1 – وجود روايات در اين زمينه از اهل بيت عليهم السلام
2 – وجود مستندات تاريخي در مورد اربعين سيد الشهدا
3 – بازگرداند سر مطهر حضرت به بدن ايشان در چنين روزي (لذا شيعيان اقدام به بزرگداشت چنين روزي مي كنند)
مهمترين نكته درباره اربعين، روايت امام عسكري (ع) است. حضرت در روايتي كه در منابع مختلف از ايشان نقل شده فرموده‌اند: نشانه‌هاي مؤمن پنج چيز است: 1 ـ خواندن پنجاه و يك ركعت نماز (17 ركعت نماز واجب + 11 نماز شب + 23نوافل) 2 ـ زيارت اربعين 3 ـ انگشتري در دست راست 4 ـ وجود آثار سجده بر پيشاني 5 ـ بلند خواندن بسم الله در نماز.
اين حديث و همچنين زيارت اربعين كه درمنابع دعايي آمده، به اربعين امام حسين (ع) و بزرگداشت آن روز تصريح كرده است.
اما اين كه منشأ اربعين چيست، بايد گفت، در منابع به اين روز به دو اعتبار نگريسته شده است.
نخست روزي كه اسراي كربلا از شام به مدينه مراجعت كردند.
دوم روزي كه جابر بن عبدالله انصاري، صحابي پيامبر خدا (ص) از مدينه به كربلا وارد شد تا قبر حضرت اباعبدالله الحسين (ع) را زيارت كند. شيخ مفيد (م 413) در«مسار الشيعه» كه در ايام مواليد و وفيات ائمه اطهار عليهم السلام است، اشاره به روز اربعين‌كرده و نوشته است: اين روزي است كه حرم امام حسين (ع)، از شام به سوي مدينه مراجعت كردند. همچنين روزي است كه جابر بن عبدالله براي زيارت امام حسين (ع) وارد كربلا شد.
كهن‌ترين كتاب دعايي مفصل موجود، كتاب «مصباح المتهجّد» شيخ طوسي از شاگردان شيخ مفيد است كه ايشان هم همين مطلب را آورده است. شيخ طوسي پس از ياد از اين كه روز نخست ماه صفر روز شهادت زيد بن علي بن‌الحسين (ع) و روز سوم ماه صفر، روز آتش زدن كعبه توسط سپاه شام است، مي‌نويسد: بيستم ماه صفر (چهل روز پس از حادثه كربلا) روزي است كه حرم سيد ما اباعبدالله الحسين از شام به مدينه مراجعت كرد ونيز روزي است كه جابر بن عبدالله انصاري، صحابي رسول خدا (ص) ازمدينه وارد كربلا شد تا قبر حضرت را زيارت كند. او نخستين كس از مردمان بود كه امام حسين (ع) را زيارت كرد. در چنين روزي زيارت آن حضرت‌مستحب است و آن زيارت اربعين است. (مصباح المتهجد، ص 787) در همانجا آمده است كه وقت خواندن زيارت اربعين، هنگامي است كه روز بالا آمده است.
در كتاب «نزهة الزاهد» هم كه در قرن ششم هجري تأليف شده، آمده: در بيستم اين ماه بود كه حرم محترم حسين از شام به مدينه آمدند. (نزهة‌الزاهد، ص 241) همين طور در ترجمه فارسي فتوح ابن اعثم (الفتوح ابن اعثم، تصحيح مجد طباطبائي) و كتاب مصباح كفعمي كه از متون دعايي بسيار مهم قرن نهم هجري است‌اين مطلب آمده است. برخي استظهار كرده‌اند كه عبارت شيخ مفيد و شيخ‌طوسي، بر آن است كه روز اربعين، روزي است كه اسرا از شام به مقصد مدينه خارج شدند نه آن كه در آن روز به مدينه رسيدند. (لؤلؤ و مرجان، ص 154) به هر روي، زيارت اربعين از زيارت‌هاي مورد وثوق امام حسين (ع) است كه ازلحاظ معنا و مفهوم قابل توجه است.
بازگرداندن سر مطهر حضرت به بدن
منابع زير تصريح و يا تاييدى بر اربعين داشتهاند:
1 – ابو مخنف (لوط بن يحيى) معاصر با امام حسين (ع) (5)
2 – شيخ صدوق، (متوفاى سال 381ق.) :
«امام سجاد (ع) با اهل بيت (ع) و سرهاى مطهر شهيدان از دمشق خارج شد و سرهاى مقدس را در كربلا دفن كرد» . (6)
هر چند ايشان تصريح نكردهاند كه ورود اهل بيت (ع) در روز اربعين سال 61 ق. بوده است اما از آنجا كه هيچ كس زمان ديگرى را در تاريخ، براى ورود اهل بيت (ع) به كربلا به ثبت نرسانده است، در نتيجه ورود امام سجاد (ع) به همراه اهل بيتبه كربلا، در روز اربعين سال 61 ق. بوده است.
