پیشگویی‌های امیر المؤمنین (علیه السلام)

1. از علی بن ابی‌طالب نقل شده که فرمود: من و فاطمه و حسن و حسین در محضر پیامبر بودیم که ناگاه رو به سوی ما کرد و گریه کرد. من گفتم: ای رسول خدا؛ چه چیزی شما را به گریه آورد؟ فرمود: «می‌گریم برای ضربت خوردن تو و سیلی‌ای که بر گونه‌ی فاطمه‌ می‌خورد و زخمی که بر ران حسن وارد می‌شود و سمّی که به او نوشانده می‌شود و برای کشته شدن حسین (علیه السلام). در این هنگام همه‌ی اهل خانه گریه کردند.^[۱]
2. جُوَیْرِیَّه بن‏ مُسْهِر عبدی می‌گوید: چون با امیر المؤمنین (علیه السلام) به طرف صفین حرکت کردیم و در کناره‌های فرات به کربلا رسیدیم، حضرت در یک سوی لشکر ایستاد و سپس به سمت راست و چپ نگاه کرده، اشک ریخت و آن‌گاه فرمود: به خدا سوگند این‌جا منزلگاه و جایگاه فرود و محل مرگ آنان است. گفتند: ای امیر المؤمنین؛ نام این مکان چیست؟ فرمود: این‌جا کربلاست. قومی در آن کشته می‌شوند که بدون حساب وارد بهشت می‌شوند. سپس سفر خویش را ادامه داد و مردم معنای سخن حضرت را نمی‌فهمیدند تا جریان حسین بن علی (علیه السلام) و یارانش در کربلا رخ داد. پس آن زمان، کسانی که سخن علی (علیه السلام) را شنیده بودند، مصداق پیشگویی حضرت را شناختند.^[۲]
3. اسماعیل بن زیاد می‌گوید: علی (علیه السلام) روزی به بَراء بن عازِب فرمود: «ای بَراء؛ پسرم حسین کشته می‌شود در حالی که تو زنده هستی و او را یاری نمی‌کنی». چون حسین بن علی (علیه السلام) کشته شد، بَراء می‌گفت: «به خدا سوگند علی بن ابی‌طالب (علیه السلام) راست گفت؛ حسین (علیه السلام) کشته شد و من او را یاری نکردم». وی آن‌گاه از این امر، اظهار حسرت و ندامت می‌کرد.^[۳]
4. هانی بن هانی از امیر المؤمنین (علیه السلام) نقل می‌کند که حضرت فرمود: «به یقین حسین کشته خواهد شد و من زمینی را که نزدیک دو نهر [فرات و علقمه] است و حسین در آن کشته می‌شود، می‌شناسم».^[۴]
5. أَبو حِبْرَه می‌گوید: روزی با علی – که خدا از او خشنود باد- همراه بودم تا این‌که حضرت به کوفه آمد و بر منبر بالا رفته، بعد از حمد و ثنای الهی فرمود: «چگونه خواهید بود وقتی فرزندان پیامبر شما را در بین شما فرود آوردند؟» کوفیان گفتند: «در آن زمان، در راه خدا درباره‌ی آنان، به نیکی از عهده‌ی آزمایش برمی‌آییم». حضرت فرمود: «قسم به کسی که جانم در دست او است، به یقین آنان بین شما فرود خواهند آمد و مسلّماً شما به سوی آنان رفته، آنان را خواهید کشت». سپس [این شعر را] خواندند: « [کوفیان] آنان را با نیرنگ دعوت کردند، و با آن‌ها رفتار ننگ‌آوری کردند. گویا می‌خواستند با این دعوت از وضعیت بد خود نجات یابند؛ اما نه نجات یافتند و نه عذری داشتند».^[۵]
6. جابر نقل می‌کند که امام صادق (علیه السلام) فرمود: امیر المؤمنین (علیه السلام) به حسین (علیه السلام) فرمود: «ای ابا عبدالله؛ تو از قدیم اسوه و مقتدای [جاویدان] خلق هستی». حسین (علیه السلام) گفت: «فدایت شوم [در این صورت] وضع من چگونه است؟» علی (علیه السلام) فرمود: «آنچه را که مردم به آن جاهل هستند، تو می‌دانی و شخص دانا از آنچه می‌داند، بهره‌مند خواهد شد. فرزند عزیزم؛ پیش از آن‌که این امر برایت پیش آید، بشنو و ببین. سوگند به کسی که جانم در دست اوست، به یقین بنی امیه خون تو را خواهند ریخت؛ ولی نمی‌توانند تو را از دینت جدا کرده، یاد پروردگارت را از خاطرت ببرند». حسین (علیه السلام) گفت: «قسم به کسی که جانم در دست اوست، همین‌قدر مرا کافی است که به آنچه خدا نازل فرموده، اقرار کرده‌ام و گفتار پیامبر خدا را تصدیق می‌کنم و سخن پدرم را تکذیب نمی‌کنم».^[۶]
7. در جریان تخلّف شَبَث بن رِبْعِی و عمر و بن حُرَیْث از همراهی با سپاه امیر المؤمنین (علیه السلام) در نبرد با خوارج، حضرت خطاب به این دو فرمود: «به خدا سوگند ای شَبَث و ای پسر حُرَیْث؛ به یقین با پسرم حسین خواهید جنگید. رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به من چنین خبر داده است».^[۷]

پیشگویی‌های امام حسن (علیه السلام)

مفضّل بن عمر از امام صادق (علیه السلام) و او از پدرش امام باقر (علیه السلام)، و آن حضرت از جدش نقل می‌کند که روزی حسین بن علی (علیه السلام) به محضر [امام] حسن (علیه السلام) وارد شد. چون نگاه حسین بن علی (علیه السلام) به [امام] حسن (علیه السلام) افتاد، گریه کرد. [امام] حسن (علیه السلام) به ایشان فرمود: «ای ابا عبدالله، چه چیز شما را به گریه واداشت؟ حضرت پاسخ داد: گریه می‌کنم برای رفتاری که با تو شده است، [امام] حسن (علیه السلام) فرمود: «رنج و مصیبتی که برای من پیش آمده، به علت زَهْری است که با نیرنگ به من داده می‌شود و به سبب آن، کشته می‌شوم؛ اما ای ابا عبدالله؛ هیچ روزی مانند روز تو نیست. سی هزار نفر از مردمی که ادعا می‌کنند از امت جد ما محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) هستند و دین اسلام را به خود نسبت می‌دهند، تو را محاصره کرده، برای کشتن و ریختن خون تو، هتک حرمت تو، اسیر کردن خاندان و زنانت و غارت دارایی‌هایت، اقدام می‌کنند. در این زمان است که بنی امیه مستوجب لعن خدا می‌شوند و از آسمان، خاکستر و خون می‌بارد و هر چیزی، حتی درندگان در بیابان‌ها و ماهیان در دریاها بر تو می‌گریند».^[۸]

