از دیدگاه بسیاری از اندیشمندان و متفکّرانی که در زمینه‌ی تبیین علل و عوامل پیروزی انقلاب اسلامی ایران، نظریه پردازی نموده‌اند، عامل مذهب از قوی‌ترین و اصلی‌ترین عواملی است که در پیدایش و پیروزی انقلاب اسلامی نقش بسزایی ایفا نموده است.[۱]

میشل فوکو فیلسوف مشهور فرانسوی و نظریه پرداز پست مدرنیسم، در تحلیل و بررسی عوامل انقلاب اسلامی از «معنویت گرایی سیاسی» نام می‌برد. به نظر او، روح انقلاب اسلامی در این حقیقت یافت می‌شود که ایرانیان از خلال انقلاب خود در جست و جوی ایجاد تحوّل و تغییر در خویش بودند. هدف اصلی آنان ایجاد یک تحوّل بنیادین در وجودی فردی و اجتماعی، حیات اجتماعی و سیاسی و در نحوه‌ی تفکّر و شیوه‌ی نگرش بود… آنان را اصلاح را در اسلام یافتند. اسلام برای آنان هم دوای درد فردی و هم درمان بیماری‌ها و نواقص جمعی بود.[۲]

آصف حسین در کتاب «ایران اسلامی: انقلاب و ضدّ آن» بر این نکته تأکید داد که باید مطالعه انقلاب با توجّه به عنصر ایدئولوژی، نقش اپوزیسیون اسلامی، مشروعیت، آموزش‌ها و خصوصاً رهبری صورت گیرد.[۳] حامد الگار نیز در کتاب «ریشه‌های انقلاب اسلامی»؛ سه عامل «تشیّع، رهبری امام خمینی (رحمه الله علیه) و طرح اسلام به عنوان یک ایدئولوژی» را به عنوان ریشه‌های انقلاب مطرح می‌کند.[۴]

از سوی دیگر مروری بر ادبیات سیاسی رایج در روند وقوع انقلاب اسلامی، شعارها، سخنرانی‌ها و یبانیه‌های انقلابیان و رهبران نهضت،بیانگر این واقعیت است که از میان عناصر مذهبی، «فرهنگ عاشورا و نهضت امام حسین (علیه السّلام)»، نقش بسزایی در این زمینه ایفا نموده است. مؤلفه‌های فرهنگ و تعالیم عاشورا عبارت‌اند از:

۱ – فرهنگ شهادت،

۲ – فرهنگ مبارزه مستمر حق با باطل،

۳ – فرهنگ طاغوت ستیزی و طاغوت زدایی،

۴ – اصل پیروی از رضای خدا و مصالح مسلمین،

۵ – فرهنگ پیشگیری از جرم و فساد قبل از وقوع آن در فرهنگ نظارت عمومی و امر به معروف و نهی از منکر.[۵]

این مؤلّفه‌ها در پیدایش و پیروزی انقلاب اسلامی، نقش و تأثیر بسزایی داشته و حفظ و تداوم انقلاب اسلامی نیز در گرو حرکت در این چارچوب می‌باشد. اکنون جهت آگاهی بیشتر بحث را در چند محور با کمی تفصیل بیشتر پی می‌گیریم:

یک: تأثیر فرهنگ عاشورا در پیدایش انقلاب اسلامی

۱ – تأثیر بر اهداف و انگیزه‌های انقلابیان

هدف و انگیزه‌ی مردم ایران از انقلاب اسلامی، نابودی ظلم، استبداد و استکبار و برپایی حکومت عدل الهی و اجرای احکام اسلامی به عنوان «معروف» و جلوگیری از وابستگی به اجانب و بیگانگان به عنوان «منکر» بود. این‌ها همان انگیزه و هدف امام حسین (علیه السّلام) از قیام عاشورا بود آن‌جا که می‌فرماید: «إِنَّمَا خَرَجْتُ لِطَلَبِ الْإِصْلَاحِ فِی أُمَّهِ جَدِّی ص أُرِیدُ أَنْ آمُرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ أَنْهَى عَنِ الْمُنْکَرِ وَ أَسِیرَ بِسِیرَهِ جَدِّی وَ أَبِی‏ علی ابن ابی طالب (علیه السّلام)».

