موقعیت جغرافیایى فدك
فدك دهكدهاى در شمال مدینه بود كه تا آن شهر دو یا سه روز راه فاصله داشت. این دهكده در شرق خیبر و در حدود هشت فرسنگى آن واقع بود و ساكنانش همگى یهودى شمرده مىشدند. امروزه فاصله خیبر تا مدینه را حدود 120 یا 160 كیلومتر ذكر مىكنند.
تفاوت فقهى حكم خیبر و فدك
رفتار رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله درباره فدك و خیبر یكسان مىنماید؛ ولى این دو سرزمین حكم همسان ندارند. مناطقى كه به دست مسلمانان تسخیر مىشود، دو گونه است:
- مكانهایى كه با جنگ و نیروى نظامى گشوده مىشود. این سرزمینها كه در اصطلاح مفتوح العنوة (گشوده شده با قهر و سلطه) خوانده مىشود، به منظور تقدیر از تلاش جنگجویان مسلمان، در اختیار مسلمانان قرار مىگیرد و رهبر جامعه اسلامى چگونگى تقسیم یا بهره بردارى از آن را مشخص مىسازد. منطقه خیبر، جز دو دژ آن به نامهاى «وطیح» و «سلالم»، این گونه بود.
- مكان هایى كه با صلح گشوده مىشود؛ یعنى مردم منطقهاى با پیمان صلح، خود را تسلیم مىكنند و دروازههاى خود را به روى مسلمانان مىگشایند. قرآن كریم اختیار این نوع سرزمینها را تنها به رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله سپرده است و مسلمانان در آن هیچ حقى ندارند.
اسناد مالکیت رسول خدا بر فدک
فدك و دو دژ پیش گفته خیبر، بدون لشکر کشی فتح شد؛ بنابراین، ملك رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله گشت. چنانچه طبرى مورخ نیز بر این مطلب صحه گذاشته و فدک را به خاطر عدم لشکر کشی، از آن پیامبر می داند[1]. ابن اثیر نیز در الکامل خویش، این مطلب را تقویت می کند[2]. صاحب بدائع الصنائع نیز این حرف را تأیید می کند و می گوید: وقتی سپاه اسلام به خیبر رسید، اهل فدک برای حفظ دماء و انفس و اموال خود، نصف فدک را با پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله مصالحه نمودند[3]. علاوه بر آن، بغوی در تفسیر خود، ضمن تأیید این مطلب، فدک را خالصاً ملک رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وآله می داند[4]. خلیفة بن خیاط هم به این مطلب معتقد است[5]. بعلاوه ابن هشام حمیری، در سیره خود ملکیت رسول خدا را ذکر می کند[6]. اینها نمونه های کوچکی از کتب اهل سنت می باشد که فدک را به حضرت محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله اختصاص داده است.
اسناد تعلق فدک به فاطمه زهرا سلام الله علیها
تا اینجا در مورد ملکیت فدک از سوی پیامبر اکرم، سخن به میان آمد. حالا در مورد اسناد بخشیدن فدک از سوی رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله بحث می کنیم. روایات زیادی از کتب اهل سنت وجود دارد که صراحتا بیان می نمایند فدک از جانب رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله در زمان زندگانی شریف ایشان به حضرت فاطمه علیها سلام، هدیه داده شده است. چنانچه حاکم حسکانی چهار روایت را نقل می کند که در آن بیان شده است: زمانی که آیه «و آت ذا القربی حقه» نازل شد؛ رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله فاطمه سلام‌الله‌علیها را فراخواند و فدک را به او اعطا کرد[7]. ابن ابی الحدید نیز در دوجای کتابش به این موضوع می پردازد که در یکی از آنها نقل می کند که ام ایمن در جریان غصب فدک به ابوبکر و عمر گفت آیا شهادت نمی دهید که من از اهل جنت هستم؟ آن دو نفر تصدیق کردند که آری تو اهل بهشتی. سپس ام ایمن قسم یاد می کند که رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله فدک را به فاطمه زهرا سلام‌الله‌علیها داد[8]. این جریان از ابن شبه نمیری نیز به ثبت رسیده است[9]. همچنین جلال الدین سیوطی در درالمنثور، اعطاء فدک را از زبان ابن عباس نقل می کند[10]. و باز متقی هندی نیز در کنزالعمال خود از پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله نقل می کند که ایشان به دختر خود فرمود: ای فاطمه فدک برای توست[11]!
