با سلام. در همين ابتدا لازم به ذكر است كه مطالب زير به نقل از كتاب ارزشمند: «مقتل جامع سيد الشهدا» جلد اول خدمتتان ارائه مي‌گردد:
گزارش برخي از مورّخان، و عبارات بعضي از محدّثان نشان مي‌دهد كه امام حجّ را به عمرة مفرده تبديل كرده است، چنانكه ظاهر گزارش طبري[1] از طريق ابي‌مِخْنَف و عبارات مرحوم شيخ‌مفيد حاكي ا ز همين معنا است.
اما شواهدي نشان مي‌دهد كه اين‌گونه نبوده كه امام حسين محرم به احرام عمرة تمتع شده وآن را به عمرة مفرده تبديل كرده، يا محرم به احرام حج تمتّع گرديده و آن را به عنوان مصدود، به عمرة مفرده مبدّل ساخته، بلكه حضرت با احرام عمرة مفرده وارد مكّه شده و با انجام اعمال عمرة مفرده در ماه ذيحجه بدون تبديل نيّت، از مكّه خارج شده است. از جملة شواهد اين امر، دو روايت صحيحه است كه از امام صادق نقل شده، و در اين دو روايت عمل امام حسين به عنوان سنّت ـ مورد استناد قرار گرفته است:
1 – صحيحة ابراهيم بن‌عمر‌اليماني: ابراهيم مي‌گويد: از امام صادق دربارة شخصي سؤال شد كه در ماه‌هاي حج، عمره به جا آورده آنگاه به شهر خود بازگشته است؟ حضرت فرمود: جايز است، و اگر در همان سال، حج به جاي آورد و اِفراد انجام دهد قرباني بر او واجب نيست. آنگاه حضرت افزود: حسين بن‌علي روز ترويه به جانب عراق رفت، در حالي كه به عمرة مفرده محرم شده بود.[2]
2 – صحيحة معاوية بن‌عَمّار: او مي‌گويد: به امام صادق عرض كردم: فرق عمرة تمتّع با عمرة مفرده چيست؟ فرمود: عمرة تمتع با حج مرتبط است، امّا كسي كه عمرة مفرده را انجام مي‌دهد، هنگامي كه آن را به پايان رساند، مي‌تواند به هرجا كه بخواهد برود. چنانكه حسين بن‌علي در ذيحجه، عمره [مفرده] بجاي آورد، و سپس در روز ترويه به سمت عراق رفت در حالي كه مردم به سوي مِنيٰ مي‌رفتند، و كسي كه نمي‌خواهد حج بجاي آورد، جايز است كه در ماه ذيحجه، عمره [مفرده] انجام دهد.[3]
چنانكه گفته شد، اين دو حديث از نظر سند صحيح است (اوّلي به خاطر ابراهيم بن‌عمريماني و دوّمي به خطر معاوية بن‌عمّار). فقهاي شيعه اين دو روايت را مورد استناد قرار داده و طبق عمل امام حسين (به عنوان سنّت) فتوا داده‌اند. به عنوان نمونه:
1 – آيت‌الله سيّد محسن طباطبايي حكيم، با اشاره به دو روايت مورد بحث، مي‌فرمايد: … در مقابل اخبار ياد شده كه اهل‌بيت روايت كرده‌اند، نمي‌توان به آنچه در بعضي از كتب مقاتل آمده كه امام حسين عمرة خود را عمرة مفرده قرار داد، اعتماد كرد. مفاد كتب مقاتل اين است كه عمرة امام عمرة تمتّع بوده وآن را به اِفراد تبديل كرد.[4]
2 – مرحوم آيت‌الله سيّدابوالقاسم خوئي مي‌فرمايد: شكّي نيست كه از دو روايت گذشته [روايت ابراهيم يماني و معاوية بن‌عمار] استفاده مي‌شود كه خروج امام حسين روز ترويه، طبق قاعده بوده نه بخاطر اضطرار… كسي كه نمي‌خواهد حج انجام دهد براي او خروج از مكّه حتّي در روز ترويه جايز است.[5]
گفتني است كه از روايت اوّل استفاده مي‌شود كه امام هنگام ورود به مكّه (سوّم شعبان)، محرم به احرام عمرة مفرده بوده و همان زمان عمره را انجام داده است، امّا از روايت دوّم استفاده مي‌شود كه حضرت پيش از خروج از مكّه (روزهاي اوّل ذيحجه) عمرة مفرده انجام داده است و جمع اين دو ممكن است (انجام دو عمره در ظرف چهارماه اقامت امام در مكه)، علاوه بر دو روايت گذشته شواهد فقهي ديگر نيز گواهي مي‌دهد كه عمره‌اي كه امام حسين انجام داد، عمرة مفرده بوده است، اين قرائن را مي‌توان بدين‌گونه خلاصه كرد.
1 – اگر امام در ماه ذيحجه، محرم به احرام تمتّع شده بود، بايد براي بستن احرام به يكي از مواقيت پنجگانه (مسجد شَجَره، جُحْفه، يَلَمْلَم، قَرْنُ‌الْمَنازِل و وَادِي‌العَقِيق) مي‌رفت كه هر كدام فرسنگ‌ها تا مكّه فاصله دارد، در حالي كه حضور امام در يكي از آنها در تواريخ يا جوامع روايي ذكر نشده است.
