طبع غالب در بيدارى و شهود هم باشد به گونه ای که در شخصی که صفراء، غلبه کرده است، بالا رفتن بر بلندى دشوار است و به خيالش افتد كه از آن سقوط کند و هول و هراسى كند كه ديگران نكنند، آنكه سوداء بر او غلبه كند خيال كند بهواء برآمده و فرشتهها با او راز گفتند، و آن را درست پندارد تا آنجا كه خود را پيغمبر شمارد كه از آسمانش وحى رسد و مانند آن.
- و الجهة الثالثة…: الطاف و عنایات الهى است كه برخى مخلوقات را فراگيرد، براى آگاهى و هشدار و اعذار و انذار، و در دلش افتد آنچه خيالش را برانگيزد براى كارهائى كه طاعتند و شكر نعمت، و او را از نافرمانى بازدارد و از آخرت بترساند، و مصلحتى برای او خواهد بود و سود معنوى و انديشه معرفتآور برای او پدید می‌آید.
- و الجهة الرابعة…: از شيطان و وسوسهاى از او در دل انسان پدید می‌آید كه به يادش میآورد چيزهاى اندوهبار و غم، آنچه به او نرسد، يا واداردش بر ارتكاب گناه كه مايه هلاك او است، يا باعث شبهه هاى در دينش گردد كه نابودش سازد، و اين سزاى بی توفيقى است بر اثر نافرمانى و تقصير در طاعت خداوند سبحان و از خوابهاى بيهوده كسى جز انبياء و ائمه عليهم السّلام و راسخان در علم از مردم صالح، نجات نمی یابد.
و استادم هميشه مي‌گفت: هر کس که علمش زیاد شود، رؤیاهایش کم می‌شود، واگر کسی علمش زیاد شود و خواب ببیند و مشکل عارضه بدنی هم نداشته باشد خوابهایی که می‌ببیند حق است. و منظورش از تندرستى، دچار نبودن به بيماريهاى مهيج چهار طبع و اعتدال مزاج است چنانچه بيان شد، خواب مست و كسى كه شكمش پر از خوراك است كه مانند مست است، حق نمی باشد، از اين رو گفتهاند خوابهاى ماه رمضان كمتر درست درآيند.
اما خواب انبياء، همیشه صادق است و در حقيقت وحى است و خواب های ائمه علیهم السلام هم، جاری مجری وحی است، گرچه نام وحی بر آن نمی گذاریم. و چون خواب مؤمن صادق باشد از طرف خداوند تعالى است، چنانچه گفتيم.
(شاهد – در جواب فرمایش مرحوم صدر که فرمودند: بعضی قائلند که اگر شخصی، پیامبر و یا ائمه معصومین علیهم السلام را در خواب ببیند، ممکن نیست خواب او کاذب باشد. چون پیامبر فرموده است: «من رآنا فقد رآنا» – از اینجا شروع می‌شود)
و اما اينكه، انسان، پيغمبر صلى اللَّه عليه و آله و سلم يا يكى از ائمه عليهم السّلام را در خواب بيند، این خوابها در نزد من سه گونه است: 1. قطع به صحت 2. قطع به بطلان 3. نه صحت ونه بطلان
خوابی را که قطع به صحت آن دارم، این است كه در خواب ببيند پيغمبر يا امام در حال انجام طاعت الهی است و يا نهى از گناه كند و يا زشتى آن را بيان كند و به حقى دعوت كند يا حقى گويد، يا از باطلى بازدارد يا بدكار را نكوهش كند. [ پس کسی که این خواب را ببیند صحیح است و حکم به صحت آن، می‌شود، مثل حضرت نرجس سلام الله علیها که در خواب دیدند که پیامبر صلی الله علیه و آله از ایشان، برای فرزندش خواستگاری می‌کند و یا خواب حضرت زهرا سلام الله علیها را دیدند که ایشان، فرمودند: تا زمانی که به نصرانیت هستی، فرزندم را ملاقات نمی کنی، این‌ها همه، امر بر طاعت است، پس خواب نرجس سلام الله علیها، صادق و حق است.]
