احمد بن حنبل – برگه 2

زندگى و زمانه احمد بن حنبل‏

احمد بن حنبل رئیس و پیشواى مذهب حنابله و اصحاب حدیث است که در دوران اوج اقتدار عباسیان و علماى معتزله، با دفاع از اندیشه قدمت قرآن و پایدارى در واقعه محنت مطرح گشت. اهمیت زندگى احمد بن حنبل از آنجاست که او على‏رغم همه پایدارى‏اش در برابر عباسیان به دفاع از حاکمان جائر معروف است.
در مقاله حاضر ضمن مرورى بر زندگى احمد بن حنبل، اوضاع سیاسى، مذهبى روزگار وى مورد اشاره قرار گرفته و کارنامه سیاسى، فکرى احمد بن حنبل در مواجهه با اوضاع زمانه بررسى شده است.

زمینه‌های شکل‌گیری اندیشه‌های احمد بن حنبل

اندیشهها در بستر مسائل سیاسی و اجتماعی شکل میگیرند. سدههای نخستین اسلامی و مشکلات سیاسی فراوان آنها زمینهساز پیدایش اندیشههایی بود که با دغدغة حفظ سنت پیامبر6 در عرصههای مختلف سیاسی و فرهنگی جلوهگر شد. احمد بن حنبل (241 ق) را میتوان یکی از صاحبان چنین اندیشهای در آن دوران شمرد. در این مقاله سعی خواهد شد تا با روش درک منطق درونی نظریه سیاسی که الگویی برای شناخت نظریه سیاسی است و با رویکردی تاریخی نظریه احمد بن حنبل درباره حاکمیت جائر بررسی شود. براساس روند پیشنهادی اسپریگنز، ابتدا اوضاع سیاسی – اجتماعی و بحرانهای قرون دوم و سوم هجری را مورد بررسی قرار میگیرد و در ادامه علل اصلی بحرانها و تأثیر آنها در ایجاد اندیشههای احمد در قالب مؤلفههایی چون درگیریهای سیاسی، مناقشههای فکری، جهت دهی خاص به روایتها و احادیث، مناقشههای کلامی و سرانجام اقتداری شدن فقه سیاسی دنبال میشود. مهمترین نتیجة این عوامل، بروز اندیشهای برای حفظ حاکمیت جائر و حمایت از قدرتهای سیاسی بوده است.

ثوری ها و حنبلی‌های اصفهان

مذهب ثوری و حنبلی از مذاهب اهل حدیث هستند که در قرون نخستین اسلامی، تحت تأثیر فضای فکری اصفهان که ویژگی‌ اصلی آن، غلبه محدثان بود پیروان زیادی در این شهر یافتند. ابتدا ثوری‌ها بر شهر غلبه داشتند، ولی به تدریج جای خود را به حنبلی‌ها دادند. حنبلی‌ها که در بسیاری از موارد، ادامه دهنده راه ثوری‌ها بودند تا زمان روی کارآمدن سلجوقیان بر فضای فکری اصفهان حاکمیت بلامنازعی داشتند و سیاست‌های مذهبی سلجوقیان و خواجه نظام الملک، زمینه تضعیف تدریجی این فرقه را فراهم کرد. مهم‌ترین ویژگی دوران تسلط حنابله بر اصفهان، سخت‌گیری نسبت به سایر فرقه‌های سنی و شیعه و مقابله با جریان‌های عقل‌گرا بود.

ابن قتیبه دینوری

ابن قتیبه دینوری از ادیبان و مورخان بزرگ قرن سوم هجری است. محققان همواره به اندیشه‌های دینی، خاستگاه نژادی، همکاری او با خلفای عباسی و نیز آثار ادبی، کلامی، فقهی، نجومی و تاریخی وی توجه کرده‌اند. نویسنده، در این مقاله پس از ارزیابی مختصر گرایش‌های سیاسی،‌ مذهبی ابن قتیبه و نیز شخصیت‌های تأثیرگذار بر اندیشه وی، آثار واقعی و برخی از کتاب‌های منسوب به او و هم‌چنین چگونگی تحول در تمایلاتش را بررسی می‌کند.