پاسخ کوتاه
1- كسي اطلاق اين روايت را قبول نكرده و لذا جماعت بسياري از علما و صلحا قضيه تشرف خود را بر ديگران نقل كرده اند.
2- در توقيع ، ادعاي مشاهده تكذيب شده و مشاهده عبارت است از ديدن با شناخت[1] ، در حالي كه مي دانيم : غالب ديدارها ، با شناخت در مرحله اول همراه نبوده است .
3- ممكن است كه مقصود از ادعاي مشاهده خصوصا با وجود مدعيان دروغين نيابت و سفارت در عصر صدور اين روايت ، ادعاي مشاهده و رويت و ملاقات با حضرت به عنوان نايب خاص باشد ، كه حضرت به طور اكيد در عصر غيبت كبرا نيابت خاص را نفي مي كند خصوصا به قرينه آنكه در توقيع شريف آمده است : ((و زود است كه در ميان شيعيانم كساني پيدا شوند كه ادعاي مشاهده نمايند …)).
4- شيخ طوسي رحمة الله عليه با آنكه اين توقيع را نقل كرده ولي خودش به عموم آن عمل نكرده و قائل به امكان رويت براي افراد صالح امت است .
5- ممكن است كه مراد از مشاهده ديداري باشد كه بر آن آثار مترتب گردد. و در حقيقت حضرت در صدد آن است كه ترتب اثر را از اين ملاقات ها و سخن هايي كه در آنها بوده بر طرف نمايد.
6- همان گونه كه در روايتي مي خوانيم :((اگر پنجاه نفر نزد تو قسم بر ضد كسي خوردند ولي آن شخص خلاف آن را گفت او را تصدق كرده و آن پنجاه نفر را تكذيب كن))اين به معناي عدم ترتب اثر بر قسم پنجاه نفر است .
6- روايت بر فرض صحت سند ، مفيد ظن است ، در حالي كه قضاياي تشرفات به حدي است كه انسان را به يقين مي رساند.
7- ممكن است كه مقصود از مشاهده در توقيع شريف ادعاي مشاهده اختياري باشد ، به اين معنا كه رويت در عصر غيبت كبرا اختياري نيست بلكه هر كس را كه ما صلاح دانستيم او را به شرف لقاي خود مفتخر مي سازيم .
8- توقيع ، خبر مرسل است و لذا از حيث سند ضعيف مي باشد.
پاسخ مفصل: بررسی متن توقیع شریف
پيش از بيان پاسخ ابتدا متن توقيع شريف را ذكر مىكنيم، آن گاه به بررسى سندى و دلالى آن مىپردازيم. در توقيع منسوب به آن حضرت خطاب به علىمحمد سمرى آمده است:
«اى على بن محمد سمرى! خداوند اجر برادران دينى تو را در سوگ تو افزون كند. تو زندگى را شش روز ديگر بدرود خواهى گفت. كار خويش را سامان بخش و به كسى در مورد جانشينى خود [در نيابت خاصه] وصيّت نكن كه غيبت كامل كبرى آغاز گرديده و ظهور جز به اذن الهى تحقّق نيابد و آن، پس از مدّتى دراز و قساوت دلها و آكنده شدن زمين از جور و ستم خواهد بود. آگاه باشيد هر كس پيش از خروج سفيانى و صيحه آسمانى ادعاى مشاهده ما را داشته باشند، سخت دروغگو و افترا زننده است»[2].
از اين توقيع استفاده مىشود كسانى كه پيش از خروج سفيانى و شنيده شدن صيحه آسمانى، ادعاى رؤيت و مشاهده كنند، «كذّاب و مفترى» خواهند بود و تكذيب آنان لازم است.
بخشى از اين توقيع، نهى از وصيت و سفارش خاص (بعد از على بن محمد سمرى) است و مدعيان خاص را پس از وى ردّ مىكند و كسانى كه تا هنگام ظهور حضرت، چنين ادعايى بكنند، بايد تكذيب شوند.
