۱ – بررسى جایگاه و موقعیت آیه

خداوند متعال در این آیه و دو آیه قبل و بعد آن پرسشهایى درباره بعضى واقعیتهاى جهان هستى مطرح کرده تا بدین وسیله از مردم اعتراف بگیرد که کسى نمى  تواند در این کارها همراه با خدا باشد، و شریک او معرفى شود.
در آیه ۶۰ سؤال درباره خالق زمین و آسمان، نازل کننده باران و رویاننده درختان است.
در آیه ۶۱ سؤال درباره کسى است که در زمین اسقرار و آرامش ایجاد کرد و رودها و کوهها را در آن قرار داد و در میان دو دریا برزخى ساخت؟
و بالاخره در آیه ۶۴ سؤال مى  کند: چه کسى است که آفرینش زمین را آغاز مى  کند سپس آن را برمى  گرداند؟ و چه کسى از آسمان و زمین به شما روزى مى  دهد؟
حال در بین این چهار آیه، در آیه ۶۲ سؤال درباره این است که وقتى انسان همچون غریقى در امواج دریا غوطه  ور است و هیچ پناهگاهى ندارد، و از تمام اسباب قطع امید کرده است، در این حالت چه کسى است که اگر انسان او را صدا زند و از او یارى طلبد، جوابش مى  دهد و او را از گرفتارى نجات مى  دهد؟ آیا غیر از خدایى که خالق همه چیز و رازق همه مردم است، و همه امور از مبداو معاد تحت قدرت اوست، کسى شایسته عبودیت است!؟
این آیه از راه رجوع به فطرت، ما را به خدایى رهنمون مى  سازد که انسانهاى درمانده و مضطر را، در صورتى که او را بخوانند و از او یارى طلبند، اجابت کرده و از گرفتارى مى  رهاند.

۲ – اضطرار چیست؟ مضطرکیست؟

اضطرار حالتى درونى است و زمانى به وجود مى  آید که انسان هیچ وسیله و پناهگاهى براى حل مشکل خود ندارد و دستش از همه راههاى طبیعى کوتاه شده است، در این حالت درونش او را به یک وسیله معنوى راهنمایى مى  کند و به وسیله آن امید نجات پیدا مى  کند. دل انسان در حالت اضطرار به گونه  اى به خداوند متصل مى  شود و آدمى با تمامى وجودش خدا را مى  بیند و صدایش مى  زند.
در روایت است که مردى خدمت امام صادق، علیه  السلام، رسید و گفت: یابن رسول  الله! خداوند را به همان گونه  اى که هست، به من معرفى کن.
حضرت فرمودند: آیا تا به حال سوار کشتى شده  اى؟
جواب داد: بله.
– آیا کشتى تو شکسته است، به گونه  اى که نه کشتى دیگرى باشد و نه شناگرى که تو را نجات دهد؟
– بله.
– آیا در آن حالت قلبت  به چیزى مرتبط نشده که قدرت داشته باشد تا تو را از این مهلکه نجات دهد؟
– بله.
حضرت فرمودند: این همان خدایى است که قدرت بر نجات و فریاد رسى دارد در جایى که هیچ نجات دهنده و فریاد رسى نیست. (۲)
این از ویژگیهاى انسان است که هنگام گرفتارى به یاد خدا مى  افتد و در همه حال او را صدا مى  زند; گرچه ممکن ست  بعد از رفع مشکل دوباره خدا را فراموش کند.

و اذا مس الانسان الضر دعانا بجنبه او قاعدا او قائما، فلما کشفنا عنه ضره، مر کان لم یدعنا الى ضر مسه. (۳)
و هنگامى که به انسان ناراحتى برسد، ما را در حالى که به پهلو خوابیده، یا نشسته و یا ایستاده است، مى  خواند. اما هنگامى که ناراحتى او را برطرف کردیم چنان مى  رود، مثل اینکه هرگز ما را براى حل مشکلى که به او رسیده، نخوانده است.
ناسپاسان مستکبر نیز در گرفتاریها، در حالى که با اخلاص خدا را مى  خوانند با خود عهد مى  بندند که در صورت نجات شکرگزار خدا باشند.
حتى اذا کنتم فى الفلک و جرین بهم بریح طیبه و فرحوا بها، جاءتها ریح عاصف و جاءهم الموج من کل مکان و ظنوا انهم احیط بهم، دعوا الله مخلصین له الدین، لئن انحینا من هذه لنکونن من الشاکرین. فلما انجاهم اذاهم یبغون فى الارض بغیر حق. (۴)