پیشگویی‌های سیّد الشّهداء (علیه السلام)

افزون بر آن‌که امام حسین (علیه السلام) در مراحل مختلف قیامش، در قالب خطبه‌ها، نامه‌ها و گفت‌و گوهای مختلفی که با برخی از بنی‌هاشم و دیگر مسلمانان داشته، از فرجام قیام کربلا خبر داده است، سال‌ها قبل، حتی از زمان حیات رسول خدا، از شهادت خود آگاه بوده و درباره‌ی آن آگاهی داده است. نمونه‌هایی را از هر دو دسته‌ی این اخبار می‌خوانیم:

۱٫‌ حُذَیْفَه می‌گوید: از حسین بن علی (علیه السلام) شنیدم که می‌فرمود: «به خدا سوگند ستمگران بنی امیه برای کشتن من اجتماع می‌کنند و عمر سعد بر آنان فرماندهی می‌کند». [حُذَیْفَه می‌گوید:] این اظهارات، در زمان پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) بود. من به حسین بن علی (علیه السلام) گفتم: آیا رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) تو را به این امر خبر داده است؟ فرمود: نه. پس خدمت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) رسیدم و جریان را به ایشان گفتم. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «دانش من، دانش اوست و دانش دانش او دانش من است و ما به حوادث آینده، قبل از وقوع آن‌ها آگاهی داریم»؛^[۹]

2. امام حسین (علیه السلام) در برابر تقاضای ام سلمه از ایشان برای نرفتن به عراق (چون از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) شنیده بود که حسین بن علی (علیه السلام) در سرزمین کربلا کشته خواهد شد) فرمود: «به خدا سوگند همان‌گونه که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود، من کشته می‌شوم؛ حتی اگر به عراق هم نروم، باز مرا خواهند کشت»؛^[۱۰]
3. فُضَیْل بن یَسار از امام باقر (علیه السلام) نقل می‌کند: چون امام حسین (علیه السلام) آهنگ عراق^[۱۱] کرد، وصیت‌نامه، کتاب‌ها [ی امامت] و چیزهای دیگر را به ام سلمه همسر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) سپرد و فرمود: هر گاه بزرگ‌ترین فرزندم نزد تو آمد، آنچه به تو داده‌ام، به او بسپار. پس از شهادت امام حسین (علیه السلام)، علی بن الحسین (علیه السلام) نزد ام سلمه آمد و او هر چه را که امام حسین (علیه السلام) به او داده بود، به وی سپرد؛^[۱۲]
4. سید بن طاووس از امام صادق (علیه السلام) نقل می‌کند که در جریان مخالفت محمد بن حنفیه با رفتن امام (علیه السلام) به عراق، حضرت در پاسخ وی فرمود: «… رسول خدا [به خوابم] آمد و به من فرمود: ای حسین؛ بیرون برو؛ چون خدا خواسته است تو را کشته ببیند (اِنَّ اللهَ شَاءَ أن یَراک قَتِیلاً)».

محمد گفت: «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ. اگر چنین است پس چرا این زنان را همراه خود می‌بری؟» فرمود: «پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به من گفت: خدا خواسته است آنان را اسیر ببیند (إِنَّ اللَّهَ قَدْ شَاءَ أَنْ‏ یَرَاهُنَ‏ سَبَایَا )»‏.

آن‌گاه با محمد بن حنفیه خداحافظی کرد و رهسپار عراق شد؛^[۱۳]

5. امام حسین (علیه السلام) در نامه‌ای که از مکه به برادرش محمد بن حنفیه و دیگر بنی هاشم نوشت، اعلام کرد: «هر کس با من همراه شود، شهید خواهد شد و هر کس از من کناره گیرد (یا به من نپیوندد)، به پیروزی نخواهد رسید»؛^[۱۴]
6. حسین بن علی (علیه السلام) هنگام خروج از مکه، ضمن خطبه‌ای که خواند، حاضران را از شهادت خویش چنین آگاه کرد:

مرگ، همچون گردن‌بند دختران، آویزه‌ی گلوی فرزندان آدم است. من مشتاق و شیفته‌ی دیدار پیشینیان خود هستم؛ آن‌گونه که یعقوب پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) مشتاق دیدار فرزندش یوسف (علیه السلام) بود. برای من قتلگاهی انتخاب شده است که به آن‌جا می‌روم. گویا می‌بینم گرگ‌های بیابان‌ها بین نواویس^[۱۵] و کربلا مفاصل مرا از هم جدا کرده و شکم‌های گرسنه و انبان‌های خالی خود را از من پُر می‌کنند. از روزی (سرنوشتی) که قلم قضا رقم زده است، چاره و گریزی نیست.

در پایان این خطبه فرمود: «هر کس می‌خواهد خون خویش را در راه ما نثار کند و خود را برای ملاقات با خدا آماده کند، با ما کوچ کند که من إن‌شاء‌الله بامداد کوچ خواهم کرد».^[۱۶]

7. ابو مِخْنَف می‌گوید: حسین بن علی (علیه السلام) در پاسخ به پیشنهاد عبدالله بن زُبَیْر درباره‌ی ماندن در مکه فرمود:

به خدا سوگند اگر یک وجب بیرون حرم کشته شوم، برایم خوش‌تر است تا آن‌که یک وجب داخل حرم کشته شوم. به خدا قسم اگر من در سوراخ خزنده‌ای از خزندگان باشم، آنان مرا بیرون خواهند آورد تا به خواسته‌ای که درباره‌ی من دارند (بیعت یا کشتن من)، برسند.^[۱۷] به خدا سوگند در حق من تعدی و تجاوز خواهند کرد؛ همان‌گونه که یهود در روز شنبه، [از حق خود] تجاوز کردند؛^[۱۸]