و اما خوابی را که قطع به بطلان آن دارم، خوابی است که ضد این باشد. [ مثلا، امام«نعوذ بالله» شخصی را به باطل دعوت کند و یا از کار حقی باز دارد این خواب، باطل است زیرا این‌ها مظهر حق اند و با حق هستند و حق، از باطل دور است واگر کسی باشد که بگوید امام امر به باطل کرده، اشتباه محض است.]
و اما خوابی كه ممكن است درست يا نادرست باشد اين است كه پيغمبر يا امام را در حال عادى بيند كه جنبه مذهبى ندارد مانند اينكه در خواب بيند سوار است يا راه مي‌رود و يا نشسته و مانند آن.
( پس خواب حضرت نرجس سلام الله علیها، از قسم اول است که یقین به صحت آن می‌باشد).
و اما خبر مروىّ از پيغمبر صلى اللَّه عليه و آله كه: مَنْ رَآنِي فَقَدْ رَآنِي فَإِنَّ الشَّيْطَانَ لَا يَتَشَبَّهُ بي «هر كه مرا ببيند مرا ديده است زيرا شيطان شبيه من نميشود» اگر مقصود ديدن در خواب باشد مخصوص به همان قسم اول است نه در هر سه قسم، زيرا شيطان مانند پيغمبر صلی الله علیه و آله در حق و طاعت نمی شود.
و اما آنچه از آن حضرت صلى اللَّه عليه و آله روايت است كه «هر كه مرا در خواب بيند در بيدارى ديده» دو وجه دارد:
اول: آنكه مقصود خواب ديدن باشد و مخصوص قسم اول باشد مانند خبر گذشته.
دوّم: اينكه مقصود ديدن پیامبر در بيدارى باشد نه در خواب وامّا نائم، وصف پيغمبر باشد نه کسی که خواب می‌بیند، بدين معنى كه هر كه مرا بيند، در حالیکه من، در خوابم مانند اين است مرا در بیدای دیده است. و فایده اش، اين است كه به آنها بفهماند او در خواب و بيدارى – هر دو- ادراک و دریافت يكسان دارد و چون در حال خواب هم در حضور او باشند، مثل بیداری، رعايت ادب كنند.
و از آن حضرت صلى اللَّه عليه و آله روايت است كه چرتى زد و برخاست و بىتجديد وضوء نماز خواند، و از او پرسش شد، فرمود: من مانند شماها نيستم چشمم مي‌خوابد و دلم بيدار است.
و همه اين روايات، خبر واحدند و اگر پذيرفته شوند بر اين روش تفسير می‌شوند. [14] [ یعنی ما در مورد روایت «مَنْ رَآنِي فَقَدْ رَآنِي» بحث سندی نکردیم، لذا اگر روایت از نظر سندی مشکلی نداشته باشد، توجیه اش این است که ما گفتیم.]
نتیجه: ما (آیت الله طبسی) روایت بشر نخاس را می‌پذیریم و اشکال رؤیا بودن را هم، جواب می‌دهیم – البته جواب ما؛ غیر از جواب ایشان است، چون مرحوم صدر از طریق «من رآنی فقد رآنی» جواب داده‌اند. – و قائلیم که چنین رؤیایی، شاهد صدق دارد و در بیداری امام، آن را تأیید کرده‌اند.
شبهه رؤیا بودن روایت بشر نخاس
قبلاً گفتیم، اشکال این است که جریان بشر نخاس خواب است و ما نمی توانیم به خواب استناد کنیم. جواب ما این بود که این جریان، خواب صرف نیست بلکه خوابی است که در بیداری امام آن را تأیید کرده است و اماره بر صدق دارد، پس اعتماد ما برتأیید امام است. خود مستشکل هم – مرحوم صدر – از این اشکال سه جواب داده اند که قبلاً بیان شد:
جواب اول: گاهی امارات صدق بر رؤیا وجود دارد.
