حسین (ع) در زمان خلافت امیر المؤمنین (ع)

در دوران خلافت امیر مؤمنان (ع) که با سه نبرد جمل، صفین و نهروان سپری شد، حسین بن علی (ع) همانند سربازی فداکار، دلاور و مطیع، در کنار پدر بزرگوارش، در صحنه‌های سیاسی و نظامی، حضور فعالانه داشت.^[۱] وی در نبرد جمل، فرماندهی جناح چپ سپاه حضرت علی (ع) را عهده‌دار بود^[۲] و در جنگ صفین، از یک سو با خطبه‌های مهیج و پرشور، مسلمانان را به مبارزه با سپاه شام ترغیب می‌کرد،^[۳] و از سوی دیگر، با شرکت در پیکار با قاسطین، نقش مؤثری در این جنگ داشت.^[۴] حضرت حسین بن علی (ع) در این پیکار چنان مؤثر و فعال بود که امیر المؤمنین (ع) پیوسته مراقب بود به وی و برادرش، آسیبی نرسد.^[۵] در جریان حکمیت، هم حسین بن علی (ع) از طرف امیر المؤمنین (ع) یکی از شاهدان این ماجرا بود.^[۶]

د) امام حسین (ع) در عصر پیشوایی امام حسن (ع)

یکی از حوادث مهم و سرنوشت‌سازی که در عصر امامت امام مجتبی (ع) رخ داد و موجب رنجش و حتی اعتراض گروهی از یاران حضرت شد، جریان صلح امام (ع) با معاویه و واگذاری حکومت به وی بود.^[۷]

در برخی از گزارش‌های تاریخی آمده که حسین بن علی (ع) با دیدگاه برادرش درباره‌ی صلح، مخالف بوده است؛^[۸] این سخن، تنها تهمتی است از سوی بدخواهان امت و کسانی که به اصل عصمت ائمه (ع) اعتقادی ندارند؛ چرا که بنا بر یکی از مبانی اعتقادی شیعه، همه‌ی امامان (ع) معصوم و دور از خطا و لغزش هستند. از این‌رو آنان اشتباه نمی‌کنند تابه دنبال آن، اعتراض یا اختلاف با معصوم دیگر پدید آید.

افزون بر این، اگر پیشوای سوم با صلح برادر خویش مخالف بود، باید پس از شهادت امام حسن (ع)، بی‌درنگ به مبارزه‌ی مسلحانه با معاویه می‌پرداخت؛ اما (به دلیل موانعی که خواهیم نوشت) تا معاویه زنده بود، حضرت قیام مسلحانه نکرد^[۹] و اعلام دیدگاه خود را درباره‌ی قیام و حرکت، بعد از مرگ وی، ‌واگذار نمود.^[۱۰] از این‌رو آغاز قیام مسلحانه و انقلاب امام (ع)، ‌با آغاز خلافت یزید، رقم خورد.^[۱۱]

بنابراین پیمان صلح، مورد تأیید پیشوای سوم شیعیان نیز بود و ایشان در دوره‌ی ده ساله‌ی امامت برادرش امام حسن (ع)، کاملاً با مواضع و سیاست‌های برادر موافق بوده، از آن‌ها دفاع می‌کرد. از این‌رو (چنان‌که خواهد آمد) در برابر درخواست‌های مکرر مردم عراق مبنی بر رفتن به کوفه و برپایی قیام بر ضد حکومت معاویه در عصر امامت برادر، پاسخ مثبت نداد و فرمود: «ابو محمد (حسن بن علی (ع)) راست گفته است: مادامی که این شخص (معاویه) زنده است، باید هر یک از شما شیعیان ملازم خانه‌ی خود باشید… .^[۱۲] اگر او به هلاکت رسید و شما زنده بودید، امیدواریم خدا ما را برگزیده، رشد [و صلاح] ما را عطا کند و ما را به خود وانگذارد…»^[۱۳]

این همسویی و رعایت جانب برادر، تنها منحصر به جریان صلح و حفظ تعهد او نمی‌شد؛ بلکه سیّدالشّهداء (ع) در امور دیگر نیز رعایت احترام برادر بزرگ خویش را می‌کرد؛ چنان‌که امام باقر (ع) فرموده: ما تَکَلَّمَ الْحُسینُ (ع) بَیْنَ یَدَیِ الْحَسَن (ع) اِعْظَاماً لَه…؛^[۱۴] «حسین (ع) برای حفظ احترام حسن (ع) هیچ‌گاه در برابر او سخن نگفت».