8. سیّد الشّهداء (علیه السلام) در پاسخ درخواست عمرو بن لُوذان درباره‌ی نرفتن به عراق فرمود: «به خدا سوگند حاکمان بنی امیه مرا رها نمی‌کنند تا آن‌که خون مرا بریزند. وقتی چنین کاری را کردند، خدا کسی را بر آنان مسلط می‌کند که آنان را خوار خواهد کرد؛ آن‌گونه که خوارترین گروه امت‌ها خواهند بود»؛^[۱۹]
9. امام (علیه السلام) درباره‌ی علت سفرش به کوفه فرمود: «این، نامه‌های مردم کوفه به من است؛ هر چند می‌دانم که آنان کشنده‌ی من هستند، و زمانی که این کار را بکنند، هیچ کدام از حرمت‌های الهی را وا نمی‌گذارند، مگر این‌که آن را هتک کنند. پس خدا نیز شخصی را بر آن‌ها مسلط می‌کند که چنان خوارشان سازد که از کهنه‌ی حیض کنیزان نیز خوارتر گردند»؛^[۲۰]
10. امام حسین (علیه السلام) در راه کوفه بعد از حرکت از منزلگاه «قصر بنی مُقاتل» به خواب سبکی رفت، سپس از خواب پرید، در حالی که آیه‌ی استرجاع را می‌خواند و خدا را حمد می‌کرد. علی اکبر (علیه السلام) پرسید: چرا بعد از بیداری از خواب، آیه‌ی بازگشت به سوی خدا را بر زبان جاری کردی و خدا را حمد نمودی؟ حضرت فرمود: «پسر عزیزم؛ من به خواب سبکی رفته بودم که (ناگاه) اسب‌سواری را دیدم که نزد من ایستاد و گفت: این قوم در حرکت هستند، در حالی که مرگ به استقبال آنان می‌آید. دانستم که به ما، خبر کشته شدنمان داده شد»؛^[۲۱]
11. امام صادق (علیه السلام) می‌فرماید: چون حسین (علیه السلام) [در راه کوفه] از گردنه‌ی بطن بالا رفت، به یارانش فرمود: «خود را جز کشته نمی‌بینم. یاران گفتند: ای ابا عبدالله، برای چه؟ فرمود: به سبب رؤیایی که در خواب دیدم. گفتند: آن رؤیا چیست؟ فرمود: در خواب سگ‌هایی را دیدم که مرا گاز می‌گرفتند؛ بدترین آن‌ها، سگ لک‌داری بود»؛^[۲۲]
12. طلحه بن زید از امام صادق (علیه السلام) از پدرش، از جدش، از حسین بن علی (علیه السلام) نقل می‌کند که حضرت فرمود: «سوگند به کسی که جان حسین در دست اوست، پادشاهی بنی امیه به پایان نمی‌رسد، مگر آن‌که مرا کشته باشند؛ آنان کشندگان من هستند…»؛^[۲۳]
13. سالم بن ابی حَفْصَه گوید: روزی عمر بن سعد به حسین بن علی (علیه السلام) گفت: «نزد ما مردمی نابخرد هستند که می‌پندارند من تو را می‌کشم». حضرت فرمود: «آنان نابخرد نیستند؛ بلکه خردمند هستند. آگاه باش که آنچه چشم مرا روشن می‌کند، این است که تو پس از من، جز کمی از گندم عراق نمی‌خوری».^[۲۴]

اخباری که نقل شد، نمونه‌های اندکی از اخبار فراوانی است که درباره‌ی آگاهی و خبر دادن معصومان (علیه السلام) از شهادت سیّد الشّهداء (علیه السلام) در مآخذ تاریخی و حدیثی کهن شیعه و اهل سنت آمده است.^[۲۵]

افزون بر این روایات، جریان شهادت امام حسین (علیه السلام) از سال‌ها قبل از وقوع آن، در میان اصحاب و دیگر مسلمانان نیز، شهرت داشته است؛ چنان که شیخ صدوق (علیه السلام) نقل می‌کند که جَبَله‌ی مکیه می‌گوید: از میثم تمّار شنیدم که می‌گفت: «به خدا سوگند این امت، پسر پیامبر خود را در ده روز که از محرّم بگذرد، می‌کشند».^[۲۶]

همچنین در خبر دیگری، میثم تمّار و رشید هجری از شهادت حبیب بن مُظاهِر در رکاب امام حسین و گرداندن سرش در کوفه و این‌که مقرّری آورنده‌ی سر او صد درهم افزایش می‌یابد، خبر داده‌اند.^[۲۷]

ابن عباس می‌گوید: «ما اهل بیت (علیه السلام) – که بسیار بودیم- تردید نداشتیم که حسین بن علی در (سرزمین) طَف شهید می‌شود».^[۲۸]

البته آگاهی یاران ائمه (علیه السلام) مانند میثم تمّار، رشید هَجَری و عبدالله بن عباس از طریق آن بزرگواران بوده است. عبدالله بن شریک عامری می‌گوید: «از اصحاب علی (علیه السلام) می‌شنیدم که هر وقت عمر بن سعد از در مسجد وارد می‌شد، به او می‌گفتند: این [مرد] کشنده‌ی حسین (علیه السلام) است. [عبدالله می‌گوید:] این جریان، خیلی وقت پیش از کشته شدن حسین (علیه السلام) بود».^[۲۹]

چنان که در آغاز این فصل نیز گفته شد، ممکن است سند بعضی از این روایات، صحیح نباشد و برخی دیگر دلالت صریحی نداشته باشند؛ اما افزون بر صحت سند و قوّت دلالتِ تعدادی از این روایات، کثرت و تنوع این اخبار، آن‌قدر چشمگیر و درخور توجه است که می‌توان گفت محتوای آن‌ها دارای تواتر معنوی است. از این رو جای شبهه و تردیدی نیست که نه تنها معصومان (علیه السلام) از وقوع و کیفیت تحقق این حادثه کاملاً آگاه بوده و از آن خبر داده‌اند، بلکه طبق برخی از روایات، پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)، امیر المؤمنین، امام حسین و حتی امثال میثم تمّار، برخی از جزئیات آن را هم شرح داده‌اند. بنابراین گفته‌ی برخی از نویسندگان معاصر مبنی بر این‌که امام حسین (علیه السلام) به اجمال می‌دانست که سرانجام شهید می‌شود؛ اما نمی‌دانست در همین سفر و در عاشورای سال ۶۱ شهید خواهد شد، نادرست و ناپذیرفتنی است.

