يكى از علل مهم گرايش به مد، انگيزه هاى روانشناختى است كه با شناخت آن مى توانيد براى راهنمايى دوستانتان از راهكارهاى ارايه شده بهره بگيريد.
الف – شناخت انگيزه ها
غالبا جوانان با انگيزه هاى روانشناختى ذيل به مد گرايش پيدا مى كنند:
1 – تنوع طلبى و نوگرايى
تمايل به امروزى شدن و نوگرايى در روحيه و رويه جوانان وجود دارد. اين تمايل ممكن است شديد يا ضعيف باشد و نشانگر نياز جوان به شكستن قالب هاى موجود، فاصله گرفتن از هنجارهاى پيشين و رسيدن به هويتى متمايز و هم چنين گرايش به فاصله گرفتن از والدين است. اين نياز، زمانى كه نمود بيرونى به خود مى گيرد و در رفتار جوان منعكس مى شود، به صورت مدگرايى ظاهر مى گردد.[1]
2 – همانندسازى
همانندسازى به فرايندى اطلاق مى شود كه براساس آن؛ افراد، نگرش ها و الگوهاى رفتارى شخص ديگرى را براى خود سرمشق قرار مى دهند و با تقليد از نگره ها و ويژگى رفتارى وى احساس مى كنند كه بخشى از قدرت و كفايت او را نيز به دست آورده است. در دوران جوانى كه فرد از والدينش فاصله مى گيرد، الگوهايى كه خود را با آنها شبيه كرده است از دست مى دهد و در درون او خلأيى به وجود مى آيد. چنين خلأيى مى بايد از طريق يافتن الگوهاى ديگر، يعنى از طريق همانندسازى هاى جديد پر شود. اين شخصيت ها ممكن است چهره هاى محبوب و معروف يا گروه خاصى (مانند رپ ها) باشند و جوان خود را از نظر ظاهرى شبيه آنها ساخته، در شيوه لباس پوشيدن و طرز رفتار با آنان همانندسازى مى كند.[2]
3 – رقابت و چشم و هم چشمى با ديگران
انگيزه رقابت و چشم و هم چشمى با ديگران، ممكن است در همه افراد وجود داشته باشد و به گونه هاى مختلف بروز مى كند. اگر جهت گيرى رقابت در زمينه هاى مثبت باشد، باعث پيشرفت و رشد و تكامل معنوى فرد مى شود؛ اما اگر جهت گيرى آن به سوى امور مادّى و مُدپرستى سوق پيدا كند و فرد، سعى كند از لحاظ ظاهرى (و مثلاً در سبك و شيوه لباس پوشيدن) از ديگران عقب نماند، سرانجامِ خوبى نخواهد داشت.[3]
4 – انگيزه همسان سازى
علاوه بر اينكه تمايل شديد به همسان سازى با گروه هاى همسال و الگوپذيرى از دوستان در مدگرايى جوانان نقش اساسى دارد؛ ترس و نگرانى از سرزنش ها از سوى دوستان در گرايش جوانان و نوجوانان به انتخاب نوع پوشش و آرايش آنها نقش بسزايى ايفا مى نمايد. لذا از آنجا كه عدم هم رنگ شدن با ديگران ممكن است به تحقير و تمسخر، پوزخند زدن و متلك گفتن اطرافيان منجر شود، همين امر انگيزه اى مى شود تا جوانان و نوجوانان خود را شبيه اطرافيان نموده، از مدهاى رايج پيروى كنند.[4]
5 – تشخُّص طلبى
«مد» صورتى از تقليد و بنابراين صورتى از تشخيص اجتماعى است. برخى بر اساس همسان سازى تمايل دارند از ديگران تقليد كنند و در واقع به متحدالشكل شدن و وفق دادن خود با ديگران اهميت فراوانى مى دهند. اما در مقابل برخى نيز دوست دارند از بقيه افراد متمايز باشند و به عبارتى مايلند با ديگران تطابق نداشته، مجزا از سايرين به حساب بيايند. لذا برخى بر اساس همين انگيزه به مدهاى خاص رو مى آورند.
مد تنها يك حركت نيست؛ بلكه عبارت از دو حركت ميان طبقات بالا و طبقات پايين جامعه است. به عبارت ديگر طبقات پايين دست سعى دارد كه هر چه بيش تر شبيه افراد طبقات بالاست باشد، در سوى ديگر نيز افراد طبقه بالا وقتى بين خود و طبقات پايين تفاوتى نمى بينند، سعى مى كنند وضع گذشته را رها سازند و با خريد اشياء گران قيمت و لباس هاى گران بها مانع از رسيدن طبقات پايين به سطح خود شوند. اين است كه از مد براى تشخص طلبى و برتر نشان دادن خود استفاده مى كنند.
6 – خودنمايى
طبق گفته آبراهام مازلو «ارزش و منزلت» يكى از نيازهاى مهم انسان مى باشد. جوانان نيز بر حسب مقتضيات سنى و جنسى مى خواهند از ارزش و احترام نزد ديگران برخوردار باشند و براى رسيدن به اين هدف از روش ها و شيوهاى مختلف استفاده مى كنند: يكى از طريق درس خواندن، ديگرى از طريق زيبايى، عدّه اى با ورزش و هنر و عدّه اى نيز بامدگرايى اظهار وجود مى نمايند. بنابراين «مد» از لحاظ روانى با نوعى خودنمايى و نياز به جلب توجه ديگران بستگى دارد.