همچنان‌که در بخشش به افراد نیز، امام حسین (ع) سروری برادر را بر خود حفظ کرده، احترام ایشان را بر خود لازم می‌دانست. بنا بر خبری از امام صادق (ع) وقتی حسن بن علی (ع) به مستمندی پنجاه دینار بخشیدند، حسین (ع) به همان مستمند، ۴۹ دینار کمک کرد.^[۱۵]

منبع: کتاب مقتل جامع سیدالشهدا علیه السلام/ تحقیق و تنظیم: مهدی پیشوایی/ مؤلف: جمعی از نویسندگان / انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)

[۱]. ابن حجر عسقلانی، الاصابه فی تمییز الصحابه، تحقیق عادل احمد عبد الموجود و علی محمد معوض، ج ۲، ص ۶۹؛ ابن کثیر، البِدایه و النِهایه، تحقیق مکتب تحقیق التراث، ج ۸، ص ۱۶۱٫

[۲]. شیخ مفید، اَلجَمَل، تحقیق سید علی میر شریفی، ص ۳۴۸؛ ابن عساکر، ترجمه الامام الحسین من تاریخ مَدینه دِمَشق، تحقیق محمد باقر محمودی، ص ۱۶۴٫

[۳]. نصر بن مُزاحِم، مِنْقَری، وَقْعّهُ صفین، تحقیق و شر ح عبدالسلام محمد هارون، ص ۱۱۴٫

[۴]. همان، ص ۲۴۹، ۵۳۰٫

[۵]. امیر المؤمنین در نهج البلاغه در این باره می‌فرماید: اِمْلِکوا عَنّی هذا الغُلام لا یَهُدّنی فَإِنّنی اَنْفَسُ بِهذیْنِ – یعنی الحسن و الحسین (ع)- عَلَی المَوْتِ، لَئلاً ینْقَطِعَ بِهِما نَسلُ رَسُولِ اللهِ (ص) «از طرف من، جلوی این جوان (حسن بن علی (ع)) را بگیرید تا با مرگ خویش پشت مرا نشکند که من از رفتن این دو (حسنین (ع)) به میدان نبرد دریغ دارم؛ مبادا با مرگ آن دو، نسل رسول خدا (ص) قطع شود» (نهج البلاغه، تحقیق صبحی صالح، خطبه‌ی ۲۰۷؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، ج ۱، ص ۲۴۴ و ج ۱۱، ص ۲۵؛ سبط ابن جوزی، تذکره الخواص، ج ۲، ص ۳۸۶ و نزدیک به این تعابیر: شیخ مفید، الاختصاص، تصحیح و تحقیق علی اکبر غفاری، در: مصّفات شیخ مفید، ج ۱۲، ص ۱۷۹).

[۶]. نصر بن مُزاحِم مِنْقَری، وَقْعَهُ صفین، تحقیق و شرح عبدالسلام محمد هارون، ص ۵۰۷٫

[۷]. درباره‌ی علل و عوامل صلح امام حسن (ع) با معاویه، مواد صلح‌نامه و فرجام و پیامدهای این صلح، ر.ک: راضی آل یاسین، صلح الحسن.

[۸]. بَلاذُری، انساب الاشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، ج ۳، ص ۲۹۳؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، ج ۵، ص ۱۶۰؛ خوارزمی، مقتل الحسین، تحقیق محمد سماوی، ج ۱، ص ۱۳۵؛ ابن عساکر، ترجمه الامام الحسن بن علی (ع) من تاریخ مَدینه دِمَشق، ص ۱۷۸؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج‌البلاغه، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، ج ۱۶، ص ۲۳؛ ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون (العبر)، ج ۲، ص ۶۱۹٫

[۹]. البته امام حسین در دوران معاویه اقدامات غیرمسلحانه‌ای برای شناساندن و برملا کردن چهر‌ه‌ی واقعی معاویه و شیوه‌ی حکمرانی‌اش انجام داد که در آینده آن‌ها را ذکر خواهیم کرد.

[۱۰]. بَلاذُری، انساب الاشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، ج ۳، ص ۳۶۶٫

[۱۱]. درباره‌ی نقد گزارش‌های مخالفت امام حسین (ع) با امام حسن (ع) در مسئله‌ی صلح، ر.ک: باقر شریف قرشی، حیاه الإمام الحسن بن علی (ع)، ج ۲، ص ۲۴۱ به بعد.

[۱۲]. … صَدَقَ ابُو محمَد، فَلْیَکُنْ کُلُّ رَجُلٍ مِنْکُم حَلْساً مِنْ اَحْلاسِ بَیْتِهِ، مَادَامَ هَذا الانسانُ حَیّاً (ابو حنیفه دِیْنَوَری، الاخبار الطِوال، تحقیق عصام محمد الحاج علی، ص ۳۲۶- ۳۲۷).

[۱۳]. … فَإن یُهْلَک وَ اَنتم اَحیاءٌ رَجَوْنا اَن یَخْتارَ الله لَنَا وَ یُوْتِیَنَا رُشْدَنَا وَ لایَکِلْنَا اِلی اَنفُسِنا… (بَلاذُری، انساب الاشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، ج ۳، ص ۳۶۵- ۳۶۶).

[۱۴]. ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، تحقیق یوسف البقاعی، ج ۳، ص ۴۵۲؛ محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، ج ۴۳، ص ۳۱۹٫

[۱۵]. شیخ صدوق، الخصال، تصحیح علی اکبر غفاری، ص ۱۳۵٫