الف) خلاصه ای از نظر اهل سنت
به نظر برخی از مفسران اهل سنت، لام «لِيُذهب»، لام تعليل است؛ يعني علّت وجوب و حرمت احكام مذكور در آيات قبل را بيان ميكند[1]. در نتيجه معنای آیه چنين ميشود: ای همسران پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله، احكام ذكر شده بر شما زنان واجب شد براي اين كه خدا اراده كرده است تا شما اهلبیت (همسران، عموهای پیامبر و دختر و فرزندان دخترش) را از پليدي پاك كند. نظير «لام» در «يُريد لِيُطهِّركم» که در آیه ششم سوره مائده آمده است. خداوند متعال در سوره مائده بعد از تشريع وضو، غسل و تيمم می فرماید: «علت تشريع اين احكام آن است كه خدا ميخواهد شما را تطهير كند».
ب) رد نظریه اهل سنت
اين لام نميتواند لام تعليل به آن معنايي كه علماي اهل سنّت ميگويند، باشد ؛ زيرا:
1ـ تعليلي بودن بدين معنا، در صورتي صحيح است كه اين جمله، خطاب به همسران پيغمبر اكرم صلی‌الله‌علیه‌وآله باشد، ولي روشن خواهد شد كه خطاب به ديگران است.
2ـ آنچه در آيات قبل ذكر شده، يعني ماندن در خانه، نازك سخن نگفتن و … دستورهايي اختصاصي به همسران پيامبر اكرم صلی‌الله‌علیه‌وآله است. اساساً آشكار نكردن زينت، ماندن در خانه ها، ترك ناز در گفتار و امثال آن، چيزهايي نيست كه از پيغمبر اكرم صلی‌الله‌علیه‌وآله، امير المؤمنين، حسنين علیهم‌السلام، ساير مردان آل علي، آل جعفر، آل عقيل، آل عباس ـ كه به نظر اهل سنّت، همه اين افراد جزو اهل بيت هستند ـ خواسته شده باشد. اين موارد، احكام مختص زنان است كه به لحاظ شخصيت حقوقي همسران پيغمبر اكرم صلی‌الله‌علیه‌وآله وضع شده و مضاعف بودن ثواب و عقاب به ملاحظة همين شخصيت حقوقي ايشان است. از اين رو مخاطب اين آيات نيز آنها هستند.
بدين ترتيب، آيا ميتوان گفت: زنان پيغمبر! شما در خانه هايتان بمانيد، با نامحرم نازك سخن مگوييد و…؛ چون خدا ميخواهد اهل بيت (رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله و همسران آن حضرت، امير المؤمنين، فاطمة زهرا، حسنين علیهم‌السلام ، آل جعفر و …) را پاك كند؟ چنين ادعايي نامعقول است؛ زيرا آثار معنوي هر عمل به عامل آن باز ميگردد. هر كس كه روزه بگيرد به تقوا ميرسد، هر كس كه نماز را بر پا دارد از فحشا و منكر باز داشته ميشود و … مگر ممكن است كه زيد روزه بگيرد و ديگري به تقوا برسد؟ بكر نماز را بر پا دارد و خالد از فحشا و منكر باز داشته شود؟
از اين جهت آثار معنوي ترك تبرّج، ترك ناز در گفتار، ماندن در خانه ها و …، فقط به همسران پيامبر اكرم صلی‌الله‌علیه‌وآله ميرسد، نه به رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله و امير المؤمنين، حسنين و ساير مردان آل جعفر، آل عقيل و آل عباس. آري، زنان ديگري كه اين دستورها را امتثال ميكنند از آثار معنوي آن بهره مند ميشوند، ليكن بهره وري آنان، از باب وحدت ملاك است، نه از جهت شمول خطاب به آيه.
اگر گفته شود: آثار اين احكام، مخصوص مخاطب هاي آيه، يعني همسران پيغمبر اكرم صلی‌الله‌علیه‌وآله و ساير زنان امتثال كننده نيست، بلكه افزون بر آنها مرداني، مانند امير المؤمنين، حسنين علیهم‌السلام، مردان آل جعفر، آل عباس، آل عقيل نيز از آن بهره مند ميشوند؛ زيرا عمل به اين احكام موجب ريشه كن شدن مفاسد اجتماعي يا كم شدن آن ميشود، در اين صورت به طور طبيعي همة افراد جامعه از كم شدن مفاسد اجتماعي بهرة معنوي خواهند برد.
اگر چنين است بايد ميفرمود: إنما يريد الله ليذهب عن المسلمين (يا عن المؤمنين) الرجس و يطهرهم تطهيراً. ذكر كلمة «أهل البيت» همراه با ضمير «كُم» مانع احتمال تعميم خواهد بود.