3 – اسفرائنى (متوفاى 406ق.) – از علماى بزرگ مذهب شافعى – در مقتل خود تصريح مىكند كه اهل بيت (ع)، بيستم صفر وارد كربلا شده و با جابر ملاقات كردند. او مىگويد: «و لما وصلوا الى بعض الطريق» (و چون به راهى رسيدند) نمىگويد: «و لما وصلوا الى طريق كربلا او العراق» (و چون به راه كربلا يا عراق رسيدند) تا اشكال شود راه كربلا از بين راه مدينه نيست، بلكه از خود شام است.
4 – علم الهدى سيد مرتضى (متوفاى 436ق.) مىنويسد:
«ان راس الحسين (ع) اعيد الى بدنه فى كربلا» (7)
يعنى: همانا سر مطهر امام حسين (ع) در كربلا به پيكر مقدس آن حضرت، عودت داده شد.
5 – ابو ريحان بيرونى، محقق و رياضيدان شهير (متوفاى 440ق.) در كتاب نفيس خود «الآثار الباقية» چنين مىگويد:
«و فى العشرين رد راس الحسين (ع) الى جثته حتى دفن مع جثته و فيه زيارة الاربعين و هم حرمه بعد انصرافهم من الشام» (8)
يعنى: سر مقدس امام حسين (ع) در بيستم صفر به جسد مطهر امام برگردانده و با پيكرش دفن گرديد. زيارت اربعين در خصوص اين روز است. اهل بيت (ع) نيز بعد از مراجعت از شام اين روز را حرمت نهادند.
پس ايشان تصريح مىكند كه ورود اهل بيت (ع) به كربلا پس از بازگشت از سفر شام بود نه قبل از رفتن به شام كه مرحوم شعرانى ترجيح مىدهد.
6 – شيخ طوسى (متوفاى 460ق.) علتسنتشدن زيارت امام حسين (ع) در اربعين را تنها انجام مراسم تدفين سرهاى مطهر امام (ع) و ساير شهدا در كربلا مىداند. (9)
البته سيد بن طاووس، مىگويد شيخ طوسى معتقد است امام سجاد (ع) با اهل بيت (ع) در روز اربعين (بيستم صفر) وارد مدينه شدند (نه كربلا) و سيد بن طاووس اين نظر را بعيد مىشمرد از اين جهت كه چگونه ممكن است در مدت 40 روز به مدينه برسند؟ (10)
7 – شيخ فتال نيشابورى (متوفاى 508ق.) مىگويد:
«خرج على بن الحسين (ع) بالنسوة و رد راس الحسين (ع) الى كربلا» (11)
يعنى: امام سجاد (ع) به همراه اهل بيت (ع)، سر امام حسين (ع) را به كربلا بازگرداند.
8 – عماد الدين طبرى آملى (متوفاى اوايل قرن ششم) . (12)
9 – شيخ شهيد طبرسى در سال 508ق. (13)
10 – ابن شهر آشوب (متوفاى سال 588ق.) در مناقب اعاده سر مطهر به بدن را ذكر كرده است. (14)
11 – علامه شهير و مورخ كبير، سبط ابن الجوزى از علماى بزرگ اهل سنت (متوفاى سال 654ق.) چنين مىگويد:
«الاشهر انه رد الى كربلا فدفن مع الجسد» . (15)
يعنى: بنا بر نظر مشهورتر، سر امام حسين (ع) به كربلا بازگردانده و با پيكرش دفن گرديد.
12 – سيد بن طاووس – على بن موسى بن جعفر – (متوفاى 668ق.)، در كتاب لهوف، رجوع اهل بيت (ع) به كربلا و همچنين دفن سر مطهر در كربلا را نقل كرده، و در كتاب اقبال، (16) لحوق سر مطهر به بدن در روز بيستم صفر را پذيرفته، گر چه در باره آورنده سر مطهر و كيفيت دفن آن سكوت كرده است.
13 – شيخ فقيه ابن نما حلى – جعفر بن محمد بن جعفر – (متوفاى اواخر قرن هفتم) نسبتبه ورود اهل بيت (ع) به كربلا و ملاقاتشان با جابر تصريح نموده است. (17)
شايان توجه است كه شيخ اجازه (18) ما مرحوم آيت الله حاج شيخ آقا بزرگ تهرانى در كتاب «الذريعه» (19) تاريخ وفات ابن نما مؤلف كتاب «مثير الاحزان» را سال 645 ثبت نمودند، در صورتى كه اين سال، سال تاريخ فوت پدر ايشان فقيه نامى محمد بن جعفر بن نما استاد سيد بن طاووس و محقق حلى است.