. [1] «و كانت فدك خالصة لرسول الله( صلی‌الله‌علیه‌وآله) لانهم لم یجلبوا علیها بخیْلٍ و لا ركاب» (فدك ملك خالص پیامبر خدا( صلی‌الله‌علیه‌وآله) بود. زیرا مسلمانان آن را با سواره نظام و پیاده نظام نگشودند). تاريخ الطبري – الطبري – ج 2 – صلی‌الله‌علیه‌وآله 303 (مؤسسة الأعلمي للمطبوعات)
[2] . الكامل في التاريخ – ابن الأثير – ج 2 – صلی‌الله‌علیه‌وآله 221 (دار صادر)
[3] . «كانت فدك خالصة لرسول الله صلى الله عليه وسلم إذا كانت لم يوجب عليها الصحابة رضي الله عنهم من خيل ولا ركاب فإنه روى أن أهل فدك لما بلغهم أهل خيبر انهم سألوا رسول الله صلى الله عليه وسلم ان يجليهم ويحقن دماءهم ويخلوا بينه وبين أموالهم بعثوا إلى رسول الله صلى الله عليه وسلم وصالحوه على النصف من فدك فصالحهم عليه» بدائع الصنائع – أبو بكر الكاشاني – ج 7 – صلی‌الله‌علیه‌وآله 116 (المكتبة الحبيبية – باكستان)
[4] . «كانت فدك خالصة لرسول الله صلى الله عليه وسلم لأنهم لم يجلبوا عليها بخيل ولا ركاب» تفسير البغوي – البغوي – ج 4 – صلی‌الله‌علیه‌وآله 197 (دار المعرفة)
[5] . تاريخ خليفة بن خياط – خليفة بن خياط العصفري – صلی‌الله‌علیه‌وآله 50 (دار الفكر)
[6] . السيرة النبوية – ابن هشام الحميري – ج 3 – صلی‌الله‌علیه‌وآله 800 (السيرة النبوية- مكتبة محمد علي صبيح وأولاده – بمصر)
[7] . «عن أبي سعيد قال : لما نزلت : ( * وآت ذا القربى حقه * ) دعا رسول الله صلى الله عليه وآله فاطمة فأعطاها فدكا» ج 1 – صلی‌الله‌علیه‌وآله 439
«عن فضيل بن مرزوق ، عن عطية : عن أبي سعيد قال : لما نزلت ( * وآت ذا القربى حقه * ) دعا رسول الله صلى الله عليه وآله فاطمة فأعطاها فدكا» ج 1 – صلی‌الله‌علیه‌وآله 440
«قال النبي صلى الله عليه وسلم : يا فاطمة لك فدك» ج 1 – پاورقى صلی‌الله‌علیه‌وآله 442
«أعطى رسول الله صلى الله عليه وآله فاطمة فدكا» ج 1 – صلی‌الله‌علیه‌وآله 438 شواهد التنزيل – الحاكم الحسكاني (مؤسسة الطبع والنشر التابعة لوزارة الثقافة والإرشاد الإسلامي- مجمع إحياء الثقافة الإسلامية)
[8] . «جاءت أم أيمن فقالت : ألستما تشهدان أنى من أهل الجنة ! قالا : بلى – قال أبو زيد يعنى أنها قالت لأبي بكر وعمر – قالت : فأنا أشهد أن رسول الله صلى الله عليه وآله أعطاها فدك» – ج 16 – صلی‌الله‌علیه‌وآله 220
«أعطى رسول الله صلى الله عليه وآله فاطمة عليه السلام فدك» شرح نهج البلاغة – ابن أبي الحديد – ج 16 – صلی‌الله‌علیه‌وآله 268 (دار إحياء الكتب العربية)
[9] . «جاءت بأم أيمن فقالت : أليس تشهد أني من أهل الجنة ؟ قال : بلى . – قال أبو أحمد : يعني أنها قالت ذاك لأبي بكر وعمر رضي الله عنهما – قالت : فأشهد أن النبي صلى الله عليه وسلم أعطاها فدك» تاريخ المدينة – ابن شبة النميري – ج 1 – صلی‌الله‌علیه‌وآله 199(دار الفكر – قم)
[10] . «عن ابن عباس رضي الله عنهما قال لما نزلت وآت ذا القربى حقه أقطع رسول الله صلى الله عليه وسلم فاطمة فدكا» الدر المنثور – جلال الدين السيوطي – ج 4 – صلی‌الله‌علیه‌وآله 177(دار المعرفة)
[11] . «عن أبي سعيد قال : لما نزلت ( وآت ذا القربى حقه ) قال النبي صلى الله عليه وسلم : يا فاطمة لك فدك» كنز العمال – المتقي الهندي – ج 3 – صلی‌الله‌علیه‌وآله 767 (مؤسسة الرسالة)