افزون بر اين، اراده مطرح شده در اين آيه، اراده تكويني است، نه ارادة تشريعي، در حالي كه «لام» تعليل ـ آن گونه كه علماي اهل سنت معنا ميكنند ـ مربوط به ارادة تشريعي است.
نيز گفتني است كه اگر كسي بخواهد بر مرام و مسلك اهل سنت، «لام» را تعليل براي احكام مذكور در آيات قبل بداند، اين گونه بايد معني كند: اي همسران پيغمبر! گمان نكنيد كه خداوند اراده كرده است با اين احكام براي شما عسر و حرج ايجاد كند، بي جهت بر شما سخت بگيرد و …! بلکه اراده خدا فقط به اذهاب رجس از شما و تطهير شماست؛ ليكن طبق اين تحليل، مجموع جملة «إنما يريد …» تعليل براي احكام گذشته است، نه «لام» به تنهايي.
بنابراين، «لام» نميتواند تعليل براي احكام مذكورـ ترك تبرّج، ترك ناز در گفتار و … ـ باشد.
آري، ممكن است گفته شود: «لام» تعليل است، ليكن بدين معنا: اي اهل بيت! ما اين احكام را بر همسران پيامبر واجب كرديم تا حيثيت و آبروي شما، حتي از ناحيه بستگان و خويشاوندان نيز لكّه دار نشود.
اين معنا، حتّي اگر قابل قبول باشد، معناي ديگري است و ارتباطي با سخن علماي اهل سنت ندارد، پس نميتواند دليل تشريعي بودن اراده باشد.
ج) نظایر لام موجود در آیه
آنچه كه در تحليل «ل» دراين آيه ميتوان گفت، اين است:
1ـ جملة «إنّما يُريد الله لِيذهب …»، شبيه آيه «يريدُون لِيطفئوا نور الله…»[2] ، است كه عزم و ارادة بد انديشان و بد خواهان دين الهي را بيان ميكند.
2ـ اراده و تصميم آن بد انديشان با دو بيان در قرآن كريم آمده است: «يريُدون لِيُطفئوا نورَ الله» صف/8، «يريُدون أَن يُطفئوا نور الله»[3] در فرق اين دو تعبير گفته اند: در سوره توبه به اصل عمل آنان اشاره دارد و بدون اشاره به ابزار و وسيلة خاصي، ميفرمايد: آنان در صدد خاموش كردن نور الهي هستند. اما در سوره صف، كه با «لام» آمده، به وسيله و ابزاري كه به كمك آن در صدد خاموش كردن نور الهي هستند، نيز اشاره كرده است. اين وسيله همان نسبت افترا بر رسول اكرم صلی‌الله‌علیه‌وآله است كه ميگفتند:تو پيامبر نيستي و آنچه ميگويي از ناحية خدا نيست: «اَفتَري عَلي الله الكَذب»[4].
3_ ابوحيان اندلسي نيز در فرق دو آية «فلا تُعْجبك أَموالهم ولا أَولادهم إِنّما يُريد الله لِيعذَبِّهم بِها…»[5] و «ولاتُعجبك أموالهُم وأولادهُم إنّما يُريد الله أن يُعذِّبهَم بها»[6] چنين ميگويد:
در آيه اوّل با «لام» آورد تا اشعار به تعليل داشته باشد. بدين ترتيب، مفعول آن محذوف بوده، تقدير آن چنين است: «إنّما يريد الله ابتلاء هم بأموال و الأوْلاد لتعذيبهم». ودر آيه دوم با «أن» آورد تا مصبّ و متعلّق اراده را بيان كرده باشد. در اين صورت مفعول «يريد» در كلام وجود دارد و تقدير آن چنين است: «إنّما يريد الله تعذيبهم».[7]
در آية تطهير نيز متعلّق و مفعول «يريد الله»، محذوف و «ليذهب عنكم …» تعليل براي آن محذوف است. در نتيجه تقدير آن چنين خواهد بود: «إنّما يريد الله ـ فلاناً ـ ليذهب عنكم الرجس…».
بنابراين، «لام» در آية تطهير براي تعليل خواهد بود، ليكن نه تعليل براي احكام مذكور در آيات قبل كه مخصوص همسران پيغمبر اكرم صلی‌الله‌علیه‌وآله است، بلكه تعليل براي چيزي كه در اينجا مراد است ولي حذف شده است.
[1] . تفسير روح المعاني/12، جزء 22، صلی‌الله‌علیه‌وآله 18
[2] . صف/8
[3] . توبه/32
[4] الميزان19/256
[5] . توبه/55
[6] . توبه/85
[7] تفسير البحر الحيط5/84