پاسخ : خداوند متعال در اين آيه شريفه، با صراحت به مؤمنان صالح بشارت داده است كه سرانجام حكومت روي زمين را در دست خواهند گرفت و دين اسلام فراگير خواهد شد و ناامنيها و وحشتها به آرامش و امنيت مبدّل ميگردد، شرك از سراسر جهان برچيده ميشود و بندگان خدا با آزادي به پرستش خداي يگانه ادامه ميدهند و نسبت به همگان اتمام حجّت ميشود، به گونهاي كه اگر كسي بعد از آن بخواهد راه كفر را بپويد مقصر و فاسق خواهد بود[1].
برخي از مفسّران عامّه مانند: زمخشري، بيضاوي، قرطبي، و فخر رازي، ميپندارند اين آيه در مورد خلفاي راشدين است كه مؤمن بودند و اعمال صالح انجام دادند و اين وعدة الهي در زمان آنها محقّق گرديد[2]. نقد مدّعاي اهل سنت چنین است که اگر چه در آن زمان ترس و وحشتي را كه قبلًا مسلمانان از ناحية دشمنان خارجي احساس ميكردند و مجبور بودند همراه خود اسلحه حمل كنند، فرو ريخت و دين اسلام كه ابتدا مخفي و محدود بود ظاهر و فراگير شد؛ امّا هرگز نميتوان مدّعي شد كه در زمان خلفا، اين وعدة الهي به طور كامل محقّق شده است؛ چنانكه آلوسي از مفسّران بزرگ عامّه نيز معتقد است كه: به هيچ وجه نميتوان به اين آيه بر صحت امر خلفاء استدلال كرد[3]. و دلايلي نيز مدّعاي مطرح شده را رد ميكند.
خود آيه نیز دلالت ميكند كه خلافت و امامت يك منصب الهي است، زيرا ضمير فاعلي در كلمه «ليستخلفنهم»، به الله باز ميگردد. بنابراينكسي كه اين وعده به دست او انجام ميگيرد بايد از طرف خدا منصوب شده باشد؛ علاوه بر اين، آية مورد بحث، خبر از استقرار ديني را ميدهد كه مورد رضايت خدا باشد: «و ليمكنّن لهم دينهم الذي ارتضي لهم».
چنين ديني، طبق آية «اليوم اكملت لكم دينكم و اتممت عليكم نعمتي و رضيت لكم الاسلام دنياً»[4]، ديني است كه می‌بایست، امامش از جانب خداوند منصوب گردد؛ زيرا طبق روايات متعدّد موجود در بین شيعه و عامه، اين آيه در مورد به امامت علی علیه‌السلام توسط پيامبر اكرم صلی‌الله‌علیه‌وآله در غدير خم است[5]. و مضمون آن این چنین است که خداوند با نصب امام، راضي گرديده كه اسلام دين ما باشد؛ و چون اهل سنّت هيچ يك از خلفا را منصوب از طرف خداوند نميدانند، نميتوانند تحقق اين وعدة خدا را در زمان آنان بدانند.
بعلاوه كلمة الارض مطلق است و ظهور در تمام كرة زمين دارد. بنابراين آيه خبر از تحقق يك حكومت جهاني بسان حكومت حضرت سليمان و داود عليهماالسّلام ميدهد؛ كه اين امر از زمان خلفاء تا حال حاضر محقق نشده است.
همچنین این آيه خبر از تبديل خوف مسلمانان به آرامش و امنيت ميدهد، وليبدّلنّهم من بعد خوفهم امناً. كه آن زمان چنين مسألهاي اتفاق نيفتاد و عدّهاي از صحابة بزرگ مانند ابوذر، عبد الله بن مسعود، عمار ياسر و… امنيت نداشتند و مورد بي مهري قرار گرفتند[6]؛ بلكه حتي يگانه دختر رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله از امنيت برخوردار نبود و طبق نقل ابن ابي الحديد به خانهاش حمله شد و تهديد به آتش زدن خانهاش شد[7] و… كه در اثر آن فاطمه (س) به نقل بخاري، از ابو بكر قهر كرد و با او تا هنگام مرگ سخن نگفت[8] و وصيت كرد ابوبكر و عمر بر او نماز نخوانند[9].