 منبع: کتاب مقتل جامع سیدالشهدا علیه السلام/ تحقیق و تنظیم: مهدی پیشوایی/ مؤلف: جمعی از نویسندگان / انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)

[۱]. عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ بَیْنَا أَنَا وَ فَاطِمَهُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ إِذِ الْتَفَتَ إِلَیْنَا فَبَکَى. فَقُلْتُ: مَا یُبْکِیکَ‏ یَا رَسُولَ‏ اللَّهِ؟‏ فَقَالَ: أَبْکِی مِمَّا یُصْنَعُ بِکُمْ بَعْدِی. فَقُلْتُ: وَ مَا ذَاکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ؟ قَالَ: أَبْکِی مِنْ ضَرْبَتِکَ عَلَى الْقَرْنِ وَ لَطْمِ فَاطِمَهَ خَدَّهَا وَ طَعْنَهِ الْحَسَنِ فِی الْفَخِذِ وَ السَّمِّ الَّذِی یُسْقَى وَ قَتْلِ الْحُسَیْنِ. قَالَ: فَبَکَى أَهْلُ الْبَیْتِ جَمِیعاً… (شیخ صدوق، همان، ص ۱۹۷، ح ۲۰۸؛ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی‌طالب، تحقیق یوسف البقاعی، ج ۲، ص ۲۳۸؛ محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج ۴۴، ص ۱۴۹).

[۲]. عَنْ جُوَیْرِیَهَ بْنِ مُسْهِرٍ الْعَبْدِیِّ قَالَ: لَمَّا تَوَجَّهْنَا مَعَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بن ابی‌طالب (علیه السلام) إِلَى صِفِّینَ، فَبَلَغْنَا طُفُوفَ کَرْبَلَاءَ، وَقَفَ (علیه السلام) نَاحِیَهً مِنَ الْمُعَسْکَرِ، ثُمَ‏ نَظَرَ یَمِیناً وَ شِمَالًا وَ اسْتَعْبَرَ ثُمَّ قَالَ: «هَذَا -وَ اللَّهِ- مُنَاخُ رِکَابِهِمْ وَ مَوْضِعُ مَنِیَّتِهِمْ». فَقِیلَ لَهُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ، مَا هَذَا الْمَوْضِعُ؟ فَقَالَ: «هَذَا کَرْبَلَاءُ، یُقْتَلُ فِیهِ قَوْمٌ‏ یَدْخُلُونَ الْجَنَّهَ … بِغَیْرِ حِسابٍ»‏ ثُمَّ سَارَ. وَ کَانَ النَّاسُ لَا یَعْرِفُونَ تَأْوِیلَ مَا قَالَ، حَتَّى کَانَ مِنْ أَمْرِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ (علیه السلام) عَلَیْهِمَا وَ أَصْحَابِهِ بِالطَّفِّ مَا کَانَ، فَعَرَفَ‏ حِینَئِذٍ مَنْ‏ سَمِعَ‏ مَقَالَهُ مِصْدَاقَ الْخَبَرِ فِیمَا أَنْبَأَهُمْ بِهِ (شیخ مفید، الارشاد، تحقیق مؤسسه‌ی آل البیت، ج ۱، ص ۳۳۲؛ محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج ۴۱، ص ۲۸۶). این خبر در منابع متعدد و فراوان شیعه و سنی و با تعابیر مختلف و اسناد متفاوت، نقل شده است. برای نمونه، مِنْقَری این خبر را با تعابیر و اسناد مختلف و متعدد آورده است (نصر بن مُزاحِم مِنْقَری، وَقْعَهُ صفین، تحقیق و شرح عبد السلام محمد هارون، ص ۱۴۰ – ۱۴۱). شیخ صدوق و دیگران نیز اخبار دیگری را از امیر المؤمنین (علیه السلام) در این باره با جزئیات بیشتری آورده‌اند (شیخ صدوق، الامالی، تحقیق قسم الدراسات الاسلامیه مؤسسه البعثه، ص ۱۹۹، مجلس ۲۸، ح ۷، و ص ۶۹۴، مجلس ۸۷، ح ۵؛ محمد جواد محمودی، ترتیب الامالی، ج ۵، ص ۱۷۴ – ۱۷۹ و پاورقی‌های ص ۱۷۳ – ۱۷۴؛ سید مرتضی حسینی فیروزآبادی، فضائل الخمسه من الصِّحاح السِّتَّه، ج ۳، تحقیق مجمع العالمی لأهل البیت، ص ۳۳۴ – ۳۳۶).

[۳]. … عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ زِیَادٍ قَالَ: إِنَّ عَلِیّاً (علیه السلام) قَالَ لِلْبَرَاءِ بْنِ عَازِبٍ ذَاتَ یَوْمٍ: یَا بَرَاءُ؛ یُقْتَلُ ابْنِیَ الْحُسَیْنُ وَ أَنْتَ‏ حَیٌ‏ لَا تَنْصُرُهُ.‏ فَلَمَّا قُتِلَ الْحُسَیْنُ بن علی (علیه السلام)، کَانَ الْبَرَاءُ بْنُ عَازِبٍ یَقُولُ: صَدَقَ وَ اللَّهِ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ (علیه السلام)، قُتِلَ الْحُسَیْنُ (علیه السلام) وَ لَمْ أَنْصُرْهُ. ثُمَّ یُظْهِرُ الحسره عَلَى ذَلِکَ وَ النَّدَمَ. (شیخ مفید، الارشاد، تحقیق مؤسسه آل البیت، ج ۱، ص ۳۳۱؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، ج ۱۰، ص ۱۵؛ محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج ۴۴، ص ۲۶۲).