… تا اینکه زمانى که در کشتى قرار گرفتید و بادهاى ملایم آنها را حرکت داد و به آن خوشحال شدند، ناگهان طوفان شدیدى مى  وزد و امواج از هر سو به طرف آنها مى  آید و یقین پیدا مى  کنند که در محاصره آن قرار گرفته  اند، در این هنگام با اخلاص در دین، خدا را مى  خوانند که اگر ما را نجات دهى از سپاسگزاران خواهیم بود.
در این حالت  حتى مشرکان نیز از بتها قطع امید مى  کنند و فقط به خدا پناه مى  برند، هرچند که بعد از رهایى از گرفتارى دوباره به شرک رو آورند.
فاذا رکبوا فى الفلک دعواالله مخلصین له الدین، فلما نجاهم الى البر اذا هم یشرکون. (۵)

هنگامى که سوار بر کشتى شوند با اخلاص در دین، خدا را مى  خوانند، اما وقتى خداوند آنها را سوى خشکى نجات داد، در این هنگام مشرک مى  شوند.
آرى، هنگامى که امواج بلاها و سختیها و حوادث دردناک انسان را احاطه کرد و دست او از همه جا کوتاه شد، حجابهایى که جان آنها را فرا گرفته بود کنار مى  رود و با تمام وجود خدا را مى  بیند و با اخلاص فراوان او را مى  خواند. اما پس از رفع گرفتاریها، دوباره پرده  هاى غفلت  سراسر وجود انسان را فرا مى  گیرد، به همین دلیل خداوند در بعضى مواقع به مردم سختیهایى مى  دهد تا به درگاه او روى آورند و تضرع کنند.
و ما ارسلنا من قریه من نبى الا اخذنا اهلها بالباساء و الضراء لعلهم یضرعون. (۶)
در هیچ شهر و آبادى پیامبرى نفرستادیم مگر اینکه اهل آن را به سختیها و دردها دچار کردیم، شاید تضرع کنند.
خداوند متعال در آیه  اى دیگر از قرآن پس از بیان همین نکته، کسانى را که بر اثر سختیها تربیت نشده  اند توبیخ کرده و مى  فرماید:
و لقد ارسلنا الى امم من قبلک، فاخذناهم بالباساء و الضراء لعلهم یتضرعون× فلولا اذ جاءهم باسنا تضرعوا و لکن قست قلوبهم و زین لهم الشیطان ما کانوا یعلمون. (۷)

ما براى امتهاى پیش از تو پیامبرانى را فرستادیم و آنها را به سختیها و دردها دچار کردیم، شاید برگردند. پس چرا وقتى مجازات ما به آنها رسید برنگشتند، ولى قلبهاى آنها سخت  شد و شیطان آنچه را انجام مى  دادند بر ایشان زینت داد.
بنابراین رنج و سختى از عوامل مهم بازگشت  به سوى خداست; اما کسى که بر اثر گناه سنگدل شود، شیطان در درون او راه مى  یابد و اعمال زشت او را زینت مى  دهد و راه بازگشت  به سوى خدا را بر او مى  بندد.