جواب دوم: اگر شخصی، پیامبر و یا ائمه معصومین علیهم السلام را در خواب ببیند، ممکن نیست خواب او کاذب باشد. چون پیامبر فرموده است: «من رآنا فقد رآنا»
ما به استناد فرمایشات کراجکی و شیخ مفید جواب دادیم وگفتیم که جواب ایشان – مرحوم صدر – باید تفصیل داده شود وگرنه به صورتی که ایشان پاسخ دادند، قابل قبول نیست.
جواب سوم:
روایت بشر نخاس، در واقع کنایه از این است که به حضرت نرجس سلام الله علیها، الهام می‌شده است، پس نیازی نیست که به ظاهر روایت و همه متون آن، ملتزم شویم بلکه آنها را به عنوان رموز می‌گیریم. این‌ها رموزی است که به وی الهام شده است.
توضیح جواب سوم:
گاهی مصلحت ایجاب می‌کند که خداوند به شخصی، الهام کند و انکار الهام در واقع تکذیب قرآن و روایات است. مثلاً: « وَ أَوْحى رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذي مِنَ الْجِبالِ بُيُوتاً وَ مِنَ الشَّجَرِ وَ مِمَّا يَعْرِشُون [15] و یا آیه شریفه: «فَمَنْ يُرِدِ اللَّهُ أَنْ يَهْدِيَهُ يَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ وَ مَنْ يُرِدْ أَنْ يُضِلَّهُ يَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَيِّقاً حَرَجاً كَأَنَّما يَصَّعَّدُ فِي السَّماءِ»[16]
پس اصل الهام، در آن حرفی نیست. کسانی هستند که مورد عنایت خداوند متعال قرار می‌گیرند. هیچ بعید نیست که حضرت نرجس سلام الله علیها گرچه به شکل غامض (که روشن نباشد) در همان محل خودش، بنابر مصلحتی، به ایشان الهام می‌شده است. زیرا خداوند می‌دانست که ایشان مادر امام زمان عجل الله تعالی فرجه می‌شود و کسی که الان در ناز و نعمت به سر می‌برد و نوه قیصر است، بناست که در آینده مورد اذیت واقع شود. (اذیت هایی از قبیل: به اسارت در آمدن، تحت مراقبت شدید حکومت و…)، پس باید چنین کسی که در آینده دچار گرفتاری می‌شود، ازنظر عاطفی و روحی، زمینه سازی شود تا در برابر مشکلات، شانه خالی نکند و برایش غیر قابل تحمل نباشد. اگر او آمادگی روحی نداشته باشد و بار مسئولیت را تحمل نکند، قضیه ولادت حضرت، آشکار می‌شود و موجب کشته شدن مادر و فرزند می‌شود. پس خداوند بنابر مصلحت به ایشان الهام کرده است و خواب در این جا کنایه از الهام است.[17]
جواب از پاسخ سوم مرحوم صدر
ما اصل الهام و اینکه، بعضی مورد الهام قرار می‌گیرند را، قبول داریم، ولی حمل چنین روایت مفصلی، بر رمز و کنایه، جای تأمل دارد. و جواب ما همان است که گفتیم، این رؤیا را امام در بیداری تأیید کرده است و اماره بر صدق دارد، پس اعتماد ما برتأیید امام است.