[۴]. … عن هانی بن هانی، عن علی (رضی الله عنه)، قال: لَیُقْتَلَنّ الحسین قتلاً، و انّی لَأعرِفُ التربَه التی یُقتَل فیها قریباً من النهرین (ابن سعد، «ترجمه الحسین و مقتله»، فصلنامه‌ی تراثنا، ش ۱۰، ص ۱۵۸؛ طبرانی، المُعجَم الکبیر، تحقیق حمدی عبد المجید سلفی، ج ۳، ص ۱۱۰ – ۱۱۱؛ ابن قولویه‌ی قمی، کامل الزیارات، تحقیق نشر الفقاهه، باب ۲۳، ص ۱۵۰؛ ابن عساکر، ترجمه الامام الحسین من تاریخ مَدینه دِمَشق، تحقیق محمد باقر محمودی، ص ۱۸۸؛ همو، تاریخ مَدینه دِمَشق الکَبیر، تحقیق علی عاشور الجنوبی، ج ۱۴، ص ۱۹۷؛ محمد باقر مجلسی، همان).

[۵]. … عن أبی حبره قال: صحبت علیا –رضی الله عنه- حتى‏ أتى‏ الکوفه فصعد المنبر فحمد اللّه و أثنى علیه، ثم قال: کیف أنتم إذا نزل بذُریّهِ نبیّکم بین ظهرانِیَّکم؟ قالوا: إذا نُبلی اللّه فیهم بلاءٌ حسناً. فقال: و الّذی نفسی بیده لینزلنّ بین ظَهرانیّکم و لتخرجنّ إلیهم، فَلَتَقتُلَنّهم ثم أقبل یقول:

(طبرانی، همان، ص ۱۱۰).

[۶]. … عَنْ جَابِرٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ: قَالَ عَلِیٌّ (علیه السلام) لِلْحُسَیْن (علیه السلام) ِ: یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ، أُسْوَهٌ أَنْتَ‏ قِدْماً، فَقَالَ‏: جُعِلْتُ‏ فِدَاکَ‏ مَا حَالِی؟ قَالَ: عَلِمْتَ مَا جَهِلُوا وَ سَیَنْتَفِعُ عَالِمٌ بِمَا عَلِمَ، یَا بُنَیَّ اسْمَعْ وَ أَبْصِرْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَکَ، فَوَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَیَسْفِکَنَّ بَنُو أُمَیَّهَ دَمَکَ ثُمَّ لَا یُزیلونَکَ عَنْ دِینِکَ، وَ لَا یُنْسُونَکَ ذِکْرَ رَبِّکَ، فَقَالَ: الْحُسَیْنُ (علیه السلام) وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ حَسْبِی وَ أَقْرَرْتُ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَ أُصَدِّقُ قول نَبِیَّ اللَّهِ، وَ لَا أُکَذِّبُ قَوْلَ أَبِی (ابن قولویه‌ی قمی، کامل الزیارات، تحقیق نشر الفقاهه، باب ۲۳، ص ۱۴۹ – ۱۵۰؛ محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج ۴۴، ص ۲۶۲).

[۷]. … أَمَا وَ اللَّهِ یَا شَبَثُ وَ یَا ابْنَ حُرَیْثٍ لَتُقَاتِلَانِ ابْنِیَ الْحُسَیْنَ، هَکَذَا أَخْبَرَنِی رَسُولُ اللَّهِ (قطب الدین راوندی، الخَرائج و الجَرائح، تحقیق مؤسسه الامام المهدی، ج ۱، ص ۲۲۶؛ محمد باقر مجلسی، همان، ج ۳۳، ص ۳۸۴).

[۸]. … عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ؛ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ جَدِّهِ‏ (علیه السلام) أَنَّ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ (علیه السلام) دَخَلَ یَوْماً إِلَى الْحَسَنِ (علیه السلام)، فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْهِ،‏ بَکَى،‏ فَقَالَ‏ لَهُ‏: مَا یُبْکِیکَ‏ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ؟ قَالَ: أَبْکِی لِمَا یُصْنَعُ بِکَ فَقَالَ لَهُ الْحَسَنُ (علیه السلام): إِنَّ الَّذِی یُؤْتَى إِلَیَّ سَمٌّ یُدَسُّ إِلَیَّ فَأُقْتَلُ بِهِ، وَ لَکِنْ لَا یَوْمَ کَیَوْمِکَ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ، یَزْدَلِفُ إِلَیْکَ ثَلَاثُونَ أَلْفَ رَجُلٍ، یَدَّعُونَ أَنَّهُمْ مِنْ أُمَّهِ جَدِّنَا مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله و سلم)، وَ یَنْتَحِلُونَ دِینَ الْإِسْلَامِ فَیَجْتَمِعُونَ عَلَى قَتْلِکَ، وَ سَفْکِ دَمِکَ، وَ انْتِهَاکِ حُرْمَتِکَ وَ سَبْیِ ذَرَارِیِّکَ وَ نِسَائِکَ، وَ انْتِهَابِ ثِقْلِکَ، فَعِنْدَهَا تَحِلُّ بِبَنِی أُمَیَّهَ اللَّعْنَهُ، وَ تُمْطِرُ السَّمَاءُ رَمَاداً وَ دَماً، وَ یَبْکِی عَلَیْکَ کُلُّ شَیْ‏ءٍ حَتَّى الْوُحُوشُ فِی الْفَلَوَاتِ وَ الْحِیتَانُ فِی الْبِحَارِ (شیخ صدوق، الامالی، تحقیق قسم الدراسات الاسلامیه موسسه البعثه، مجلس ۲۴، ح ۳؛ محمد جواد محمودی، ترتیب الامالی، ج ۵، ص ۱۸۰).

[۹]. … عَنِ الْأَعْمَشِ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا صَالِحٍ التمار یَقُولُ: سَمِعْتُ حُذَیْفَهَ یَقُولُ: سَمِعْتُ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ یَقُولُ: وَ اللَّهِ لَیَجْتَمِعَنَّ عَلَى قَتْلِی طُغَاهُ بَنِی أُمَیَّهَ وَ یَقْدُمُهُمْ عُمَرُ بْنُ سَعْدٍ. وَ ذَلِکَ فِی حَیَاهِ النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله و سلم) فَقُلْتُ لَهُ: أَنْبَأَکَ بِهَذَا رَسُولُ اللَّهِ؟ فَقَالَ: لَا. فَأَتَیْتُ النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله و سلم) فَأَخْبَرْتُهُ، فَقَالَ: (صلی الله علیه و آله و سلم): عِلْمِی‏ عِلْمُهُ‏ وَ عِلْمُهُ‏ عِلْمِی‏ وَ إِنَّا لَنَعْلَمُ بِالْکَائِنِ قَبْلَ کَیْنُونَتِهِ (طبری، دلائل الامامه، ص ۷۵).