برخى افراد نيروى متراكم آزاد نشده اى در درونشان احساس مى كنند كه از آن براى نفوذ در دل ها و بروز قدرت و استعداد خود استفاده مى نمايند. آنان با تعويض و تغيير هر روزه لباس و آرايش خود و خريدن لباس هاى گران قيمت و مُدِ روز، در صدد جلب توجه ديگران برآمده، نگاه ها را به خود معطوف مى دارند.[5]
7 – استقلال طلبى
دوره جوانى دوره گذار بلوغ و شكل گيرى حس استقلال طلبى فرد است. از همين رو جوان سعى دارد با روش هاى مختلف، استقلال و هويت خود را به ديگران نشان دهد. به عنوان نمونه دختران در سن جوانى و گاهى در نوجوانى دست به آزمون «آرايش» مى زنند تا از گروه سنى خود پيش تر باشند.
8 – عقده حقارت
يكى از مشكلات روحى ـ روانى در حيات آدمى، عقده هايى است كه بر اثر تحقير يا ارضا نشدن برخى اميال و خواسته ها، انباشته مى شود و با ايجاد يك زمينه (مد غربى و زينت كردن و…) خود را نمايان مى كند؛ عقده هايى كه فرد را نسبت به خود بى اعتماد، و اراده را از او سلب مى سازد و فرد براى جبران آن به رفتار نابهنجار مدگرايى گرايش مى يابد.[6]
ب – راه هايى براى راهنمايى
اما براى راهنمايى افراد مبتلا به مدگرايى افراطى و انحرافى قبل از هر چيز بايد ريشه اين گرايش را شناخت؛ يعنى اين كه بروز اين رفتار در حس استقلال طلبى ريشه دارد يا در عقده حقارت و… ثانيا، نبايد با موضع گيرى هاى تند و تخريبى، آنها را به لجاجت و مقابله وا داشت؛ به گونه اى كه به بهاى تحمل آسيب ها بر روش اشتباه خود پافشارى نمايند.
در اين حالت ابتدا بايد از چنين افرادى دلجويى كرد و به آنها تفهيم نمود كه هيچ گاه مراعات ضوابط صحيح دينى و اجتماعى در نحوه پوشش و آرايش مناسب، به معناى محروميت و محدوديت و سلب آزادى و انتخاب نيست. بديهى است در مسير راهنمايى و ارشاد افراد مدگرا، نكات ذيل در خور توجه و سزاوار پيگيرى است:
1 – اعتماد دوست و فرد مدگرا را به سمت خود جلب كنيد تا او با شما به عنوان دلسوز و امين مواجه شود.
2 – از او بخواهيد در مسير خودشناسى گام نهاده، ارزش وجودى خويش را به خوبى ارزيابى و سنجش نمايد.
3 – آنها را در انتخاب دوست خوب راهنمايى نماييد و با هشدار نسبت به پيامدهاى دوستان ناباب اين نكته را يادآورى كنيد كه معمولاً اين دوره زودگذر است؛ ولى اگر فرد در همين ايام كوتاه با دوستان ناباب معاشرت داشته باشد، ممكن است انحراف تازه اى را براى فرد پديد آورد.
4 – خاطرنشان نماييد كه زيبايى ظاهرى يك امتياز محسوب مى شود؛ اما علت موفقيت، سعادت و خوشبختى انسان نيست. افراد فراوانى هستند كه وضعيت ظاهرى چندان مناسبى ندارند، ولى هيچ گاه احساس بى ارزشى نمى كنند، بلكه احساس خوشبختى و موفقيت دارند و با آرامش زندگى مى كنند.
5 – از كسانى كه به دليل عقده هاى حقارت و خود كم بينى به مدگرايى گرايش پيدا كرده اند، بخواهيد تا توانايى ها و استعدادهاى خود را شناسايى كرده، آنها را بر روى كاغذى يادداشت كند.
6 – به چنين افرادى ارزش هاى واقعى را معرفى نموده و از آنها بخواهيد اين ارزش ها را ملاك رفتار خود قرار دهند. در اين صورت به طور طبيعى كسانى كه به دليل رقابت و همسان سازى به مدگرايى رو آورده اند، ديگر واكنش ها و بازخوردهاى اطرافيان را ملاك رفتارهاى خود قرار نمى دهند.
7 – كسانى كه بر اساس انگيزه هاى روانشناختى به مدگرايى گرايش پيدا كرده اند بايد بدانند، تنها راه نشان دادن برترى خود و جلب توجه ديگران پوشش و آرايش عجيب و غريب نيست؛ بلكه بسيارى از كمالات ديگر در عرصه هاى علم، هنر و ورزش وجود دارد كه افراد مى توانند برترى خود را از آن طريق اثبات نمايند.
8 – آسيب هاى فردى، اجتماعى، سياسى و حتى اقتصادى رفتارهاى مدگرايانه را به اين گروه يادآور شويد.
پی نوشت ها
[1] – جوانان و مدگرايى، محمدصادق شجاعى، حديث زندگى: مهر و آبان 1382، شماره 13.
[2] – مد؛ نوآورى يا هنجارشكنى؟!، على تركاشوند، روزنامه رسالت، شماره 6538، ص 20.
[3] – همان.
[4] – همان.
[5] – ر.ك: اخلاق و رفتارهاى جنسى، يوسف غلامى، قم، دفتر نشر معارف، بهار 1386، سوم، صص 214 – 186.
[6] – ر.ك: مدگرايى، سيدمحمدتقى قاضوى، صباح، بهار و تابستان 1384، شماره 15 و 16.