مؤید دوم روایت بشر نخاس:
روایت بشر نخاس، از روایاتی است که اشکالات سندی و دلالی به آن وارد شده است. تا اینجا برای پاسخ به اشکال دلالی، مویدی برای روایت بشر آوردیم. (که در نوشتار قبلی ذکر شد) موید روایت بشر، روایت الغیبة نعمانی است که از امام زمان عجل الله تعالی فرجه، تعبیر به «ابن سبیه» شده است. اکنون، موید دیگری هم برای روایت بشر نخاس، بیان می‌کنیم. این روایت را از إثبات الهداة بالنصوص و المعجزات شیخ حر عاملی، نقل می‌کنیم. (این بحث، استدراکی از قبل است)
به سند خودش از فضل بن عبدالجبار نقل می‌کند که خدمت امام حسن عسگری رسیدم، گفتم: دوست دارم که سوالی بپرسم و بدانم که امام و حجت خدا بر بندگان، بعد از شما چه کسی است؟ امام فرمودند: امام و حجت بعد ازمن، فرزند من است. [18] اسم او، هم نام و هم کنیه پیامبر است. او آخرین حجت های خدا و آخرین خلیفه خداوند در زمین است. [19]
گفت: آن فرزندی که می‌فرمایید، از چه کسی است؟ [شاهد ما این جاست] امام فرمود: از از دختر پسر قیصر روم – نوه پسری قیصر روم- است. به زودی متولد می‌شود و غیبت طولانی دارد و بعد از آن، به اراده خداوند ظاهر می‌شود. [20]
پس این روایت را به عنوان شاهد دوم و استدراک روایت بشر، قرار بدهید.
منابع دیگر این روایت:
* کشف الحق اربعون خاتون آباد، ص15 (البته اضافاتی دارد: «یقتل الدجال فیملا الارض قسطا وعدلا کما ملئت ظلما وجورا فلا یحل لاحد ان یسمی او یکنیه» بیان نکردن کنیه حضرت، خلاف مشهور است، زیرا، عدم ذکر در مورد نام حضرت است و تا آنجا که بنده (آیت الله طبسی) تحقیق کرده ام، کسی نسبت به کنیه، چنین نگفته است).
* مستدرک مرحوم نوری، ج12 ص280
* صافی، منتخب الاثر ص346
* معجم الاحادیث الامام المهدی، ج6، ص49
منبع: اقتباسی از درس “خارج مهدویت” حضرت آیت الله طبسی
[1] – قدیمی ترین خبردرباره ملیت مادرامام زمان علیه السلام به سال 286ق/899م ،برمی گردد.صدوق نخستین بار به نقل از محمد بن بحر شیبانی که روایت خود را به بشر بن سلیمان نخاس منسوب می داند، این موضوع را ذکر کرده است. طبق این خبر، او شخصی مسیحی مذهب، از روم بود که توسط نیروهای اسلامی به اسارت درآمد و بصورت کنیز در معرض فروش قرار گرفت. بشرنخاس وی را از بازار برده فروشان خرید و به محضر امام دهم – حضرت علی هادی علیه السلام – درسامرا فرستاد. روایت مذکور پس از بیان این مطلب اعتبار خود را از دست داده و به سبک شرح نوبسی زندگی اولیاء وقدیسین درمی آید. روایت می شود که مادر امام دوازدهم ملیکه بنت یشوع، نوه دختری قیصر روم بود، ومادرش از اعقاب شمعون حواری عیسی علیه السلام بوده است. زمانی ملیکه درکاخ جدش مریم، مادرعیسی علیه السلام و. حضرت فاطمه علیها السلام ،دخترپیامبراسلام رادرعالم رؤیا می بیند، حضرت فاطمه علیه السلام در عالم رؤیا او را به اسلام دعوت می کند و وی رامتقاعد می سازد تا خود را به اسارت لشکریان اسلام درآورد. توثیق این روایت از جنبه های گوناگون مورد سؤال قرار گرفته است.شک آورترین نکته دربخش آخر روایت ملاحظه می شود. اولاً: پس از سال 242/856 جنگ عمده ای بین عباسیان و رومیان وجود نداشته و هیچ دلیلی هم در مأخذ دیده نمی شود که امپراطور روم ازعباسیان تقاضای آزادی نواده دختری خود راکرده باشد. ( تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم، جاسم حسین، ترجمه سید محمد تقی آیت اللهی، ص115).