و باید دانست که این آيه خبر از رخت بر بستن شرك و بسط توحيدي ميدهد: يعبدونني لا يشركون بي شيئاً، در حالي كه در كتاب رقاق صحيح بخاري هفت روايت ذكر شده كه همه دلالت بر ارتداد گروهي از مسلمانان بعد از رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله ميكنند[10]؛ و امیرالمؤمنین علیه‌السلام نیز در عهد نامه‌اش به مالک اشتر اشاره می‌کند که این دین در دست بدکارانی اسیر گشته بود که با نام دین به هوا پرستی خویش پرداخته و با آن دنیا را به دست می‌آوردند[11].
از همه اینها که بگذریم باید بگوییم که این شبهه سابقه دور و درازی را دارد چنانچه روزی فضل به امام صادق عليه‌السّلام عرض ميكند: ناصبيها ميپندارند اين آيه[12] در مورد ابوبكر، عمر، عثمان و امام علي عليه‌السّلام نازل شده است. و امام صادق عليه‌السّلام نیز اشاره کردند: چگونه با ارتداد و فتنه‌های موجود در بین آنها، رضایت خداوند در بین امت پیاده شده[13]؟
بنابرین این وعدة الهي كه در آية مورد بحث مطرح شده در زمان خلفاء به طور كامل تحقق نيافته است، بلكه چنانكه مفسّران بزرگ شيعه معتقدند، آيه در مورد حكومت جهاني حضرت مهدي موعود عجل‌الله‌تعالي‌فرجه‌الشريف ميباشد[14]؛ چراكه از اهل بيت عليهم‌السّلام روايت شده كه اين آيه در مورد حضرت مهدي عجل‌الله‌تعالي‌فرجه‌الشريف ميباشد[15]، چنانكه حافظ قندوزي حنفي از امام سجّاد، امام باقر، و امام صادق عليهم‌السّلام نقل ميكند كه فرمودهاند: اين آيه در مورد حضرت مهدي قائم عجل‌الله‌تعالي‌فرجه‌الشريف نازل شده است[16]. و در روايات فراواني آمده است كه آن حضرت وقتي ظهور كند، زمين پر از جور و ستم را، پر از عدل و داد خواهد كرد؛ كه آيت الله صافي در اين ارتباط، 123 روايت را از كتب شيعه و سنّي نقل كرده است[17]، كه به عنوان نمونه و رعايت اختصار، فقط سه روايت از سخن ابي داود ذكر ميشود:
ابو سعيد خدري ميگويد: رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمود: مهدي عجل‌الله‌تعالي‌فرجه‌الشريف از من است،) با (پيشاني كشيده) و (بيني بر آمده، زمين را پر از عدل و داد ميكند، همانگونه كه پر از ظلم و ستم شده است[18].
ابوطفيل از امام علي عليه‌السّلام نقل ميكند: كه پيامبر اكرم صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمودند: اگر از روزگار جز يك روز هم باقي نماند حتماً خدا مردي از اهل بيت من بر ميانگيزد كه آنرا پر از عدل ميكند چنانكه پر از ستم شده است[19].
زرّ از عبد الله و او از پيامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله نقل ميكند كه حضرت فرمود: اگر از دنيا فقط يك روز هم باقي بماند خدا آن روز را طولاني ميكند تا در آن بر انگيزد مردي از اهل بيت من كه هم نام من است كه زمين را پر از عدل و داد كند همچنان كه پر از ظلم و ستم شده است (باشد)[20].
.[1] آيت الله ناصر مكارم شيرازي و ديگران، پيام قرآن، (قم: هدف، چاپ اول، 1373) ، ج 9، ص 432.
[2] رك: محمود بن عمر، زمخشري، الكشاف عن غوامض التنزيل، (بيروت: دار الكتب العربي، بي نوبت چاپ، 1406 ه ق)، ج 3، ص 252، عبد الله بن عمر، بيضاوي، تفسير البيضاوي، (بيروت: مؤسسة الاعلمي للمطبوعات، چاپ اوّل، 1410 ه ق)، ج 3، ص 208، محمد بن احمد، انصاري قرطبي، الجامع الاحكام القرآن، (بيروت: دار احياء التراث العربي، 1405 ه ق)، ج 12، ص 297، فخر رازي، التفسير الكبير، (بيروت: دار احياء التراث العربي، چاپ سوم، بي تا)، ج 24، ص 25
[3] سيد محمود، آلوسي بغدادي، روح المعاني، (بيروت: دار احياء التراث العربي، چاپ چهارم، 1405 ه ق)، ج 18، ص 202
[4] مائده/ 3
[5] ر ك: فضل بن حسن، طبرسي، مجمع البيان، (بيروت: دار العرفة، بي نوبت چاپ، بي تا)، ج 3- 4، ص 246، علّامه سيد محمّد حسين، طباطبايي، الميزان في تفسير القرآن، (قم: اسماعيليان، چاپ پنجم، 1371)، ج 5، ص 201- 193، عبيد الله بن عبد الله، حاكم حمكاني حنفي، شواهد التنزيل، تحقيق محمد باقر محمودي (تهران: مؤسسة الطبع و النشر التابعة لوزارة الثقافة و الارشاد الاسلامي، چاپ اول، 1411 ه ق)، ج 1، ص 201- 208، ح 210- 215
[6] رك: آيت الله، جعفر سبحاني، فروغ ولايت، (بي جا؛ صحيفه، چاپ اول، 1368)، ص 316- 325.