همچنين از اين توقيع استفاده مىشود كه ظهور حضرت در بين مردم، به اجازه خدا و پس از مدّت طولانى است؛ آن گاه كه قلبها سخت گردد و زمين پر از ستم شود. با توجه به اينكه خواص ياران حضرت در غيبت صغرى ايشان را مشاهده كردهاند، توقيع نفى ظهور و رؤيت كلّى مىكند و جمله «فلا ظهور …» اين معنا را مىرساند؛ زيرا ظهور به معناى بروز پس از خفا است.
و «لاى نفس جنس»، همراه استثنا بدين معنا است كه هيچ ظهورى ندارد و افراد، وى را مشاهده نمىكنند؛ مگر پس از اذن الهى .
پس برابر اين توقيع، مدعى مشاهده دروغگو است و ادعاى وى قابل پذيرش نيست. پاسخهاى چندى به اشكالات و مباحث مطرح در اين توقيع ارائه شده كه به بعضى از آنها اشاره مى شود:
1. بررسى سندى
به نظر برخى، اين روايت مرسل و سند آن ضعيف است. حسن بن احمد مكتّب (راوى توقيع)، شناخته شده نيست و صدور توقيع مذكور ثابت نمىشود.
محدّث نورى در نجم الثاقب این خبر را ضعیف می داند و بیان می کند که این خبر یارای معارضه با وجدان قطعی حاصل از حکایات و قصص را ندارد. او در ضمن ادامه می دهد که ناقل حدیث شیخ طوسی است که خود ایشان در این کتاب بدان عمل ننموده است[3].
2. بررسى دلالى
از نظر دلالت، با عنايت به اينكه على بن محمد سمرى، نيابت خاصّ از آن حضرت داشت (و در اين زمينه نيز بارز و شناخته شده بود)، مقصود از «ادعاى مشاهده»، در اين روايت، مطلق مشاهده [و ديدار] آن حضرت نيست؛ بلكه همان طور كه علامه مجلسى نيز احتمال داده است، مراد ادعاى ديدار همراه با نيابت از آن حضرت و آوردن اخبار و دستورات از جانب ايشان، مانند ساير نمايندگان آن حضرت در عصر غيبت صغرى است . اين توقيع، اعلام پايان يافتن «غيبت صغرى» و شروع «غيبت كبرى» است كه در آن به جناب على بن محمد سمرى رحمه الله ، امر شده است كه به احدى وصيت نكند كه بعد از او قائم مقام او و نايب خاصّ باشد. و نيز اعلام صريح بطلان ادعاى افرادى است كه در غيبت كبرى، ادعاى نيابت و سفارت خاصه و وساطت بين امام عليه‌السلام و مردم مى نمايند.
پس مراد از اينكه «مدّعى مشاهده» كذّاب و مفترى است، ممكن است كسانى باشند كه ادعاى نيابت كنند و بخواهند با دعوى مشاهده و شرفيابى، خود را واسطه بين امام و مردم معرّفى كنند . امام خواست اين باب را مسدود كند و به مردم خبر دهد كه هر كس ادعاى ديدار مرا بكند و بگويد من وكيل يا نايب خاص آن حضرت هستم و اين طور آن حضرت را مىبينم، دروغ گو است و او را تكذيب كنند.
3. اعراض از توقیع
توقيع- به فرض صحّت سند- معرضُ عنه است؛ چرا كه اصحاب حكايات زيادى نقل كردهاند كه اشخاص معتمدى با امام زمان عج‌الله‌تعالی‌فرجه ديدار داشتهاند و حتّى خود شيخ طوسى كه توقيع را نقل كرده، به آن عمل نكرده است. چنانچه صاحب منتخب الاثر به همین مطلب اشاره می کنند و این توقیع را فاقد اعتبار قلمداد می کنند. بیان می کند. در واقع، عمل كنندگان به اين توقيع بسيار اندك هستند.