[۱۰]. … وَ اللَّهِ إِنِّی‏ مَقْتُولٌ‏ کَذَلِکَ‏، وَ إِنْ‏ لَمْ‏ أَخْرُجْ إِلَى الْعِرَاقِ یَقْتُلُونِّی أَیْضاً … (قطب الدین راوندی، الخرائج و الجرائح، تحقیق مؤسسه الامام المهدی، ج ۱، ص ۲۵۳؛ محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج ۴۵، ص ۸۹).

[۱۱]. مقصود این است که سفر حضرت سرانجام به عراق منتهی شد؛ وگرنه روشن است که حضرت، از مدینه به قصد مکه حرکت کرد.

[۱۲]. … عَنِ‏ الْفُضَیْلِ‏ بْنِ‏ یَسَارٍ قَالَ‏: قَالَ‏ لِی‏ أَبُو جَعْفَرٍ (علیه السلام) : لَمَّا تَوَجَّهَ الْحُسَیْنُ (علیه السلام) إِلَى الْعِرَاقِ دَفَعَ إِلَى أُمِّ سَلَمَهَ زَوْجِ النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله و سلم) الْوَصِیَّهَ وَ الْکُتُبَ وَ غَیْرَ ذَلِکَ وَ قَالَ لَهَا: «إِذَا أَتَاکَ أَکْبَرُ وُلْدِی فَادْفَعِی إِلَیْهِ مَا [قَدْ] دَفَعْتُ إِلَیْکِ» فَلَمَّا قُتِلَ الْحُسَیْنُ (علیه السلام)، أَتَى عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ (علیه السلام) أُمَّ سَلَمَهَ فَدَفَعَتْ إِلَیْهِ کُلَّ شَیْ‏ءٍ أَعْطَاهَا الْحُسَیْنُ (علیه السلام) (شیخ طوسی، کتاب الْغَیْبه، تحقیق عبادالله تهرانی و علی احمد ناصح، ص ۱۹۵ – ۱۹۶، ح ۱۵۹).

[۱۳]. … أَتَانِی رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم) بَعْدَ مَا فَارَقْتُکَ، فَقَالَ: یَا حُسَیْنُ، اخْرُجْ، فَإِنَّ اللَّهَ قَدْ شَاءَ أَنْ‏ یَرَاکَ‏ قَتِیلًا. فَقَالَ‏ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَنَفِیَّهِ: إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ.‏ فَمَا مَعْنَى حَمْلِکَ هَؤُلَاءِ النِّسَاءَ مَعَکَ وَ أَنْتَ تَخْرُجُ عَلَى مِثْلِ هَذَا الْحَالِ؟ قَالَ: فَقَالَ لَهُ: قَد قَالَ لِی: إِنَّ اللَّهَ قَدْ شَاءَ أَنْ یَرَاهُنَّ سَبَایَا وسَلَّمَ عَلَیْهِ وَ مَضَى (سید بن طاووس، اَلْمَلْهُوف علی قَتْلَی الطُّفُوف، تحقیق فارس تبریزیان، ص ۱۲۷ – ۱۲۸). مسعودی تنها جمله‌ی پایانی گفت‌و گوی امام (علیه السلام) با محمد بن حنفیه را آورده است؛ وَ خَرَجَ مُحَمَّد بن الحنفیه یُشَیِّعُهُ فقال عند الوداع: یا ابا عبدالله، الله الله فی حرم رسول الله. فقال له: اَبَی اللهُ اِلّا اَنْ یَکنَّ سبایا (مسعودی، اثبات الوصیه، ص ۱۶۶). تفصیل این گفت‌و گو در فصل دوم از بخش سوم این کتاب (امام حسین (علیه السلام) در مکه) خواهد آمد.

[۱۴]. عَنْ زُرَارَهَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ … فَإِنَّ مَنْ لَحِقَ بِی اسْتُشْهِدَ وَ مَنْ لَمْ یَلْحَقْ بِی لَمْ یُدْرِکِ الْفَتْحَ، وَ السَّلَامُ (ابن قولویه‌ی قمی، کامل الزیارات، تحقیق نشر الفقاهه، باب ۲۳، ص ۱۵۷؛ طبری، دلائل الامامه، ص ۷۷؛ صفار قمی، بصائر الدرجات، تصحیح محسن کوچه‌باغی تبریزی، ص ۴۸۲، ج ۵؛ محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج ۴۴، ص ۳۳۰).

[۱۵]. «نواویس» جمع «ناووس» و به معنای مقبره‌های نصاراست (ابن منظور، لسان العرب، تحقیق امین محمد عبد الوهاب و محمد صادق العبیدی، ج ۱۴، ص ۳۲۶). این منطقه در شمال غربی کربلا قرار دارد و اکنون به آن اراضی، جمالیّه می‌گویند (علی هاشمی، الحسین فی طریقه الی الشهاده، ص ۱۳۵). یاقوت حَمَوی می‌گوید: ناووس و قبر به یک معناست (همان؛ حموی، مُعجَم البلدان، تحقیق فرید عبد العزیز الجندی، ج ۵، ص ۲۹۵). در حفاری‌هایی که در منطقه‌ی کربلا انجام شده، تعداد زیادی از اجساد مردگان درون ظرف‌های سفالین پیدا شده که تاریخ دفن آن‌ها به پیش از عهد حضرت مسیح (علیه السلام) برمی‌گردد (جعفر الخلیلی، موسوعه العتبات المقدسه، ج ۸، ص ۱۶٫ برای اطلاعات تفصیلی، ر. ک: بخش سوم همین کتاب، فصل چهارم، بحث خطبه‌ی امام قبل از ترک مکه، پاورقی).