[2] – سیر الاعلام النبلاء شرح حال متوکل ناصبی را ببینید، و در تحقیقات تان مواظب باشید چیزی ننویسید که در راستای تأیید دشمنان باشد. من الان دربعضی از مقالات می بینم که می خواهند ساحت متوکل را تبرئه کنند، می نویسند که متوکل ناصبی نبوده و تخریب کربلا را هم، انجام نداده است. می خواهند این اصل مسلم را زیر سوال ببرند. خود ذهبی(سیر اعلام النبلا،ذهبی،ج12،ص36) در مورد متوکل می گوید: وفِي سَنَةِ سِتٍّ وَثَلاَثِيْنَ: هَدَمَ المُتَوَكِّلُ قَبْرَ الحُسَيْنِ -رَضِيَ اللهُ عَنْهُ- فَقَالَ البَسَّامِيُّ أَبْيَاتاً مِنْهَا: أَسِفُوا عَلَى أَنْ يَكُوْنُوا شَارَكُوا … فِي قَتْلِهِ فَتَتَّبعُوهُ رَمِيْمَا ؛ وَ كَانَ المُتَوَكِّلُ فِيْهِ نَصْبٌ وَانْحِرَافٌ، فَهَدَم هَذَا المَكَانَ وَمَا حَوْلَهُ مِنَ الدُّوْرِ، وَأَمَرَ أَنْ يُزْرَعَ، وَمَنَعَ النَّاسَ مِنْ انْتِيَابِهِ ]ابن اثیر که با شیعه مشکل داشت، نقل می کند که: دلقکی، در مجلس متوکل به امیر المومنین اهانت می کرد. چرا باید از رذل ترین عباسیین، دفاع کنیم؟[
[3] – شمس الدین ذهبی، سیر اعلام النبلا ج12 ص36
[4] – این کتاب، بر اساس وقایع سال ها نوشته شده است لذا بصورت مجلد نمی باشد.
[5] – قَالَ بِشْرٌ فَقُلْتُ لَهَا وَ كَيْفَ وَقَعْتِ فِي الْأَسْرِ فَقَالَتْ أَخْبَرَنِي أَبُو مُحَمَّدٍ لَيْلَةً مِنَ اللَّيَالِي أَنَّ جَدَّكِ سَيُسَرِّبُ جُيُوشاً إِلَى قِتَالِ الْمُسْلِمِينَ يَوْمَ كَذَا ثُمَّ يَتْبَعُهُمْ فَعَلَيْكِ بِاللَّحَاقِ بِهِمْ مُتَنَكِّرَةً فِي زِيِّ الْخَدَمِ مَعَ عِدَّةٍ مِنَ الْوَصَائِفِ مِنْ طَرِيقِ كَذَا فَفَعَلْتُ فَوَقَعَتْ عَلَيْنَا طَلَائِعُ الْمُسْلِمِينَ
[6] – میرزای قمی، قوانین، ص495
[7] – قَالَ بِشْرٌ فَلَمَّا انْكَفَأْتُ بِهَا إِلَى سُرَّ مَنْ رَأَى دَخَلْتُ عَلَى مَوْلَانَا أَبِي الْحَسَنِ الْعَسْكَرِيِّ ع فَقَالَ لَهَا كَيْفَ أَرَاكِ اللَّهُ عِزَّ الْإِسْلَامِ وَ ذُلَّ النَّصْرَانِيَّةِ وَ شَرَفَ أَهْلِ بَيْتِ مُحَمَّدٍ ص قَالَتْ كَيْفَ أَصِفُ لَكَ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا أَنْتَ أَعْلَمُ بِهِ مِنِّي قَالَ فَإِنِّي أُرِيدُ أَنْ أُكْرِمَكِ فَأَيُّمَا أَحَبُّ إِلَيْكِ عَشَرَةُ آلَافِ دِرْهَمٍ أَمْ بُشْرَى لَكِ فِيهَا شَرَفُ الْأَبَدِ قَالَتْ بَلِ الْبُشْرَى قَالَ ع فَأَبْشِرِي بِوَلَدٍ يَمْلِكُ الدُّنْيَا شَرْقاً وَ غَرْباً وَ يَمْلَأُ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا كَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً قَالَتْ مِمَّنْ قَالَ ع مِمَّنْ خَطَبَكِ رَسُولُ اللَّهِ ص لَهُ مِنْ لَيْلَةِ كَذَا مِنْ شَهْرِ كَذَا مِنْ سَنَةِ كَذَا بِالرُّومِيَّةِ قَالَتْ مِنَ الْمَسِيحِ وَ وَصِيِّهِ قَالَ فَمِمَّنْ زَوَّجَكِ الْمَسِيحُ وَ وَصِيُّهُ قَالَتْ مِنِ ابْنِكَ أَبِي مُحَمَّدٍ.