اگر یزید بن معاویه تجاهر به فسق و فجور داشت، خاندان پهلوی نیز همان‌گونه عمل می‌کردند و به عنوان نمونه باید گفت: اسلام زدایی را تا آنجا رساندند که به طور رسمی تاریخ هجرت پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) را به تاریخ شاهنشاهی تبدیل کردند: امام راحل (رحمه الله علیه) درباره‌ی تأثیر عاشورا بر اهداف و انگیزه‌های انقلاب اسلامی می‌فرماید: «حضرت سیّد الشّهداء به همه آموخت که در مقابل ظلم، در مقابل ستم، در مقابل حکومت جائر چه باید کرد».[۶]

برخی از علمای اسلامی بر این عقیده‌اند که مهم‌ترین انگیزه‌ی امام حسین (علیه السّلام) از این قیام، ایجاد حکومت اسلامی بوده است. امام خمینی (رحمه الله علیه)، در این زمینه می‌فرماید: «زندگی سید الشّهداء، زندگی حضرت صاحب (علیه السّلام)، زندگی همه انبیای عالم، همه انبیا- از اول، از آدم تا حالا- همه‌شان این معنا بوده است که در مقابل حکومت جور، حکومت عدل را می‌خواستند درست کنند».[۷]

از این رو یکی از مهم‌ترین شعارهای انقلابیون انقلاب، این بود:

(نهضت ما حسینیه، رهبر ما خمینیه)

۲ – تأثیر بر رهبری انقلاب

وجود رهبری حسین‌گونه همچون امام خمینی (رحمه الله علیه)، یکی از مهم‌ترین تأثیرات نهضت  عاشورا در پیدایش انقلاب اسلامی بود.

مردم ایران، صلابت، شهامت، شجاعت، قاطعیت، سازش ناپذیری و روح حماسی حضرت امام حسین (علیه السّلام) را در شخصیت امام خمینی (رحمه الله علیه) متجلّی می‌دیدند و شرایطی که امام حسین (علیه السّلام) برای رهبر و حاکم جامعه اسلامی توصیف می‌نمود، در او می‌یافتند.

شعار انقلابیان «خمینی، خمینی تو وارث حسینی» مبیّن این امر است.

۳ – تأثیر بر شیوه‌ی مبارزه

در فرهنگ مکاتب مادی نباید مشت به نبرد با درفش برود؛ امّا مردم ایران تحت تأثیر نهضت عاشورا، روحیه شهادت طلبی امام حسین (علیه السّلام) و اصحابش را در خاطره‌ها مجدداً تکرار می‌کردند. هنگامی جوانان انقلابی با شعارهای «الله اکبر» و «توپ، تانک، مسلسل، دیگر اثر ندارد…» با تانک‌ها و مسلسل‌های رژیم ستم شاهی مقابله می‌نمودند، امام راحل می‌فرمود:

«کیفیت مبارزه را این‌‌که قیام در مقابل یک حکومت قلدری که همه جا را در دست دارد، با یک عدّه‌ی معدود باید چه طور باشد، این‌ها چیزهایی است که حضرت سیّد الشّهداء به ملت آموخته است».[۸]

مردم از فرد ستیزی به دور بوده و تحت تأثیر رأفت اسلامی و با الهام از سیره‌ی امام حسین (علیه السّلام) با دشمنان خود (مانند حر بن یزید ریاحی و…) با شعار «گل در مقابل گلوله»، فریاد می‌زدند: «ارتش ایران حسینی شده، رهبر ایران خمینی شده».[۹]

۴ – تأثیر از طریق ایام و اماکن عزاداری

ایّام عزاداری امام حسین (علیه السّلام) و اماکن- از قبیل مساجد، تکایا و خیمه‌های عزاداری امام حسین (علیه السّلام)- به عنوان مهم‌ترین زمان و مکان برای فعّالیّت نیروهای انقلاب و بیداری مردم از مفاسد حکومت پهلوی و سازمان‌دهی آنان برای راهپیمایی، تظاهرات و فعّالیّت‌های انقلابی، محسوب می‌گردید.

اساساً در طول دو ماه محرم و صفر در سال اوج‌گیری انقلاب اسلامی، نقطه اوج آن؛ یعنی، همان تاسوعا و عاشورای حسینی بود که به کلی پایه‌های اسلامی رژیم ستم شاهی لرزید.