4. تعارض با ادعیه
اين روايت ضعيف السند با رواياتى كه مشتمل بر ادعيه و اعمال خاصّ براى رؤيت صاحب الزمان مىباشند، متعارض است و آنها از نظر سند قوى تر و از نظر دلالت روشن تر هستند؛ بلكه بعضى از اين روايات، داراى سند صحيح هم هستند. همان طور كه محدّث نورى در باب دوازدهم كتاب نجم الثاقب، دعاهايى براى ديدار صاحب الزمان ذكر كرده است.
5. مفهوم توقیع
ممكن است مراد از توقيع مذكور، نفى ادعاى اختيارى بودن مشاهده و ارتباط باشد؛ يعنى، اگر كسى مشاهده و ارتباط را به اختيار خود ادعا كند- به اينصورت كه هر وقت بخواهد خدمت امام عصر عج‌الله‌تعالی‌فرجه شرفياب مىشود يا ارتباط پيدا مىكند- كذّاب و افترا زننده است و اين ادعا از احدى در غيبت كبرى پذيرفته نيست؛ يا اينكه چنين كسى كه اين سمت را به راستى داشته باشد، پيدا نخواهد شد و اگر هم كسى آن را دارا باشد، از ديگران مكتوم مىدارد و به كسى اظهار و افشا نمىكند. اجمالًا با اين توقيع، در آن همه حكايات و وقايع مشهود و متواتر نمىتوان خدشه كرد و بر حسب سند نيز، ترجيح با اين حكايات معتبر است.
اگر به كتابهايى چون نجم الثاقب رجوع كنيم، مى بينيم كه در اين حكايات، وقايعى است كه هرگز شخص عاقل در صحّت آنها نمىتواند شك كند. بنابراين هم شرفيابى اشخاص به حضور آن امام عزيز ثابت است و هم كذب و بطلان ادعاى كسانى كه در غيبت كبرى، ادعاى سفارت و نيابت خاصّه و وساطت بين آن حضرت و مردم را مىنمايند، معلوم است . پس صرف ديدار، در روايت منتفى نشده است و علما نيز نفى اصل ديدار را استفاده نكردهاند؛ اما از آنجايى كه قطعاً نمىتوان توقيع را ردّ كرد، بايد تا حدّ امكان به مفاد آن عمل نمود و مدعيان ديدار و مشاهده را- به خصوص در جاهايى كه هيچ قرينه و شاهدى بر اثبات ادعاى آنها وجود ندارد- تكذيب كرد.
به علاوه روايت، مدعى مشاهده را «كذّاب» مىداند؛ حال اگر كسى امام را ببيند و به ديگران نگويد، مشمول اين روايت نمىباشد و بر اين اساس اصل ديدار، امر ممكنى خواهد بود.
نكته ديگر آنكه بيشتر بزرگان و علمايى كه موفّق به ديدار حضرت شده بودند، آن را براى مردم بازگو نمىكردند؛ بلكه اطرافيان و خواص آنان- از روى شواهد و قراينى و يا در زمانهاى بعد- متوجّه ديدار آن عالم با امام مىشدند.
لذا علما، تحت عنوان مدعى مشاهده، قرار نمىگيرند و اين توقيع، با داستان ملاقات برخى از بزرگان منافات ندارد.