۳ – رابطه اضطرار و اجابت دعا

از آیه محل بحث استفاده مى  شود که براى اجابت دعا تحقق دو شرط لازم است:
۱ – انسان به حد اضطرار و درماندگى برسد. «امن یجیب المضطر»
۲ – انسان از تمام اسباب مادى نا امید شود و با تمام وجود فقط خدا را بخواند. « اذا دعاه»
در این حالت انسان، ارتباط قوى و محکمى با خدا پیدا مى  کند و خداوند نیز دعاى او را مستجاب مى  کند و گرفتارى را از او برطرف مى  کند. «و یکشف السوء»
اگر مریض است، عافیت  خود را به دست مى  آورد.
اگر گرفتار است، رهایى مى  یابد.
اگر فقیر است، بى  نیاز مى  شود.
اگر از گناهانش پشیمان است، توبه  اش پذیرفته مى  شود.
اگر هراسناک است، امنیت  به دست مى  آورد.
و بالاخره اگر در جامعه  اى ظلم و ستم فراگیر شود، مردمى که به ضعف کشیده شده  اند یار و یاورى نداشته باشند تا آنها را از این رنج و بلا نجات دهد، و تلاش و کوشش آنها براى تغییر اوضاع اثر نداشته باشد، در این حالت اگر مردم با قطع همه واسطه  ها، ارتباط کامل با خداوند پیدا کنند، آن وعده الهى – که همان تحقق خلافت در زمین براى مؤمنان صالح و مستضعفان روى زمین است – محقق خواهد شد.

این بخش از آیه که مى  فرماید: «و یجعلکم خلفاء الارض  » بیانگر خواسته مهمى است که مردم باید طالب آن باشند، و همین جمله قرینه  اى است که یکى از مصادیق «سوء» چیره شدن ظالمان بر مستضعفانى است که پناهگاهى جز خدا ندارند. و لذا اگر در این حال مستضعفان با اخلاص تمام خدارا بخوانند، وعده الهى محقق مى  شود و آنها وارث زمین مى  گردند.
بنابراین، آیاتى که در بحثهاى گذشته بیان شد و در آنها خداوند وعده داده بود که دین الهى بر همه ادیان غلبه پیدا مى  کند، و حق بر باطل پیروز مى  شود، و مؤمنان صالح و مستضعفان وارث زمین مى  شوند، و… زمانى محقق مى  شود که مردم، خود قدم اول را بردارند و با تمام وجود براى رسیدن به این اهداف کوشا باشند.

۴ – مصادیق آیه محل بحث

از مصادیق بارز این آیه، مردمى هستند که با تحمل همه سختیها و گرفتاریها، زمینه حکومت جهانى حضرت مهدى، عجل  الله  تعالى  فرجه، را فراهم مى  کنند.
در روایتى از پیامبر اکرم، صلى  الله  علیه  وآله، آمده است که:
سیکون من بعدى خلفاء، و من بعد الخلفاء امراء، و من بعد الامراء ملوک، و من بعد الملوک جبابره، ثم یخرج رجل من اهل بیتى یملا الارض عدلا کما ملئت جورا. (۸)
بعد از من خلفایى مى  آیند، و پس از آن امیرانى مى  آیند، و بعد از آن پادشاهانى مى  آیند، و پس از آن جبارانى مى  آیند، سپس مردى از خاندان من قیام مى  کند و زمین را پر از عدل مى  کند همانطور که از ظلم پر شده بود.
در حدیث دیگرى نیز چنین آمده است:
ینزل بامتى فى آخر الزمان بلاء شدید من سلطانهم. لم یسمع بلاء اشد منه حتى تضیق عنهم الارض الرحبه، و حتى یملاء الارض جوراو ظلما، لا یجد المؤمن ملجا یلتجى الیه من الظلم، فیبعث الله تعالى رجلا من عترتى، فیملا الارض قسطا و عدلا کما ملدت ظلما و جورا. (۹)

در آخرالزمان از جانب حاکمان بلاى شدیدى بر امت من نازل مى  شود که شدیدتر از آن شنیده نشده است، تا اینکه سرزمین پهناور بر آنها تنگ مى  شود و زمین پر از ظلم و جور مى  شود. مؤمنان هیچ پناهگاهى از این ظلم نمى  یابند تا بدان پناه برند، پس خداوند مردى از خاندان مرا برمى  انگیزد تا زمین را از قسط و عدل پر کند همانگونه که از ظلم و جور پر شده بود…
در حالت عادى، مردم وقتى خواهان عدالتند که اجراى آن به نفع خودشان باشد، و در جایى که عدالت  براى آنها ضرر داشته باشد، پذیراى آن نیستند. اما زمانى که با تمام وجود طعم ظلم را چشیدند، از دل و جان در همه شرایط عدالت را مى  پذیرند. فراهم شدن این آمادگى نیز کار آسانى نیست.
حضرت مهدى، عجل  الله تعالى فرجه  الشریف، نیز در نامه خود به محمد بن عثمان، مردم را به دعا براى ظهور فرج ترغیب کرده و فرموده  اند:
و اکثرواالدعاء بتعجیل  الفرج، فان ذلک فرجکم. (۱۰)