سران ساواک در تحلیل‌های درون سازمانی خود گفته بودند: اگر ما بتوانیم ماه محرم را به خوبی پشت سر بگذاریم، رژیم پهلوی ماندنی است و همه دیدیم که بعد از اربعین حسینی در سال ۱۳۹۹ ه.ق رژیم ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی در کمتر از یک ماه ساقط شد.[۱۰]

دو: تأثیر فرهنگ عاشورا در پیروزی انقلاب اسلامی

با مروری بر مقاطع سرنوشت‌ساز در پیروزی انقلاب اسلامی، مشخّص می‌شود که نقطه‌ی آغازین آن‌ها از ایّام عزاداری امام حسین (علیه السّلام) و با الهام از آموزه‌های نهضت عاشورا بود:

۱ – قیام ۱۵ خرداد- که نقطه عطفی در تاریخ انقلاب شمرده می‌شود- به دنبال سخنرانی شدید اللحن حضرت امام ره در بعد از ظهر عاشورا ( ۱۳ خرداد ۱۳۴۲) به وقوع پیوست. ایشان در مورد قیام ۱۵ خرداد فرمود:

«ملت عظیم الشأن در سالروز این قیام فاجعه انفجار آمیزی که مصادف با ۱۵ خرداد ۴۲ بود، با الهام از عاشورا آن قیام کوبنده را به بار آورد. اگر عاشورا و گرمی و شور انفجاری آن نبود، معلوم نبود چنین قیامی بدون سابقه و سازماندهی، واقع شود».[۱۱]

۲ – ۱۷ شهریور نیز یکی از مقاطع مهمّ انقلاب بود که تحت تأثیر عاشورا و فرهنگ آن شکل گرفت: «۱۷ شهریور مکرّر عاشورا و میدان شهدا مکرّر کربلا و شهدای ما مکرّر شهدای کربلا و مخالفان ملّت ما مکرّر یزید و وابستگان او هستند».[۱۲]

۳ – اعلامیه‌ی تاریخی امام خمینی ره در روز ۲۱ بهمن ۱۳۵۷ مبنی بر شکستن کودتا و حکومت نظامی رژیم- که تصمیم داشتند رهبران اصلی انقلاب را دستگیر کرده، و به زعم خویش به انقلاب رای همیشه پایان دهند- عملاً نوعی حماسه عاشورایی محسوب می‌شد.

مردم تحت تأثیر اعلامیه و فرمان حسین زمان خویش، به خیابان‌ها ریخته و توطئه‌های رژیم را در هم شکستند.

امام راحل ره در این زمینه می‌فرماید:

«اگر قیام حضرت سیّد الشّهداء (علیه السّلام) نبود، امروز هم ما نمی‌توانستیم پیروز بشویم. تمام این وحدت کلمه‌ای که مبدأ پیروزی ما شد، برای خاطر این مجالس عزاداری مجلس سوگواری و این مجالس تبلیغ و ترویج اسلام شد».[۱۳]

سه: تأثیر فرهنگ عاشورا بر حفظ و تداوم انقلاب اسلامی

فرهنگ عاشورا نه تنها عامل پیدایش اصل انقلاب و زمینه‌ساز پیروزی آن در مراحل مختلف بوده است؛ بلکه همین فرهنگ عامل اساسی حفظ و تداوم انقلاب اسلامی نیز محسوب می‌گردد.

اگر انقلاب اسلامی بخواهد بر مبنای آن فرهنگی که شکل گرفته است تداوم یابد؛ باید توجّه مستمری به همان فرهنگ داشته باشد: روحیه‌ی شهادت طلبی، آزادگی و شرف، عزّت نفس، مبارزه با فروع ظلم و ستمگری، مخالفت با تخطّی از احکام اسلام و… در عرصه‌های مختلف سیاست خارجی و روابط با دیگر کشورها و نیز عرصه‌ی سیاست داخلی- از سیاست‌گذاری در ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و غیره گرفته تا بخش‌های اجرایی و…

همه باید پایبند به آموزه‌های نهضت امام حسین (علیه السّلام) و فرهنگ عاشورا باشند. اگر انقلاب اسلامی توانسته است از کلیه توطئه‌ها جان سالم به در برد؛ اگر جنگ تحمیلی هشت ساله- که از سوی تمامی قدرت‌های جهانی پشتیبانی می‌شد- نتوانست این انقلاب مردمی و اسلامی را از پای درآورد؛ اگر تهدیدهای دشمنان اسلام، امپریالیسم تبلیغاتی، محاصره اقتصادی، کودتای نظامی و… هیچ‌کدام کوچک‌ترین خللی در عزم و اراده‌ی نظام اسلامی وارد نکرده است، همه و همه به دلیل همان فرهنگ عاشورایی ملّت ایران بوده است.[۱۴]