[8] – کتاب«فرائد السمطین فی فضایل المرتضی و البتول و السبطین والئمه من ذریتی» از جوینی است. نویسنده، از اهل سنت و شافعی مذهب است. وی، استاد ذهبی متعصب است. جوینی می گوید که چند سالی پیش او درس خوانده ام. ذهبی در کتاب« معجم شیوخ المحدثی الذهبی» اسمش را می برد و از او تجلیل می کند. این کتاب انصافا، خواندنی است.
[9] – قصه الامام الرضا علیه السلام مع من رأی فی الامنام النبی صلی الله علیه وآله وسلم و اعطاه ثمانیه عشر تمره. قال الحاکم : و حدثنی علی بن محمد بن یحیی المذکر قال : حدثنا محمد بن علی به الحسین القفقیه قال :حدثنا أحمد بن زیاد بن جعفر ،قال حدثنا علی بن ابراهیم هاشم ، عن محمدبن عیسی، عن أبی حبیب {البناجی} انه قال:رأیت رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم فی المنام و فد وافی البناج و نزل فی المسجد الدی ینزله لحاج فی کل سنه ، و کأنی مضیت إلیه و نزلت عنده و سلَّمت علیه و وقفت بین یدی، فوجدت عنده طبقا من خوص نخل المدینه فیهتمر صیحانی فکانه قبض من ذلک التمر،فناولنی فعددته فکان ثمانیه عشر {تمرهً}،فتأوَّلت أننی أعیش بعدد کل تمره سنه.فلما کان بعد عشرین یوماً کنت فی أرض تعمر بین یدیه للزراعه إذ جاءنی من أخبرنی بقدوم أبی الحسن الرضا علیه السلام من المدینه و نزوله دلک المسجد،فرأیت الناس یسعون الیه، فمضیت نحوه و تحته حصیر مثل ما کان تحته،وبین یدیه طبق فیه تمر صیحانی فسَّلمت علیه و درُّ علیَّ السلام و استدنانی فناولني قیضه من ذلک التمر ، فقلت له: زدنی من با ابن رسول الله )صلی الله علیه وآله) فقال : لو زادک رسول الله صلی الله علیه وسلم لزدناک.(فرائد السمطین ، چاپ بیروت ،ج2، ص210)چاپ دوجلدی
[10] – البته باید در روابت « من رآنا فقد رآنا» بحث شود، ثانیاً: از کجا معلوم، کسی را که در خواب می بیند، معصوم باشد. ما به راحتی، چنین کلامی را نمی توانیم بپذیریم. الان منحرفین هم می گویند ما فاطمه زهرا سلام الله علیها و یا …را در خواب دیدیم. خیر، باید امام تصدیق کند.
[11] – موسوعة الامام المهدی،سید محمد صادق صدر، ص250و 251،ناشر دارالکتب الاسلامی.
[12] – البته بعضی این روایت را مورد سوء استفاده یا دستآویز قرار می دهند که فلانی حق است زیرا ایشان خواب پیامبر صلی الله علیه و آله و یا فاطمه زهرا سلام الله علیها را دیده اند و آن ها تأیید کرده اند.
