مقدمه

بی‌تردید در میان رویدادهای قرون نخستین اسلام، واقعه‌ی عاشورا مهم‌ترین و تأثیرگذارترین رخداد به شمار آمده، در میان دیگر حوادث تاریخی از ابعاد گوناگون، بیشترین اهمیت را به خود اختصاص داده است. عظمت و اهمیت ویژه‌ی این رخداد تاریخی موجب شد که از همان نخستین روزها، کسانی نقش گزارشگر را ایفا کرده، ماجرا را به تفصیل برای دیگران باز گویند. اینان همان شاهدان عینی حادثه بودند که به گونه‌ای در کربلا حضور داشتند و از نزدیک رخدادها را دیده بودند. در یک سویِ این گروه، بازماندگان کاروان حسینی به منزله‌ی موثق‌ترین گزارشگران این حادثه حضور داشتند که اصلی‌ترینِ ایشان امام سجاد (علیه السلام) به شمار می‌آمد. در سوی دیگر نیز، برخی از افراد سپاه دشمن بودند. بر این دو، باید روایت‌های امامان معصوم شیعه را نیز افزود که هر چه از تاریخ حادثه دورتر می‌شدند، برای زنده نگه داشتن یادِ این رخداد، رفته رفته گوشه‌هایی از ماجرا را باز می‌گفتند.

مجموعه‌ی این روایت‌ها و گزارش‌ها، با گذشت زمان از شکل شفاهی خارج شد و صورت مکتوب یافت. آن‌گاه که هنوز تاریخ و دیگر علوم اسلامی، از حدیث متمایز نشده بود و مدونات حدیثی، مجموعه‌ای از احادیث مربوط به رشته‌ها و گرایش‌های گوناگون را دربر می‌گرفت، روایت‌های مربوط به ماجرای کربلا را نیز می‌شد در لا به لای آثار حدیثی جست. اما رفته رفته، همراه با تمایز موضوعی اخبار و روایت‌ها، آثاری با عنوان «مقتل الحسین» یا با عناوین مشابه، ولی شامل روایت‌هایی که به گونه‌ای در پی بیان مقدمه‌ها، اصل رویداد و پیامدهای آن بودند، پدید آمد.

مقتل در لغت و اصطلاح

«مقتل» بر وزن مَفْعَل، از ریشه‌ی «قتل»، مصدر میمی به معنای «کشتن»[۱] یا اسم مکان به معنای «قتلگاه» و «کشتن‌گاه»[۲] است. همچنین این واژه بر کتابی که به رویداد کربلا و شرح شهادت امام حسین (علیه السلام) پرداخته باشد، اطلاق می‌شود.[۳] اما در اصطلاح تاریخ‌نگاری، مراد از «مقتل الحسین»، نوعی تک‌نگاری تاریخی است که در آن به شرح جریان شهادت امام حسین (علیه السلام) و یارانش و در یک کلام، به رویداد عاشورا از آغاز تا فرجام پرداخته‌اند. اطلاق عنوان «مقتل» – به معنای مصدر میمی – به این‌گونه آثار، از آن روست که چنین تک‌نگاری‌هایی اخبار و گزارش‌های مربوط به کشتن و شهادت امام حسین (علیه السلام) را دربرمی‌گیرد. اما اطلاق عنوان یاد شده – به معنای اسم مکان – بر این کتاب‌ها از آن روست که مقتل‌نویسان و مورخان نخستین تاریخ عاشورا، اخبار مربوط به رویداد عاشورا و چگونگی جنگیدن و شهادت امام حسین (علیه السلام) و یارانش را در یک جا جمع کرده‌اند و آن آثار، محل گردآوری آن اخبار شده است. به تعبیر دیگر، گزارشگران نخستین تاریخ عاشورا از آن رو عنوان «مقتل الحسین (علیه السلام)» را برای آثار خود برگزیده‌اند که آثار یاد شده، مکان تجمع و محل گردآوری اخبار مربوط به واقعه‌ی عاشورا و به ویژه شهادت امام حسین (علیه السلام) شده است.

اما مقصود از واژه‌ی مقتل در این پژوهش، – با مسامحه- هر نوشته‌ای است که همه یا بخش بسیاری از آن، مربوط به واقعه‌ی عاشورا باشد؛ اگرچه در واقع، بسیاری از این نوشته‌ها، عنوان مقتل را ندارند.

 منبع: کتاب مقتل جامع سیدالشهدا علیه السلام/ تحقیق و تنظیم: مهدی پیشوایی/ مؤلف: جمعی از نویسندگان / انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)

[۱] . جبران مسعود، فرهنگ الفبایی عربی – فارسی الرائد، ترجمه‌ی رضا انزابی نژاد، ج ۲، ص ۱۶۴۳، واژه‌ی «مقتل»؛ روحی البعلبکی، فرهنگ عربی – فارسی المورد، ترجمه‌ی محمد مقدس، ص ۱۰۲۵، واژه‌ی «مقتل».

[۲] . دهخدا، لغت‌نامه، ج ۱۳، ص ۱۸۸۲۱، واژه‌ی «مقتل»؛ جبران مسعود، همان چنان‌که این واژه به معنای اسم زمان نیز به کار رفته است (ابن منظور، لسان العرب، تحقیق امین محمد عبد الوهاب و محمد صادق العبیدی، ج ۱۱، ص ۵۴۸).

[۳]. دهخدا، همان. چنان‌که واژه‌ی یاد شده به گزارش رویداد شهادت برخی دیگر از امامان و برخی از مسلمانان که کشته شده‌اند نیز گفته شده است؛ مانند مقتل المؤمنین، مقتل حُجر بن عَدی، مقتل محمد بن ابی بکر، (ر. ک: نجاشی، رجال النجاشی، تحقیق سید موسی شبیری زنجانی، ص ۱۷، ۱۸، ۱۲۹، ۲۴۳، ۳۲۰، ۳۴۷، ۴۳۵؛ ابن ندیم، کتاب الفهرست، تحقیق رضا تجدد، ص ۱۰۵، ۱۰۶، ۱۲۰، ۱۲۱، ۱۲۷).  اما در فرهنگ شیعی، این اصطلاح،‌رفته رفته به شرح وقایع قیام و شهادت امام حسین (ع) اختصاص و انحصار یافت.