امام خمینی ره در این زمینه می‌فرماید:

«این محرّم را زنده نگه دارید. ما هر چه داریم از این محرّم است. از این قتل سیّد الشّهداء است و شهادت او است. ما باید به عمق این شهادت و تأثیر این شهادت در عالم برسیم و توجّه کنیم که تأثیر او هم امروز هم هست. اگر این مجالس وعظ و خطابه و عزاداری و اجتماعات سوگواری نبود، کشور ما پیروز نمی‌شد. همه در تحت بیرق امام حسین (علیه السّلام) قیام کردند. الان هم می‌بینید که در جبهه‌ها وقتی که نشان می‌دهند آن‌ها را، همه با عشق امام حسین (علیه السّلام) است که دارند جبهه‌ها را گرم نگه می‌دارند».[۱۵]

ایشان در جای دیگر می‌فرماید:

«فداکاری حضرت سیّد الشّهداء (علیه السّلام) است که اسلام را برای ما زنده نگه داشته است… باید بدانید که اگر بخواهید نهضت شما محفوظ بماند، باید این نهضت‌ها را حفظ کنید».[۱۶]

منبع: پرسشها و پاسخهای دانشجویی ویژه محرم؛ دفتر نشر معارف – تدوین و تألیف: گروه مؤلفان

[۱]. به عنوان نمونه ر.ک: زنجانی، عمید، انقلاب اسلامی ایران و ریشه‌ی آن؛ روحانی، سید حمید، نهضت امام خمینی ره؛ محمدی، منوچهر، تحلیلی بر انقلاب اسلامی؛ دوانی، علی، نهضت روحانیون ایران؛ کدیور، جمیله، رویارویی انقلاب اسلامی ایران و آمریکا و…

[۲]. میشل فوکو، ایرانی‌ها چه رؤیای در سر دارند؟ ترجمه حسین معصومی همدانی.

[۳]. به نقل از ضیافت‌های نظری بر انقلاب اسلامی «مجموعه مقالات، عبد الوهاب فراتی، ص ۲۹۷».

[۴]. همان.

[۵]. هاشم هاشم زاده هریسی، اصول فرهنگ و تعالیم عاشورا. چکیده مقالات کنگره‌ی بین المللی امام خمینی ره و فرهنگ عاشورا؛ مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی ره، ص ۱۸۹٫

[۶]. قیام عاشورا در کلام و بیان امام خمینی (رحمه الله علیه)، ص ۵۵٫

[۷]. همان، ص ۳۸٫

[۸]. صحیفه‌ی امام، ج ۱۷، ص ۵۶٫

[۹]. کواکیان، مصطفی، هفت قطره از جاری زلال اندیشه امام خمینی (رحمه الله علیه)، ص ۲۲۹٫

[۱۰]. راهپیمایی عظیم مردم ایران در روز اربعین برابر با ۲۹/۱۰/۱۳۵۷ بود که پس از ۲۳ روز (در ۲۲/۱۱/۱۳۵۷) انقلاب اسلامی پیروز شد.

[۱۱]. صحیفه‌ی امام، ج ۱۶، ص ۲۹۰٫

[۱۲]. همان، ص ۳۴۶٫

[۱۳]. صحیفه‌ی امام، ج ۱۶، ص ۳۴۶٫

[۱۴]. هفت قطره، همان، ص ۲۳۵٫

[۱۵]. صحیفه‌ی امام، ج ۱۷، ص ۵۸٫

[۱۶]. همان، ج ۱۵، ص ۳۳۱ و ۲۳۰ و جهت مطالعه درباره‌ی تأثیرات فرهنگ عاشورا بر انقلاب اسلامی ر.ک: فراتی، عبد الوهاب، ضیفاتی نظری بر انقلاب اسلامی (مجموعه مقالات)، ص ۹۱؛ فصلنامه‌ی حکومت اسلامی، سال هشتم، شماره اول بهار ۸۲، (ش ۲۸) ص ۳۹۶٫