[13] – بحارالانوار ج58، ص211.
[14] – مجلسی، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، ج58، ص: 212.
[15] – سوره نحل، ایه 68
[16] – سوره انعام، آیه 125.
[17] – ثالثاً: اننا غیر مضطرین لأن نلتزم من هذا الحدیث بحر فیه الرؤیا. بل یمکننا ان نحمله علی نحو من الرمزیه و نقول :ان أم المهدی علیه و علیها السلام، کانت فی بلادها الأولی کانت ملهمة بشکل غامض بعض خطوط مستقبلها و الحنین الیه، بمقدار بحیث انها حین واجهت هذا المستقبل احبتة واخلصت له. و هذه مصلحة الهیة عظیمة، باعتبار ما یعلمه الله تعالی من کونها اما للمهدی علیه السلام، وما سوف تری فی سبیل ذلک من الضغط والمطاردة والعذاب. اذن فهی تحتاج إلی الهام خاص – ولو بشکل لا شعوری غامض – یوجب تربیتها و توجیه عواطفها بالشکل المخلص المؤمن . فانها، لو کانت مجردة عن هذا الهام و کانت مشتراة من السوق من دون اخلاص سابق و تربیة داخلیة، لأمکن لها ان تجزع من التعذیب فتبوح بأمر ولدها، ویؤدی الحال إلی القاء القبض علیه و وقتله. وهو ما لا یریده الله تعالی ان یکون… کیف؟ .وقد ذخره الله عزوجل بقدرته الکبری لمستقبل الاسلام و ارساء قواعد الحق. أما انکار وجود الالهام کحقیقة کونیة الهیة، تتحقق بارادة الله تعالی عنده وجود المصلحة..فهذا تکذیب للقرآن اذ ینسب الالهام إلی النحل قائلاً:و اوخی الی النحل ان اتحذی من الجبال بیوتا و من الشجر ومما یعرشون. ثم کلی من کل الثمرات، فاسلکی سبل ربک ذللا. وینسب عزوجل هذا الالهام ببعض مراتبه ذلی الانسان إذ یقول عز من قائل : فمن یرد الله ان یهدیه یشرح صدره للاسلام، ومن یُرد ان یضله یجعل صدره ضیقاً حرجاً کانما یصعد فی السماء.اذن فلتکن الظاهرة التی أحسنت بها عاشتها ام المهدي ، شکلاً من أشکال الالهام.(موسوعة الامام المهدی،سید محمد صادق صدر، ص250و 251،ناشر دارالکتب الاسلامی)
[18] – گویا، این راوی خبر ندارد که امام به دنیا آمده است که برایش سوال شده که آیا برادر امام حسن عسگری علیه السلام با آن مشکلاتی که داشت امام است؟
[19] – کسانی که قائلند، امام زمان علیه السلام تا قیامت، خلیفه است و بعد از او حجتی نیست، یکی از دلایل شان همین روایت است که اصلا منافاتی هم با رجعت ندارد.
[20] – و قال: حدثنا محمّد بن عبد الجبار قال: قلت لسيدي الحسن بن علي علیه السّلام يا ابن رسول اللّه جعلني اللّه فداك أحب أن أعلم من الإمام و حجة اللّه على عباده من بعدك؟ فقال علیه السّلام: إن الإمام و حجة اللّه من بعدي ابني سميّ رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و كنيّه الذي هو خاتم حجج اللّه و آخر خلفائه، قال: ممن هو يا ابن رسول اللّه؟ قال: من ابنة ابن قيصر ملك الروم ألا إنه سيولد و يغيب عن الناس غيبة طويلة ثم يظهر الحديث. شیخ حر عاملی، إثبات الهداة بالنصوص و المعجزات ، ج3ص567 باب32ح680 ، نقل از اثبات الرجعه فضل بن شاذان.