بررسی شخصیت حضرت حکیمه سلام الله علیها
در نوشتار قبلی گفته شد که این مسأله در نظر ما از مسلمات و قطعیات است ولی از آن جا که بعضی، در دلائل ولادت و گاهی در نقل حضرت حکیمه سلام الله علیها و یا ادله آن، تشکیک می کنند، به همین جهت به بررسی ادله اثبات ولادت، پرداختیم. البته باید بگوییم که:
اولاً: دلائل ولادت امام زمان عجل الله تعالی فرجه، منحصر به نقل حضرت حکیمه سلام الله علیها نیست بلکه دلائل و روایات متعدد و متضافری داریم که از حد استفاضه گذشته و به تواتر رسیده و نیازی به بررسی سندی هم ندارد.
ثانیاً: نقل جریان ولادت از زبان حضرت حکیمه سلام الله علیها، منحصر در یک طریق نمی باشد، بلکه چنین جریانی به طرق متعدد از آن بانوی مکرمه نقل شده است.
ثالثاً: حضرت حکیمه سلام الله علیها از شخصیت هایی است که شأن ايشان اجل از وثاقت است و نیاز به توثیق ندارد.
بیانی در مورد حضرت حکیمه سلام الله علیها
گویا، بعضی در اصل وجود دختری از امام جواد علیه السلام به نام حضرت حکیمه سلام الله علیها و بعضی هم، در اعتبار ایشان، تردید دارند. به گمانم در اصل نسبت دختری از امام جواد علیه السلام بنام حکیمه سلام الله علیها، هیچ تردیدی نمی باشد. اکنون کلام بزرگان را در این مورد، بررسی می کنیم.
1- بیان مرحوم مجلسی در مرآة العقول في شرح أخبار آل الرسول: و في روايات أخر عن حكيمة أنها رأته عليه السلام بعد ذلك مرارا، و كانت تراه عليه السلام في أيام إمامته أيضا، ( در روایات دیگری نیز آمده است که حکیمه سلام الله علیها امام زمان عجل الله تعالی فرجه را بعد از ولادتش، بارها مشاهده کرده است و همچنین امام را در زمان امامتش هم، دیده است.) و كانت من السفراء و تسأل للناس المسائل، و تأتي إليهم بجوابها، و قد أوردت سائر الأخبار في ذلك في كتاب بحار الأنوار.[1]
(حضرت حکیمه، یکی از سفیران خاص امام زمان عجل الله تعالی فرجه بود و مسائل را برای مردم از امام می پرسید و برای شان جواب می آورد و روایات دیگر در این باب در کتاب بحارالانوار آمده است).
2- بیان مرحوم مجلسی در بحارالانوار: ثم اعلم أن في القبة الشريفة قبرا منسوبا إلى النجيبة الكريمة العالمة الفاضلة التقية الرضية[2]حكيمة بنت أبي جعفر الجواد سلام الله علیها و لا أدري لِمْ لمْ يتعرضوا لزيارتها مع ظهور فضلها و جلالتها و أنها كانت مخصوصة بالأئمة علیهم السلام و مودعة أسرارهم و كانت أم القائم عندها و كانت حاضرة عند ولادته و كانت تراه حينا بعد حين في حياة أبي محمد العسكري و كانت من السفراء و الأبواب بعد وفاته فينبغي زيارتها بما أجرى الله على اللسان مما يناسب فضلها و شأنها و الله الموفق.[3]
(سپس بدان که در ضریح مطهر عسگریین علیهماالسلام، قبری منسوب به نجیبه، کریمه، عالمه، فاضله، تقیه، رضیه؛ بنام حکیمه دختر امام جواد علیه السلام است و من نمی دانم که چرا علمایی که کتاب [ مزارات] نوشته اند متعرض زیارت این بزرگوار نشده اند با اینکه در فضیلت و جلالت او، هیچ شکی نمی باشد. این بانو مورد عنایت خاص ائمه طاهرین [ دختر امام جواد، خواهر امام هادی، عمه امام حسن عسگری و امام زمان ] و همچنین محل سپردن اسرار ائمه بوده است. مادر امام زمان نزد او [دوران تعلیم و تربيت را به دستور امام هادی علیه السلام نزد حضرت حکیمه گذرانده است ] بوده است. حضرت حکیمه هنگام ولادت امام زمان عجل الله تعالی فرجه، حاضر بوده و امام زمان عجل الله تعالی فرجه را در دوران حیات امام حسن عسگری[بعد از ولادت امام زمان] هم می دیده است و از سفرای امام زمان عجل الله تعالی فرجه بعد از شهادت امام حسن عسگری علیه السلام بوده است. پس شایسته است که زیارت آن بانوی مکرمه متناسب با فضلیت و جایگاه عظیمش، انجام شود.
