با سلام. اگرچه بر اساس گزارش‌هاي تاريخي، سرهاي ديگر شهدا نيز از كوفه به شام، فرستاده شد[1]، اما در بارة مكان دفن آنها، گزارش‌هاي چندان معتبري در دست نيست، و در مجموع سه گزارش ذيل در اين باره وجود دارد :
الف. دفن سرها در جَبّانة كوفه
ابن سعد(مورخ مشهور و قديمي اهل سنت) نگاشته است كه وقتي اسرا در قصر ابن زياد زنداني شدند، شخصي به نام ابوخالد ذكوان به ابن زياد گفت: اين سرها را به من واگذار تا آنها را دفن كنم؛ او آنها را كفن كرده و در (قبرستان) جَبّانه (كوفه) دفن كرد.[2]
اين قول را به هيچرو نميتوان پذيرفت، چرا كه ـ چنان نگاشته شد ـ اولا با نصوص تاريخي كه دلالت بر بردن سرهاي شهدا به شام نزد يزيد دارد، ناسازگار است. ثانيا، در ادامة گزارش آمده است كه ذكوان، اجساد آنها را نيز دفن كرد، كه اين امر با مسلّمات تاريخ عاشورا منافات دارد، چرا كه قطعا اهل غاضريّه، دفن كنندگان شهدا بودهاند، نه شخصي به نام ذكوان.
ب. الحاق سرها به بدنها
دو تن از مورخان به نام هاي مستوفي هروي و بعدها خواندمير، نگاشتهاند كه اسراي اهل بيت، سرهاي ديگر شهدا را به همراه سر امام به كربلا آورده و در كنار بدنهايشان دفن كردند.[3]
اين گزارشْ از اين‌رو كه از گزارش‌هاي متأخر است و در منابع كهن، نيامده است، چندان اعتباري ندارد.
ج. دفن برخي سرها در مقبرة باب الصغير شام
اما از محققان معاصر، سيد محسن امين عاملي، ديدگاه ديگري دارد و در اين باره، نگاشته است :
در سال 1321 هجري قمري در مقبرة معروف به مقبرة باب الصغير در دمشق، بارگاهي را ديدم كه جلويِ درِ آن، سنگي بود و بر روي آن نوشته شده بود : اين جا، محل دفن سرهاي عباس بن علي، علي بن الحسين اكبر و حبيب بن مظاهر است. پس از چند سال، آنجا را خراب كرده و تجديد بنا كردند و آن سنگ از بين رفت و ضريحي داخل بارگاه ساخته بودند و اسامي بسياري از شهداي كربلا را بر روي آن نوشته بودند، در حالي كه آنجا در حقيقت منسوب به آن سه سر بود. البته به گمان قوي چنين انتسابي صحيح باشد، چرا كه پس از حمل سرهاي شريف به دمشق و گرداندن آنها و پايان يافتن مقصود يزيد كه اظهار پيروزي، آزار و اذيت كردن اسرا و انتقام گيري از آنان بود، چارهاي جز دفن آنها در يكي از مقابر نبوده است، پس اين سه سر در مقبرة باب الصغير دفن شد و مكان دفن آنها حفظ شد.[4]
اگرچه گفتة اين محقق، به ظاهر درست به نظر ميرسد، اما اثبات چنين ادعايي كه تنها سند آن يك سنگ نبشتهاي است كه معلوم نيست چه كسي و چه زماني آن را نوشته و در مكان ياد شده قرار داده، مشكل است.
منبع:پرسمان
[1] . بلاذري، انساب الاشراف، ج3، ص 415؛ طبري، تاريخ الامم و الملوك، ج5، ص459؛ ابن اعثم كوفي، الفتوح، ج 5، ص126- 127.
[2] . محمد بن سعد، ترجمة الحسين و مقتله، فصلنامه تراثنا، شماره10، ص190.
[3] . محمد بن احمد مستوفي هروي، ترجمه الفتوح، ص 916؛ خواندمير، تاريخ حبيب السير في اخبار افراد بشر، ص 60.
[4] . اعيان الشيعة، ج1، ص 627.