بديهى است پذيرفتن امكان ديدار امام عصر عج‌الله‌تعالی‌فرجه، بدين معنا نيست كه هر كس مدعى ديدار شد، مىتوان او را تصديق كرد. بىترديد، تصديق مطلق، مانند تكذيب مطلق ناروا است. مدعيان دروغ گو و شيّاد بسيارند و سادهانديشى در اين باب، بسيار خطرناك است! نمونههاى فراوانى از اين موارد، در عصرحاضر ديده و شنيده شده كه در اينجا مجالى براى ذكر آنها نيست و تنها يك نمونه كافى است كه مشخص شود، خطر تا چه اندازه جدّى است و شيادان در اين باره تا كجا پيش مىروند. يكى از مدعيان ارتباط با امام عصر عج‌الله‌تعالی‌فرجه در زمان حيات امام خمينى رحمه‌الله با يكى از مسئولان بلند پايه جمهورى اسلامى تماس گرفته، مىگويد: پيغامى از حضرت بقيةاللَّه عج‌الله‌تعالی‌فرجه براى امام دارم كه بايد حضورى به ايشان عرض كنم. گويا آن مسئول بلند پايه باور كرده بود كه مدّعى راست مىگويد. لذا جريان را به اطلاع امام خمينى رحمه‌الله مىرساند.
امام در پاسخ مىفرمايند: به او بگوييد «من كور باطن هستم- اشاره به اينكه بىدليل چيزى را نمىپذيرم- سه سؤال از وى بكنيد و بگوييد: اگر با ولىعصر عج‌الله‌تعالی‌فرجه ارتباط دارد، ابتدا پاسخ اين سؤالها را بياورد، بعد پيغام آن حضرت را بگويد:
1. من يك چيزى را دوست دارم، آن چيست ؟
2. چيزى را گم كردهام، كجا است ؟
3. ربط حادث به قديم چگونه است؟
امّا مدّعى- يا مدعيان- به جاى پاسخ به پرسشهاى امام، نامهاى سراسر اهانت به ايشان مىنويسند كه چرا از واسطه ولىعصر عج‌الله‌تعالی‌فرجه براى اثبات ادعايش دليل و برهان مىخواهد! امام نامه را مىفرستند كه در جلسه سران قوا خوانده شود تا …».
در اين داستان چند نكته بسيار آموزنده وجود دارد:
1. هشدار به جوانان، وقتى كه مدّعيان دروغين در صدد اغواى شخصى مانند حضرت امام رحمه‌الله باشند، فريب دادن جوانان ساده لوح براى آنان بسيار آسان است.
2. ادعاى ارتباط با امام عصر عج‌الله‌تعالی‌فرجه آسان است. هر كس مىتواند اين ادعا را داشته باشد، مهم اين است كه مدّعى مىتواند ادعاى خود را با دليل اثبات كند، يا نمىتواند؟ و بالاخره تصديق و تكذيب مدّعى، بايد متّكى بر دليل و برهان باشد.
3. دليلى مىتواند ارتباط مدّعى را اثبات كند كه حاكى از ارتباط با عالم غيب باشد؛ لذا امام رحمه‌الله سؤالهاى خود را به گونهاى طراحى كرد كه پاسخ دادن به آنها ممكن نبود (مگر از طريق علم غيب و ارتباط با معصوم) .
با اين حال براى خود امام راحل رحمه‌الله مواردى اتفاق افتاده بود كه از آن احتمال مشاهده و ديدار برداشت مىشد؛ ولى ايشان آنها را بروز نمىداد.
مرحوم حجةالاسلام سيد محمد كوثرى نقل مىكند: يك روز من در منزل آية اللَّه فاضل لنكرانى بودم و يكى از فضلاى مشهد نيز آنجا بود. وى به نقل از يكى از دوستانشان گفت: در نجف اشرف در خدمت امام بوديم؛ صحبت از ايران به ميان آمد. من گفتم: اين چه فرمايشهايى است كه در مورد بيرون كردن شاه از ايران مىفرماييد؟ يك مستأجر را نمىشود از خانه بيرون كرد؛ آن وقت شما مىخواهيد شاه را از مملكت بيرون كنيد؟ امام سكوت كرد؛ من فكر كردم شايد عرض مرا نشنيدهاند، سخنم را تكرار كردم!! امام برآشفت و فرمود: «فلانى چه مىگويى؟ مگر حضرت بقية اللَّه عج‌الله‌تعالی‌فرجه به من (نستجير باللَّه) خلاف مىفرمايد؟! شاه بايد برود و شاه از مملكت بيرون رفت». ايشان چنين پيوندى با حضرت بقية اللَّه عج‌الله‌تعالی‌فرجه داشت .