14 – مورخ معروف «خواند مير» (متوفاى 942ق.)، اربعين را اصح روايات در دفن سر مطهر دانسته، و مىگويد:
«امام چهارم با خواهران و… در بيستم شهر صفر، سر امام حسين (ع) و ساير شهيدان كربلا (رضى الله عنهم) را به بدنهاى ايشان منضم ساخت» . (20)
15 – الشبراوى، عبد الله بن محمد، شيخ جامع ازهر قاهره، صاحب كتاب «الاتحاف بحب الاشراف» (متوفاى 1172ق.) نقل مىكند:
«بعد از چهل روز سر به بدن ملحق شد» . (21)
16 – زكريا بن محمد قزوينى (متوفاى 1305ق.) در كتاب عجائب المخلوقات چنين مىگويد:
«اليوم الاول منه عيد بنى اميه ادخلت فيه راس الحسين (رضى الله عنه) بدمشق و العشرون منه رد راس الحسين الى جثته.» يعنى: اولين روز ماه صفر، عيد بنى اميه بود، سر مقدس امام حسين (ع) در اين روز وارد دمشق شد و در روز بيستم همين ماه، سر مبارك امام، به بدن مطهرش بازگردانده شد.
17 – علامه جليل القدر سيد محسن امين عاملى در «لواعج الاشجان» به نقل از بشارة المصطفى، و در «اعيان الشيعه» مىگويد:
«ورود اهل بيتبه كربلا مشهور است» . (22)
18 – عالم شريف سيد عبد الرزاق مقرم در «مقتل الحسين (ع)» چنين مىگويد:
«اهل بيت (ع) در كربلا با جابر ملاقات كردند» . (23)
و نيز مىگويد:
«امام سجاد (ع) سر مطهر پدر و ساير شهدا را در كربلا ملحق به بدنها كرد» . (24)
19 – ابن حجر مكى، احمد بن محمد، (متوفاى سال 937ق.) صاحب كتاب «الصواعق المحرقه» و شرح قصيده همزيه بوصيرى مىگويد:
«بعد از چهل روز سر به بدن ملحق شد» . (25)
منبع:پرسمان
5) مقتل ابو مخنف، به نقل از مرحوم حاج ميرزا حسين نورى، لؤلؤ و مرجان، ص157.
6) شيخ صدوق، امالى، 1349 ش.، ص168، مجلس 31.
7) شهيد قاضى طباطبايى، تحقيق اربعين، ص341، چاپ دوم، به نقل از مناقب شهر آشوب، ج2، ص200 و نيز نقل شيخ طبرسى در اعلام الورى، ص250، جبيروت1399ق.
8) همان، ص344 به نقل از الاثار الباقيه، ص331 چاپ اروپا، و نيز ص22 جدوم به نقل از ترجمه الاثار الباقيه ص392، تهران 1321.
9) به نقل از مرحوم محدث قمى، نفس المهموم، ص466، و شهيد قاضى، پيشين، ص341.
10) سيد بن طاووس، اقبال، ص58.
11) شيخ فتال نيشابورى، روضة الواعظين، ص230.
12) بشارة المصطفى، به نقل سيد محسن امين، اعيانالشيعه، ج4، ص47.
13) اعلام الورى، چاپ بيروت، 1399ق.، ص250.
14) به نقل از سيد مقرم، مقتل الحسين، ص469.
15) شهيد قاضى طباطبايى، تحقيق درباره اول اربعين سيد الشهدا، ص342و349 چاپ2، به نقل از تذكرة الخواص، و نيز مقتل مقرم ص470 به نقل از تذكرة الخواص ص150 همچنين اعيان الشيعه ج1، ص626، ق2.
16) ص588.
17) مثير الاحزان» ، 1318ق، ص59، به نقل از شهيد قاضى، پيشين، ج2، ص20، و نيز سيد مقرم، پيشين، ص469.
18) مقصود از اين اصطلاح، اجازه نقل روايت است كه تا چندى پيش ميان دانشمندان اهل حديث رايجبوده است.
19) ج19، ص349.
20) خواند مير، حبيب السير، ج2، ص60.
21) مقتل مقرم، ص469 به نقل از الاتحاف بحب الاشراف ص12.
22) سيد محسن امين عاملى، اعيان الشيعه، ج1، ص617.
23) عبد الرزاق مقرم، مقتل الحسين، ص467، چ1383 ق
24) همان، ص469.
25) همان.