براى تعجیل فرج زیاد دعا کنید، چون همین دعا موجب فرج شماست.
وجود مبارک آن حضرت نیز از مصادیق مضطرین است که با مشاهده ضعف و خوارى مسلمانان و ظلم ستمگران به آنها، در مقدس  ترین مکان روى زمین دست  به دعا برمى  دارد و تقاضاى کشف سوء مى  کند. امام صادق، علیه السلام، در ذیل این آیه مى  فرماید:
نزلت فى القائم من آل محمد، علیهم  السلام، هو والله المضطر اذا صلى فى المقام رکعتین و دعا الى الله، فاجابه و یکشف السوء و یجعله خلیفه فى الارض. (۱۱)
این آیه در مورد قیام کننده  اى از آل محمد است، به خدا سوگند، او همان مضطر است، هنگامى که در مقام ابراهیم دو رکعت نماز مى  خواند و با دست  به سوى خدا دعا مى  کند، پس خداوند به او جواب مى  دهد و ناراحتى را برطرف مى  کند و او را خلیفه در زمین قرار مى  دهد.
و درروایت دیگرى از امام صادق، علیه  السلام، نیز چنین آمده است:
و الله لکانى انظر الى القائم و قد اسند ظهره الى الحجر، ثم ینشد الله حقه… قال: هو والله المضطر فى کتاب الله فى قوله: امن یجیب المضطر اذا دعاه و یکشف السوء و یجعلکم خلفاء الارض. (۱۲)
به خدا سوگند گویا من به سوى قائم مى  نگرم در حالى که پشتش را به حجرالاسود زده و خدا را به حق خود مى  خواند… سپس فرمود: به خدا سوگند مضطر در کتاب خدا در آیه «امن یجیب المضطر…» اوست.
آرى، انتظار فرج وقتى از حالت دعاهایى که فقط بر زبان جارى است  خارج شود و همه به مرحله  اى برسند که واقعا منتظر قیام مهدى، علیه  السلام، باشند و خود را براى آن روز آماده کنند و با تمام وجود از خداوند درخواست فرج کنند، دعاى آنها به اجابت مى  رسد.

اللهم اکشف عنا السوء، و عجل فى فرج مولانا صاحب الزمان، و سهل مخرجه، و اجعلنا انصاره و اعوانه، آمین یا مجیب دعوه المضطرین.

پى  نوشتها:

1. سوره انعام (۶)، آیه ۶۲.
   ۲٫ الفیض الکاشانى، محسن بن مرتضى، نوادر الاخبار، ص ۵۷، ح ۱.
   ۳٫ سوره یونس (۱۰)، آیه ۱۲.
   ۴٫ همان، آیه ۲۳ و ۲۲.
   ۵٫ سوره عنکبوت (۲۹)، آیه ۶۵.
   ۶٫ سوره اعراف (۷)، آیه ۹۴.
   ۷٫ سوره انعام (۶)، آیه ۴۲و۴۳.
   ۸٫ المتقى الهندى، علاء الدین على، کنز العمال، ج ۱۴، ص ۲۶۵، ح  ۳۸۶۶۷.
   ۹٫ همان، ص ۲۷۵، ح ۳۸۷۰۸.
   ۱۰٫ الصافى الگلپایگانى، لطف الله، منتخب الاثر، ص  ۲۲۳.
   ۱۱٫ العروسى الحویزى، عبد على بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، ج ۴، ص ۹۴.
   ۱۲٫ همان.