[۱۶]. خُطَّ الْمَوْتُ‏ عَلَى‏ وُلْدِ آدَمَ‏ مَخَطَّ الْقِلَادَهِ عَلَى جِیدِ الْفَتَاهِ وَ مَا أَوْلَهَنِی إِلَى أَسْلَافِی‏ اشتیاقی کاشْتِیَاقَ یَعْقُوبَ إِلَى یُوسُفَ، وَ خُیِّرَ لِی مَصْرَعٌ أَنَا لَاقِیهِ، کَأَنِّی بِأَوْصَالِی یَتَقَطَّعُهَا عَسَلَانُ الْفَلَوَاتِ بَیْنَ النَّوَاوِیسِ وَ کَرْبَلَاءَ فَیَمْلَأْنَ مِنِّی أَکْرَاشاً جُوفاً وَ أَجْرِبَهً سُغْباً، لَا مَحِیصَ عَنْ یَوْمٍ خُطَّ بِالْقَلَمِ .. مَنْ کَانَ بَاذِلًا فِینَا مُهْجَتَهُ وَ مُوَطِّناً عَلَى لِقَاءِ اللَّهِ نَفْسَهُ فَلْیَرْحَلْ فَإِنَّنِی رَاحِلٌ مُصْبِحاً إِنْ شَاءَ اللَّهُ (اَبی، نَثر الدُّر فی المحاضرات، تحقیق خالد عبد الغنی محفوظ، ج ۱، ص ۲۲۸؛ سید بن طاووس، اَلْمَلْهُوف علی قَتْلَی الطُّفُوف، تحقیق فارس تبریزیان، ص ۱۲۶؛ اَرْبَلی، کشف الْغُمَّه فی معرفه الائمه، ج ۲، ص ۲۳۹؛ محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج ۴۴، ص ۳۶۶ – ۳۶۷؛ نزدیک به این عبارات در: خوارزمی، مقتل الحسین، تحقیق محمد سماوی، ج ۲، ص ۵).

[۱۷]. … و اللّه‏ لَئِن‏ اُقتَلَ‏ خارجاً منها بشِبْرٍ أحبّ إلیّ من أن اُقتَل داخلا منها بشبرٍ و أیمُ اللّه، لو کنتُ فی جُحْرٍ هامّه من هذه الهوامّ، لاستخْرجونی حتّى یَقضُوا فِیَّ حاجَتَهُمْ، و و اللّه لَیَعْتَدُّنَّ علیَّ کما اعْتَدّتِ الیهودُ فی السَّبْتِ (طبری، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، ج ۵، ص ۳۸۵). ابن اعثم این پاسخ را در جواب عبدالله بن جعفر آورده است (ابن اعثم، کتاب الفتوح، تحقیق علی شیری، ج ۵، ص ۶۷).‏

[۱۸]. ابن سعد، «ترجمه الحسین (علیه السلام) و مقتله»، فصلنامه‌ی تراثنا، سال سوم، ش ۱۰، ص ۱۶۰؛ طبری، همان؛ ابن اعثم، همان؛ ابن عساکر، ترجمه الامام الحسین من تاریخ مدینه دِمَشق، تحقیق محمد باقر محمودی، ص ۲۱۱؛ همو، تاریخ مَدینه دِمَشْق الکَبیر، تحقیق علی عاشور الجنوبی، ج ۱۴، ص ۲۱۱٫

[۱۹]. … وَ اللَّهِ‏ لَا یَدَعُونِّی‏ حَتَّى‏ یَسْتَخْرِجُوا هَذِهِ الْعَلَقَهَ مِنْ جَوْفِی، فَإِذَا فَعَلُوا [ذلک] سَلَّطَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مَنْ یُذِلُّهُمْ حَتَّى یَکُونُوا أَذَلَّ فِرَقِ الْأُمَمِ (شیخ مفید، الارشاد، تحقیق مؤسسه آل البیت، ج ۲، ص ۷۶؛ ابن سعد، همان؛ طبری، همان؛ ص ۳۹۴؛ ابن عساکر، تاریخ مَدینه دِمَشْق الکَبیر، تحقیق علی عاشور الجنوبی، ج ۱۴، ص ۲۱۱؛ همو، ترجمه الامام الحسین من تاریخ مَدینه دِمَشق، تحقیق محمد باقر محمودی، ص ۲۱۱). در نقل ابن سعد، طبری و ابن عساکر، به جای تغییر اذل فرق الامم تعبیر اذل مِن فُرْمِ الاَمَه آمده است که بنا بر این تعبیر، معنای فرمایش حضرت چنین خواهد بود: «آن‌گونه که آنان پست‌تر از کهنه‌ی حیض کنیزان می‌شوند».

[۲۰]. … هذه کُتبُ أهلِ الکوفهِ إلیّ، و لا أراهم إلا قاتلی، فإذا فعلوا ذلک لم یدعوا لِلّه حرمه إلّا انتهکوها فیسلط الله علیهم من یذلهم حتى یکونوا أذلَّ من فَرَمِ الأمَه (ابن سعد، همان؛ ص ۱۷۳؛ ابن عساکر، تاریخ مَدینه دِمَشْق، تحقیق محمد باقر محمودی، ص ۲۱۱؛ ابن کثیر، البِدایه و النَّهایه، تحقیق مکتب تحقیق التراث، ج ۸، ص ۱۸۳).

[۲۱]. … قال یا بنیّ انّی خّفّفْتُ بِرَأسِی خَفْفّهً فعَنَّ لی فارسٌ علی فَرَس فقال: القوم یسیرون و المنایا تَسری الیهم، فَعَلِمْتُ [أنّها] أنفسنا قَد نُعِیَتْ الینا (طبری، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابو الفضل ابراهیم، ج ۵، ص ۴۰۷؛ شیخ مفید، الارشاد، تحقیق مؤسسه‌ی آل البیت، ج ۲، ص ۸۲٫ این خبر با تفاوت‌هایی، در این منابع نیز آمده است: ابن اعثم، کتاب الفتوح، ج ۵، ص ۷۱؛ خوارزمی، مقتل الحسین، تحقیق محمد سماوی، ج ۱، ص ۲۲۶؛ محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج ۴۴، ص ۳۶۷ و ج ۵۸، ص ۱۸۲).