[7] ابن ابي الحديد، شرح نهج البلاغه به تحقيق محمد ابوالفضل، ابراهيم، (بي جا؛ دار الاحياء كتب العربيه، چاپ دوم، 1386 ه ق)، ج 2، ص 56، ج 6، ص 48
[8] محمد بن اسمائيل، بخاري، صحيح البخاري، (بيروت: دار الاحياء التراث العربي، بي نوبت چاپ، بي تا)، ج 5، ص 177
[9] شرح نهج البلاغه، همان، ج 6، ص 50
[10] رك: صحيح البخاري، همان، ج 8، ص 148- 152
.[11] « فان هذا الدّين قد كان اسيراً في ايدي الاشرار، يعمل فيه بالهوي و تطلب به الدنيا » نهج البلاغه، ترجمة محمد دشتي، (قم: پارسايان، چاپ دوم، 1379)، نامة 53، بند 70، ص 576
[12] نور/ 55
.[13] (خدا قلب ناصبيها را هدايت نميكند (نكند)، در زمان يكي از آنها و در زمان امام علي عليه‌السّلام با وجود ارتداد مسلمانان و فتنههايي كه در زمان آنها بر ميخواست، و جنگهايي كه بين آنها و كفار به وقوع ميپيوست) چگونه (ديني كه مورد رضايت خدا و پيامبرش ميباشد در بين امّت پياده شد؟، ترس از قلب امّت رفت و شك از سينه اش برخاست؟! ) شيخ عبد علي بن جمعه، عروسي حويزي، نور الثقلين، (قم: اسماعيليان، چاپ چهارم، 1412 ه ق)، ج 3، ص 618- 619، ح 219
[14] رك: مجمع البيان، پيشين، ج 7- 8، ص 239- 240، الميزان، پيشين، ج 15، ص 156، آيت الله ناصر مكارم شيرازي و ديگران، تفسير نمونه، (تهران: دار الكتب الاسلاميه، بي نوبت چاپ، 1362). ج 14، ص 531، آيت الله ناصر مكارم شيرازي و ديگران، پيام قرآن، پيشين، ص 432
[15] مجمع البيان، پيشين، ج 7- 8، ص 239، الميزان، پيشين، ج 15، ص 158
[16] سليمان بن ابراهيم، قندوزي حنفي، ينابيع المودة،) كاظميه: دار الكتاب العراقيه، قم: مكتبة المحمدي، بي نوبت چاپ، بيتا)، ص 426
[17] رك: آيت الله، لطف الله، صافي گلپايگاني، منتخب الاشرفي الامام الثاني عشر- عليه السّلام-، (تهران: مكتبة الصدر، بي نوبت چاپ، بي تا)، فصل 2، باب 25، ص 247 به بعد
.[18] « المهدي منّي اجلي الجبهه اقني الانفة يملأ الارض قسطا و عدلا كما ملئت جوراً و ظلماً.» حافظ، ابو داود، سليمان بن اشعث، سجستاني، سنن ابي داود، (بيروت: دارالجنان للطباعة و النشر و التوزيع، موسسة الكتب الثقافيه، چاپ اول، 1409، ه ق) ، ج 2، ص 509- 510، ح 4285
.[19] « لو لم يبق من الدهر الا يوم لبعث الله رجلا من اهل بيتي يملؤها عدلا كما ملئت جوراً» همان، ص 509، ح 4283
.[20] « لو لم يبق من الدنيا الايوم لطول الله ذلك اليوم حتي يبعث) الله (فيه رجلا مني (من اهل بيتي) يواطعيء اسمه اسمي يملاء الارض قسطا و عدلا كما ملئت ظلماً و جوراً» همان، ح 4282