3- بیان مرحوم وحید بهبهانی
مرحوم وحید بهبهانی هم از عدم تعرض علما، به جهت زیارت حضرت حکیمه، اظهار تعجب کرده و گویا فرمایش دایی خود (علامه مجلسی) را تأیید می کند. ایشان می فرماید:
عدم التعرض لزیارتها کما أشار الیه المفضال (منظور علامه مجلسی است) عجیب و أعجب منه عدم تعرض الاکثر کالمفید فی الارشاد و غیره لها فی أولاد الجواد بل حصر بناته فی غیرها.[4]
4- بیان ابن شهر آشوب در مورد دختران امام جواد علیه السلام
مرحوم ابن شهر آشوب صاحب معالم العلماء و مناقب آل ابی طالب، تصریح دارد که دختران امام جواد علیه السلام سه نفر بنام های، حکیمه، خدیجه و ام کلثوم هستند. ایشان می فرماید: «و أولاده علی الإمام و موسی و حکیمه و خدیجه و أم کلثوم».[5]
5- بیان مرحوم طبرسی در مورد دختران امام جواد علیه السلام
مرحوم طبرسی هم، بر این مطلب تصریح دارد که یکی از دختران امام جواد علیه السلام، حضرت حکیمه است:
وكان لأبي جعفر عليه السلام من الأولاد على الإمام عليه السلام، وموسى، ولم يخلف ذكراً غيرهما، ومن البنات حكيمة وخديجة، وأم كلثوم ويقال ان له من البنات غير من ذكرناه، فاطمة، وامامة.[6]
6- بیان مرحوم تستری در قاموس الرجال
أما حکیمه فألاخبار بوجودها و روایه تولد الصاحب، عنها مستفیضه.[7]
مرحوم تستری، روایات این دو مورد را مستفیضه می داند:
- روایات در ارتباط با وجود حضرت حکیمه سلام الله علیها به عنوان یکی از دختران امام جواد علیه السلام
- اخبار ولادت امام زمان عجل الله تعالی فرجه از زبان حضرت حکیمه سلام الله علیها
ایشان در صفحه «103» قاموس الرجال، می فرماید:
«حکیمه و خدیجه جلیلتان قائلتان بالحجه و تولت الاولی ولادته » (حکیمه و خدیجه از قائلین به وجود حضرت حجت هستند و حضرت حکیمه در هنگام ولادت امام زمان عجل الله تعالی فرجه حاضر بوده است).
7- بیان شیخ مفید در ارشاد
ظاهراً مرحوم شیخ مفید در ارشاد، با بیان دو دختر بنام های فاطمه و امامه برای امام جواد علیه السلام و عدم ذکر حکیمه سلام الله علیها به عنوان دختر امام جواد علیه السلام تاملی در این موضوع کرده‌اند. ایشان در ارشاد می فرماید:
وَ خَلَّفَ بَعْدَهُ مِنَ الْوُلْدِ عَلِيّاً ابْنَهُ الْإِمَامَ مِنْ بَعْدِهِ وَ مُوسَى وَ فَاطِمَةَ وَ أُمَامَةَ ابْنَتَيْهِ وَ لَمْ يُخَلِّفْ ذَكَراً غَيْرَ مَنْ سَمَّيْنَاه.[8]
بررسی عدم ذکر حکیمه در بیان شیخ مفید
چنین مطلبی از جهات مختلف قابل بررسی است:
اولاً: شیخ مفید در جای دیگری از کتاب ارشاد، مطلبی را بر خلاف این موضوع نقل کرده و روایتی را بیان می دارند که تصریح در داشتن دختری بنام حکیمه سلام الله علیها برای امام جواد علیه السلام دارد. روایت این است:
أَخْبَرَنِي أَبُو الْقَاسِمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ رِزْقِ اللَّهِ قَالَ حَدَّثَنِي مُوسَى بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ الْقَاسِمِ بْنِ حَمْزَةَ بْنِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ قَالَ حَدَّثَتْنِي حَكِيمَةُ بِنْتُ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ وَ هِيَ عَمَّةُ الْحَسَنِ سلام الله علیها أَنَّهَا رَأَتِ الْقَائِمَ عجل الله تعالی فرجه لَيْلَةَ مَوْلِدِهِ وَ بَعْدَ ذَلِك.[9]
پس، ادعای حصر در دو دختر بنام فاطمه و امامه برای امام جواد علیه السلام از جانب شیخ مفید، صحیح نمی باشد.