[۲۲]. … عَنْ شِهَابِ بْنِ عَبْدِ رَبِّهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) أَنَّهُ قَالَ: لَمَّا صَعِدَ الْحُسَیْنُ (علیه السلام) عَقَبَهَ الْبَطْنِ، قَالَ لِأَصْحَابِهِ: «مَا أَرَانِی إِلَّا مَقْتُولًا» قَالُوا: وَ مَا ذَاکَ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ؟ قَالَ: رُؤْیًا رَأَیْتُهَا فِی الْمَنَامِ. قَالُوا: وَ مَا هِیَ؟ قَالَ: رَأَیْتُ کِلَاباً تَنْهَشُنِی، أَشَدُّهَا عَلَیَّ، کَلْبٌ أَبْقَعُ (ابن قولویه‌ی قمی، کامل الزیارات، تحقیق نشر الفقاهه، باب ۲۳، ص ۱۵۷؛ محمد باقر مجلسی، همان، ج ۴۵، ص ۸۷ – ۸۸).

[۲۳]. … عَنْ طَلْحَهَ بْنِ زَیْدٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام)، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ جَدِّهِ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ (علیه السلام) قَالَ: قَالَ: وَ الَّذِی نَفْسُ حُسَیْنٍ بِیَدِهِ لَا یَنْتَهِی بَنِی أُمَیَّهَ مُلْکُهُمْ حَتَّى یَقْتُلُونِی وَ هُمْ قَاتِلِیَّ… (ابن قولویه‌ی قمی، همان؛ ص ۱۵۶، ح ۱۷؛ محمد باقر مجلسی، همان، ص ۸۸).

[۲۴]. وَ رَوَى سَالِمُ بْنُ أَبِی حَفْصَهَ، قَالَ: قَالَ عُمَرُ بْنُ سَعْدٍ لِلْحُسَیْنِ: یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ، إِنَّ قِبَلَنَا نَاساً سُفَهَاءَ یَزْعُمُونَ أَنِّی أَقْتُلُکَ. فَقَالَ لَهُ الْحُسَیْنُ (علیه السلام) إِنَّهُمْ لَیْسُوا بِسُفَهَاءَ وَ لَکِنَّهُمْ حُلَمَاءُ، أَمَا إِنَّهُ یُقِرُّ عَیْنِی أَلَّا تَأْکُلَ بُرَّ الْعِرَاقِ بَعْدِی إِلَّا قَلِیلاً (شیخ مفید، الارشاد، تحقیق مؤسسه‌ی آل البیت، ج ۲، ص ۱۳۲؛ اَرِبْلی، کشف الْغْمَّه فی معرفه الائمه، ج ۲، ص ۲۱۸؛ محمد باقر مجلسی، همان، ج ۴۴، ص ۲۶۳).

[۲۵]. برای آگاهی بیشتر از کمیت و کیفیت این اخبار، ر. ک: محمد جواد محمودی، ترتیب الامالی، ج ۵، ۱۶۱ – ۱۸۰؛ طبرانی، المُعجَم الکبیر، تحقیق حمدی عبد المجید سلفی، ج ۳، ص ۱۰۵ – ۱۱۱؛ خوارزمی، مقتل الحسین، تحقیق محمد سعاوی، ج ۱، ص ۱۵۸ – ۱۷۰؛ ابن عساکر، ترجمه الامام الحسین من تاریخ مدینه دِمَشق، تحقیق محمد باقر محمودی، ص ۱۶۵ – ۱۹۱، ۲۱۱؛ محمد باقر مجلسی، همان، ج ۴۴، ص ۲۲۳ – ۲۶۷٫ همچنین از محققان معاصر، مرحوم علامه‌ی امینی و علامه‌ی عسکری بخشی از این اخبار را جمع‌آوری کرده‌اند (عبد الحسین امینی، سیرتنا و سنتنا، ص ۴۹ – ۱۵۰؛ سید مرتضی عسکری، معالم المدرستین، ج ۳، ص ۲۶ – ۴۴). استاد محمودی نیز این اخبار را با مصادر جدیدتر آورده است (محمد باقر محمودی، عبرات المصطفَیْن فی مقتل الحسین، ج ۱، ص ۱۵۸ – ۲۲۴). درباره‌ی علم امام حسین (علیه السلام) به شهادت خویش و اِخبار به آن، به این منبع مراجعه کنید: موسوعه کلمات الامام الحسین (علیه السلام)، معهد تحقیقات باقر العلوم، ص ۲۹۰ به بعد.

[۲۶]. … وَ اللَّهِ لَتَقْتُلَنَّ هَذِهِ الْأُمَّهُ ابْنَ نَبِیِّهَا فِی الْمُحَرَّمِ لِعَشْرٍ مَضَیْنَ مِنْهُ… (شیخ صدوق، الامالی، تحقیق قسم الدراسات الاسلامیه مؤسسه البعثه، مجلس ۲۷، ص ۱۸۹، ح ۱؛ همو، علل الشرایع، ج ۱، باب ۱۶۲، ص ۲۶۷، ح ۳؛ محمد باقر مجلسی، همان، ج ۴۵، ص ۲۰۲، ح ۴).

[۲۷]. شیخ طوسی، اختیار معرفه الرجال، تصحیح حسن مصطفوی، ص ۷۸ – ۷۹، ش ۱۳۳٫

[۲۸]. عن ابن عباس قال: ما کنّا نشک اهل البیت و هم متوافرون انّ الحسین بن علی (علیه السلام) یُقْتَل بالطفّ (حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، تحقیق مصطفی عبد القادرعطا، ج ۳، ص ۱۹۷؛ خوارزمی، مقتل الحسین، تحقیق محمد سماوی، ج ۱، ص ۱۶۰).

[۲۹]. رَوَى عَبْدُ اللَّهِ بْنُ شَرِیکٍ الْعَامِرِیُّ قَالَ: کُنْتُ أَسْمَعُ أَصْحَابَ عَلِیٍّ (علیه السلام) إِذَا دَخَلَ عُمَرُ بْنُ سَعْدٍ مِنْ بَابِ الْمَسْجِدِ یَقُولُونَ: هَذَا قَاتِلُ الْحُسَیْنِ بنِ علی (علیه السلام) وَ ذَلِکَ قَبْلَ أَنْ یُقْتَلَ بِزَمَانٍ (شیخ مفید، الارشاد، تحقیق مؤسسه آل البیت، ج ۲، ص ۱۳۱ – ۱۳۲؛ اَرْبِلی، کشْف الْغُمَّه فی معرفه الائمه، ج ۲، ص ۲۱۸؛ محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج ۴۴، ص ۲۶۳، ح ۱۹).