2 – در فقه حج، ثابت شده است كه اگر كسي پس از احرام عمره يا حج، مصدود شود يعني دشمن يا شخص ديگري او را از رفتن به مكّه يا عرفات منع كند و راه ديگري نباشد، در همان محلّي كه ممنوع شده قرباني كرده و از احرام خارج مي‌شود و تنها با نيّت تبديل به عمره، از احرام خارج نمي‌شود. اگر امام حسين پس از احرام، مصدود شده بود مي بايست به همين كيفيّت قرباني كند، در حالي كه چنين امري در تاريخ يا حديث ثبت نشده است.[6]
منبع:پرسمان
[1]…. فطاف الحسين بالبيت و بين الصفا و المروة و قَصّ مِن شَعْرِه و حَلّ مِن عُمْرَته ثم توجّه نحو الكوفه. (تاريخ الامم و الملوك، ج5، ص385). علامة مجلسي نيز پس از نقل توطئة بني‌اميه به منظور بازداشت يا ترور امام حسين در موسم حج آن سال، اضافه مي‌كند: فلمّا علم الحسين بذلك حلّ من احرام الحج و جَعَلَها عمرةً مفردةً: وقتي حسين از اين توطئة آنان آگاه شد، از احرام حج خارج گرديد و آن را عمرة مفرده قرار داد. (بحارالانوار، ج45، ص99). شيخ مفيد مي‌نويسد: و لما اراد الحسين التوجّه الي العراق طاف بالبيت و سعيٰ بين الصفا و المروة و احلّ من احرامِه و جَعَلها عمرةً لانّه لم‌يتمكّن من تمام الحج مخافة أن يُقْبَضَ عليه… (الارشاد، ج2، ص67). چنانكه برخي از محقّقان معاصر تذكّر داده‌اند، (يوسفي غروي، وَقْعَةُ الطَّف، ص149) اين معنا (تبديل به عمرة مفرده) در صورتي استفاده مي‌شود كه نسخة اصلي عبارت ارشاد، «اتمام الحجّ» باشد (چنانكه در بعضي از نسخه‌هاي ارشاد چنين است)، همچنين در نسخة موجود روضة الواعظين و إعلام الوَرَيٰ كه در پي مي‌آيد، چنين است. در اين صورت معنا چنين خواهد بود كه امام، به حج تمتّع محرم شده بود، و آن را به عمره تبديل كرد. اين تفاوت، براساس تفاوت معناي تمام و اتمام است، چنانكه در آية اكمال دين، (سوره مائده:آية 3) «اَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي» آمده است. طبرسي تقريبا عين عبارت مفيد را آورده است: لما اراد الخروج الي العراق طاف بالبيت و سعيٰ بين الصفا و المروة، و احلّ من احرامِه و جعلها عمرةً لانّه لم‌يتمكّن من اتمام الحج مخافة أن يُقْبَض عليه بمكة… (إعْلامُ الوَرَيٰ بِأعْلامِ الهُدَيٰ، ص227)؛ فتال نيشابوري نيز چنين مي‌نويسد: و احلّ من احرامه و جعلها عمرةً لانّه لم‌يتمكّن من اتمام الحج… (روضة الواعظين، ج1، ص177)؛ امّا در نسخة تحقيق شدة چند سال پيش ارشاد، «تمام الحج» آمده است كه افادة عمرة مفرده مي‌كند، يعني چون امام احساس خطر كرد، عمره مفرده انجام داد و مكه را ترك گفت.
[2]. مرحوم كُلَيْني، فروع كافي، ج4،ص535، حديث 3؛ شيخ طوسي، تهذيب الاحكام، ج5، ص481، حديث 162، شيخ طوسي، استبصار، ج2، ص327، حديث 1160؛ وسائل‌‌الشيعة، ج10، ص246، باب 7، حديث2؛ علامه مجلسي اين حديث را از لحاظ سند، حسن همچون صحيح معرفي كرده است: حسنٌ كالصحيح. (مِرآةُ العقول، ج18، ص234).
[3]. مرحوم كُلَيْني، فروع كافي، ج4، ص535، حديث4؛ وسايل الشيعة، ج10، ص246، باب 7، حديث3.
[4]. مستمسك العروة الوثقي، ج11، ج192.
[5]. معتمد العروة الوثقي، كتاب الحجّ، ج2، ص237.
[6]. براي آگاهي بيشتر در اين زمينه به منابع ياد شده در زير مراجعه شود:نجم‌الدّين طبسي، مع الركب الحسيني من المدينه الي المدينه، ج2، ص98 ـ 93؛ باقر شريف قرشي، حياة الامام الحسين، ج3، ص52 ـ 50؛ يوسفي غروي، وَقْعَةُالطَّف، ص149 ـ 148، پاورقي؛ ابراهيم ابراهيمي، حج نيمه تمام، فصلنامة ميقات حج، شمارة 53، ص100.