ثانیاً: ظاهراً شیخ مفید و هرکسی که چنین حصری را بیان کرده است, به استناد قول ابو عبدالله حارثی است و شیخ مفید هم حرف حارثی را نقل کرده است. (باید اعتبار این شخص مشخص گردد.)
ثالثاً: شیخ مفید یکی از وجوه طائفه هستند ولی معنایش این نیست که کلام ایشان قول فصل باشد و از طرفي، دیگر بزرگان ما سخنی بر خلاف چنین ادعایی دارند. ابن شهر آشوب در مناقب خود، می فرماید:
قَالَ ابْنُ بَابَوَيْهِ سَمَّ الْمُعْتَصِمُ لِمُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ علیه السلام وَ أَوْلَادُهُ عَلِيٌّ الْإِمَامُ وَ مُوسَى وَ حَكِيمَةُ وَ خَدِيجَةُ وَ أُمُّ كُلْثُومٍ وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْحَارِثِيُّ خَلَّفَ فَاطِمَةَ وَ أُمَامَةَ فَقَطْ ْوَ قَدْ كَانَ زَوَّجَهُ الْمَأْمُونُ ابْنَتَهُ وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ مِنْهَا وَلَدٌ.[10]
علامه مجلسی هم[11] همین مطلب را از مناقب نقل می کند.
7- بیان مرحوم مدرس در جنات الخلود
صاحب کتاب جنات الخلود – معاصر مرحوم مجلسی – نقل می کند که دو پسر و سه دختر برای امام جواد علیه السلام وجود دارد هر چند قول حارثی را همان قول اصح می داند.
بنابراین بودن دختری بنام حکیمه برای امام جواد علیه السلام نقل شده و نفی نشده است.
8- بیان صاحب الهدایه الکبری
حسین بن حمدان در الهدایه الکبری می فرماید:
قَالا لِي أَبُو مُحَمَّدٍ أَبُوهُ وَ كَفِيلُهُ حَكِيمَةُ أُخْتُ أَبِي الْحَسَنِ وَ هِيَ الْعَمَّة.[12]
پس ایشان تصریح دارد که حکیمه دختر امام جواد علیه السلام است.
9- بیان طبری در دلائل الامامه
طبری شیعی در کتاب دلائل الامامه خود در مورد فرزندان امام جواد علیه السلام می فرماید:
ذِكْرُ وُلْدِهِ : أبو الحسن عليّ بن محمّد العسكري الإمام علیه السلام و موسى و من البنات: خديجة، و حكيمة و أمّ كلثوم.[13]
10- بیان طبرسی در تاج الموالید
«الفصل الخامس: في عدد أولاده: و كان لأبي علیه السلام من الأولاد: عليّ الإمام علیه السلام و موسى، و لم يخلف ذكرا غيرهما، و من البنات: حكيمة و خديجة، و أم كلثوم و يقال (مشعر به تضعیف است) أنّ له من البنات غير من ذكرناه، فاطمة، و امامة.[14]
پس طبق ادعای بعضی، این گونه نیست که در تاریخ دختری بنام حکیمه فرزند امام جواد علیه السلام، ثابت نباشد.
نقل بعضی از مصادر دیگر جهت اثبات فرزندی برای امام جواد بنام حکیمه
در این نوشتار بعضی از مصادر دیگر را که در جهت اثبات اصل وجود دختری بنام حضرت حکیمه از فرزندان امام جواد علیه السلام است ذکر می کنیم.
- یکی از آن مصادر که در آن به چنین موضوعی پرداخته است، کتاب «تحفة الأزهار وزلال الأنهار في نسب أبناء الأئمّة الاطهار» تألیف السيّد ضامن بن شَدقَم الحسيني المدني مبی باشد. مولف تا سال 1088ق زنده بوده است. ایشان از احفاد امام سجاد علیه السلام بوده است. جد ایشان، معروف به بدرالدین نقیب صاحب کتاب زهر الریاض می باشد. کتاب«تحفة الأزهار وزلال الأنهار في نسب أبناء الأئمّة الاطهار» دو جلد است و در کتابخانه مرحوم کاشف الغطاء در نجف بوده است.
- کتاب «المَجدی فى انساب الطالبيین» از نجم الدین ابوالحسن على بن ابوالغنائم محمد مشهور به ابن صوفی(حدود390-حدود460ق)، نسب شناس شیعى می باشد. مولف، این کتاب را برای مجدالدوله نقیب مصر در دوران فاطمیین نوشته است. در این کتاب آمده است که فرزندان امام جواد علیه السلام محمد و علی و موسی و الحسن و حکیمه و بریحه و امامه و فاطمه می باشد.
