در اين باره دليل قاطعى وجود ندارد؛ ولى به طور كلى از نظر نصوص دينى و ديدگاه عرفانى و فلسفى، خداوند دائم الفيض است. رواياتى از معصومين (علیهم السلام) نيز حكايت از آن دارد كه پس از اين مجموعه هستى، جهانى ديگر و انسان هايى ديگر خلق خواهند شد و با بهره گيرى از فيض و هدايت الهى، به كمال خود خواهند رسيد. البته احتمال اينكه ويژگى هاى آن انسان ها با نظام انسانى ما تفاوت داشته باشد، وجود دارد.
مى توان با رويكردى فلسفى ـ عرفانى نيز به تحليل اين سخن پرداخت: با توجه به وصف بى نهايت براى خداى متعال، آن مقام لايتناهى به مقتضاى رحمت و حكمت بى نهايت خود، هر ممكن الوجودى را از فيض وجود خود بهره مند مى سازد و محال است چيزى را كه امكان وجود دارد از فيض خود محروم سازد. لاجرم همواره فيض او پابرجا است و انقطاع آن محال است؛ ليكن اينكه چه چيزى امكان و قابليت دريافت فيض و رحمت الهى را دارد و چه چيزى قابليت آن را ندارد، مسئله ديگرى است. آنچه ما مى دانيم اين است كه حتى نظام موجود، هر آينه در حال آفرينش پى درپى است؛ زيرا جهان هستى معلول است و در حكمت متعاليه ثابت شده است كه معلول چيزى جز كار و فعل و ايجاد فاعل نيست و هرگاه فاعل، از خلق و ايجاد دست بكشد، ديگر فعلى نيست و جهانى وجود ندارد. بنابراين هستى در حال آفرينش مداوم است و خداوند همواره در كار خلق و ايجاد «كل يوم هو فى شأن».[1]
پرسش و پاسخ ها «راز آفرینش» / مؤلف:حمیدرضا شاکرین
دفتر نشر معارف
پی نوشت ها
[1] – براى آگاهى بيشتر ر.ك:
الف. اصول فلسفه و روش رئاليسم، ج 3، مقاله نهم، شهيد مطهرى و علامه طباطبايى؛
ب. آموزش فلسفه، ج 2، آيه اللّه مصباح يزدى.
ج. براهين اثبات وجود خدا در نقدى بر شبهات جان هاسپرز، حميدرضا شاكرين، صص 164-162 (تهران، مؤسسه فرهنگى دانش و انديشه معاصر، چاپ اول، 1385).