يكى از علما نقل مىكند: «روز 22 بهمن كه امام راحل دستور دادند كه مردم در خيابانها بريزند؛ چون ما حكومت نظامى نداريم. اين جريان را به مرحوم آيةاللَّه طالقانى اطلاع دادند. در آنجا من در خدمت ايشان بودم. آيةاللَّه طالقانى از منزلشان به امام در مدرسه علوى تلفن زد و مدت نيم تا يك ساعت با امام صحبت كرد. برادران بيرون از اتاق بودند، فقط مىديدند كه آيةاللَّه طالقانى، مرتب به امام عرض مىكند: آقا! شما ايران نبوديد، اين نظام پليد است! به صغير و كبير ما رحم نمىكند؛ شما حكمتان را پس بگيريد! برادران يك وقت متوجّه شدند كه آقاى طالقانى گوشى را زمين گذاشت و به حالت تأثّر در گوشه اتاق نشست. بعد از لحظاتى خدمت ايشان رفتند و با اين تصور كه احياناً امام به ايشان تندى كرده است، گفتند: آقا! شما چرا دخالت مىكنيد و از اين قبيل حرفها … و با اصرار از آيةاللَّه طالقانى جريان را سؤال كردند؛ ايشان گفت: هر چه به امام عرض كردم، حرف مرا رد كرد و وقتى ديد من قانع نمىشوم، فرمود: «آقاى طالقانى شايد اين حكم از طرف امام زمان عج‌الله‌تعالی‌فرجه باشد». اين را كه از امام شنيدم، دست من لرزيد و با امام خداحافظى كردم؛ زيرا ديگر قادر نبودم سخنى بگويم» . با حضور به موقع مردم در خيابانها و بىاعتنايى به حكومت نظامى، توطئه رژيم شكست خورد و انقلاب اسلامى به پيروزى رسيد.
بنابرین نمی توان ظن حاصل از این روایت را بر یقین به دست آمده از اینگونه تشرفات ترجیح داد.
منبع : موعود شناسي و پاسخ به شبهات، علي اصغر رضواني، انتشارات مسجد مقدس جمكران
[1] مفردات راغب ، ص 267
[2] . «يا عَلىّ بن محمّد السَّمرى أعظَمَ اللّه أَجرَ اخوانِكَ فيكَ: فَانّك مَيّت ما بَينك و بين سِتّة أيّام، فَاجمَع أمرَكَ، و لا تُوصِ الى أحد فَيَقوم مَقامَكَ بَعدَ وفاتِكَ، فَقَد وَقَعَتِ الغيبةُ التّامَّة، فلا ظُهُورَ الّا بَعدَ اذنِ اللّه تَعالى ذِكرُه، و ذلك بَعدَ طوُل الأمَدِ و قَسوَة القلوب وامتَلاء الارضِ جَوراً و سَيأتى شيعَتى مَن يَدّعى المشاهَدَة، ألا فَمَن ادَّعى المُشاهَدَة قَبلَ خُروجِ السُّفيانىّ و الصَّيحة فَهُو كَذّاب مُفتر»
[3] . «اين خبر ضعيف و غير آن، خبر واحد است كه جز ظنى از آن حاصل نشود و مورث جزم و يقين نباشد. پس قابليت ندارد كه معارضه كند با وجدان قطعى كه از مجموع آن قصص و حكايات پيدا مىشود. هر چند از هر يك از آنها پيدا نشود؛ بلكه از جملهاى از آنها دارا بودن كرامات و خارق عاداتى را كه ممكن نباشد صدور آنها از غير آن جناب استفاده مىشود. پس چگونه رواست اعراض از آنها به جهت وجود خبر ضعيفى كه ناقل آن (شيخ طوسى)، عمل نكرده به آن در همان كتاب»