سید نجم الدین ابوالحسن ابن ابی الغنائم النسابه از فرزندان علی بن ابیطالب – البته نه از حسنین بلکه از دیگر فرزندان- است. وی از نوادگان محمدبن عمرالأطرف است. ایشان دارای القابی است. القاب او الصوفی (چون جدش محمد الصوفی بوده است)، العمری (جون جدش عمر الأطرف است) و العلوی ( چون منسوبین به امیرالمومنین از غیر حسنین را علویین می گویند) است.
تخصص ایشان در علم نسب و از شیعیان اثنا عشری است (خودشان در شرح حال زید می گوید: نحن اثنا عشری). سید بن طاووس هم از او به بزرگی تجلیل می کند و می فرماید: (تغمده الله برحمته).
- کتاب «الشجرة المباركة في انساب الطالبية» از فخر رازی[15]می باشد. ایشان در این کتاب می گوید که فرزندان امام جواد علیه السلام سه پسر و پنج دختر می باشد: « فله من الابناء ثلاثه، ابوالحسن هادی الامام و موسی و یحیی و له من البنات خمس، فاطمه و بهجت صاحب الروایه و بریحه و حکیمه و خدیجه لا عقب للبنات و لا لیحیی».
نتیجه:
- در وجود دختری بنام حکیمه سلام الله علیها از امام جواد علیه السلام روایات مستفیضه و اخبار متعدد، وارد شده است. و این مطلب در منابع قدما و متأخرین ذکر شده است بنابراین تردید در این مورد، بی اساس و ناشی از عدم تحقیق و عدم تتبع می باشد.
- در جلالت و مقام والای ایشان شکی نمی باشد، چون جزو سفیران خاص و نواب امام بود.
- جایگاهی رفیع در نزد ائمه داشته است و اوج جایگاه این بانوی مکرمه، شرفیابی به محضر امام زمان عجل الله تعالی فرجه در هنگام ولادت امام می باشد و خود حکیمه ناقل خبر ولادت حضرت، به چند طریق می باشد.
- در مورد وثاقت جناب حکیمه؛ ایشان شأنش اجل از این است که بخواهیم در مورد وثاقتش صحبت کنیم. آن بانو؛ شرفِ عظیم را نائل شده و آن شرفیابی به محضر حضرت بقیه الله است. افرادی مثل ایشان و یا حضرت ابالفضل و یا زینب کبری علیهم السلام شأن شان اجل از این است که نیاز به وثاقت داشته باشند.
منبع: اقتباسی از درس “خارج مهدویت” حضرت آیت الله طبسی
[1] – مجلسی، مرآة العقول في شرح أخبار آل الرسول، ج 4، ص10
[2] – مرحوم مجلسی صاحب فن و نقادی است که گاهی در مرآة العقول، بعضي اسناد کافی را نپذیرفته و گاهی هم در ملاذ الأخيار في فهم تهذيب الأخبار، اسناد تهذیب شیخ طوسی را زیر سوال می برد ولی با این حال، اینگونه و با عظمت از حضرت حکیمه(س) یاد می کند.
[3] – مجلسی، بحار الأنوار ،ج99 ؛ ص79
[4] – أعلام النساء ، ص 23 و تنقیح المقال ، ج3، ص286.
[5] – ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج3، ص487
[6] – شیخ طبرسی، تاج المواليد (المجموعة) ، ص 54
[7] – تستری، قاموس الرجال، ج 12،ص 88
[8] – شیخ مفید، الإرشاد في معرفة حجج الله على العباد ؛ ج2 ؛ ص295
[9] – الإرشاد في معرفة حجج الله على العباد ؛ ج2 ؛ ص351.
[10] – ابن شهر آشوب، مناقب آل أبي طالب :؛ ج4 ؛ ص380 ؛ ( چه بسا، حکیمه لقب باشد. اگر این مطلب ثابت شود دیگر مشکلی نیست چون در روایات ممکن است به عنوان لقب وارد شده است هرچند این بیان فقط صرف احتمال است.)
[11] – بحارالانوار ج 50، ص 8.
[12] – الهداية الكبرى، خصيبى، حسين بن حمدان، ص387
[13] – طبری، دلائل الإمامة، ص397
[14] – طبرسی، تاج المواليد، ص102
[15] –بنده(آیت الله طبسی)، شخصیت و عقاید فخر رازی را در کتاب خودش بنام مفاتیح الغیب (تفسیرش) تتبع نموده ام، ضمن این که مرحوم مجلسی هم در مرآه العقول در مورد او می گوید که فخر رازی ناصبی است.