با پیروزى انقلاب اسلامى و فروپاشى نظام ۲۵۰۰ ساله استبدادى، حکومتى «مردمى» مبتنى بر آموزه هاى اصیل «اسلامى»، در جامعه اسلامى ایران شکل گرفت. نظام نوپاى «جمهورى اسلامى» تحولى ژرف در ساختار حکومت پدید آورد و قانون اساسى، تشکیلات، نهادها و سایر عناصر ضرورى جدید را که لازمه حیات یک نظام سیاسى است، را اقتضا مى نمود. در این میان تنظیم و نهادینه کردن «رهبرى» از اهمیت و اولویت به مراتب بیشترى برخوردار بود؛ زیرا رهبرى رکن اساسى و محور اصلى نظام سیاسى اسلام بوده و از اساسى ترین عوامل پیروزى انقلاب اسلامى، حفظ و تداوم آن به شمار مى رود. و در قانون اساسى و ساختار نظام جمهورى اسلامى نیز از جایگاه ویژه اى برخوردار است؛ از این رو تنظیم و نهادینه کردن رهبرى به صورت قانونى حفظ و حراست از جایگاه آن در دوره هاى بعد و سایر مسائل مرتبط با آن، احساس نیاز براى تشکیل مرجع قانونى که بتواند به این نیازها پاسخ گوید، را بیش تر مى نمود؛ و بدین ترتیب «مجلس خبرگان رهبرى» پا به عرصه وجود گذاشت.

دوره هاى سه گانه مجلس خبرگان :

مجلس خبرگان رهبرى، از ابتداى شکل گیرى تاکنون سه دوره داشته، که مدت هر دوره، هشت سال مى باشد. مقدمات اولین دوره در سال ۱۳۶۱ فراهم شد؛ این انتخابات به خاطر آن که هنوز در مورد وظایف و اختیارات آن شبهاتى وجود داشت و به ویژه حضرت امام هنوز در قید حیات بودند، داراى حساسیت هایى بود[۱] و عده اى اختیارات مجلس خبرگان همچون حق عزل و نظارت بر ایشان را نوعى تضعیف رهبرى مى دانستند. حضرت امام در مقابل این فضا فرمودند: «[آن چه] امروز در ملت ما مطرح است [درباره] قضیه مجلس خبرگان براى تعیین رهبرى، این مسئله است که نباید ملت ایران براى آن کم ارج قائل باشد، الان یک دسته از قرار شنیدم دور افتاده اند که این مجلس خبرگان نباید باشد براى این که تضعیف رهبرى است. مجلس خبرگان تقویت رهبرى است».[۲]

دوره اول؛ سرانجام انتخابات دوره اول مجلس خبرگان، در روز جمعه، ۱۹/۹/۱۳۶۱، هم زمان در سراسر کشور، با نظارت شوراى نگهبان و بر طبق قانون و آیین نامه اى که فقهاى شوراى نگهبان تصویب کرده بودند، و در شرایطى که کشور مورد هجوم نظامى بیگانگان بود، با شرکت هجده میلیونى مردم فهیم، شجاع و مقاوم ایران انجام شد و منتخبین ملت در بیست و سوم تیرماه ۱۳۶۲، رسماً فعالیت خود را با پیام حضرت امام (رحمه الله)،[۳] آغاز کردند. تشکیل این مجلس در شرایط حساس آن روز آثار و نتایج بسیار درخشانى را براى آینده انقلاب اسلامى به ارمغان آورد و بازتاب هاى گسترده اى در محافل سیاسى و مطبوعاتى جهان داشت.[۴] به طورى که حضرت امام (رحمه الله)   بعد از انتخابات مجلس خبرگان فرمودند: «انقلاب تثبیت شد. مى توانم راحت بمیرم و از آینده مطمئن باشم»[۵] و روزنامه «کرسنت اینترنشنال»، چاپ کانادا دراین باره مى نویسد: «تأسیس خبرگان، نشان گر سبکى جدید در امر انتخاب شوراى رهبرى است. قانون اساسى جمهورى اسلامى ایران، تشکیل نظام هاى نوین اسلامى را به دست نسل هاى مسلمان آینده نوید مى دهد. با تشکیل مجلس خبرگان، همه نهادهاى پیش بینى شده در قانون اساسى تحقق مى یابد؛ ولى نهادهایى مانند خبرگان، که هنوز تجربه نشده اند، در بوته آزمایش سختى قرار گرفته اند؛ اما به نظر مى رسد که با وجود دشمنى هاى جهانى، هم چنان استوار و پابرجا بمانند.[۶]

مهم ترین اقدام در کارنامه مجلس اول خبرگان رهبرى، انتخاب شایسته و سریع حضرت آیه اللّه  خامنه اى به عنوان رهبر، پس از ارتحال حضرت امام خمینى (رحمه الله)  است که توانست جلوى بسیارى از آسیب هاى احتمالى را بگیرد.

دوره دوم؛ دومین دوره مجلس خبرگان در تاریخ ۱۶ مهر ۱۳۶۹ برگزار شد. این دوره با شرایط پس از جنگ و تثبیت نظام اسلامى در ابعاد مختلف سیاسى، اجتماعى و اقتصادى مصادف بود. رهبر منتخب خبرگان، با توان و قاطعیت کامل، مسیر انقلاب را در همان راهى که امام راحل (رحمه الله)  ترسیم فرموده بودند، هدایت مى نمودند و از نگاه خاص و عام، جانشین صالحى براى بنیان گذار کبیر انقلاب اسلامى ایران به شمار مى آمدند. از این رو، مسئله خاصى که مربوط به مسئولیت خطیر مجلس خبرگان باشد، به وجود نیامد و عملکرد خبرگان در این دوره، بیشتر بر محور بررسى و اصلاح موادى از آیین نامه و فعالیت کمیسیون هاى مربوط، متمرکز بود.

دوره سوم؛ این دوره ازسال۱۳۷۸ آغاز شد؛ در این دوره مجلس خبرگان، فعالیت خود را با برگزارى دو اجلاسیه در سال، به انجام مسئولیت هاى ذیل پرداخت:

۱ – انتخاب اعضاى کمیسیون ها، فعالیت کمیسیون ها در طول سال و ارائه گزارش عملکرد آن ها در هر اجلاسیه، بحث و بررسى درباره مهم ترین مسائل فرهنگى، اقتصادى و سیاسى نظام اسلامى در سخنان پیش از دستور نمایندگان و دعوت از شخصیت هاى کشورى، براى مطرح کردن و تبادل دیدگاه ها درباره مسائل یاد شده.

۲ – بحث و بررسى درباره طرح هاى ارائه شده و راهکارهاى پیشنهادى، در جهت انجام دادن مسئولیت هاى این نهاد.

۳ – انجام دادن اصلاحات و تغییرات در برخى مواد آیین نامه و تصویب موادى دیگر.

۴ – تنظیم و تدوین موضوعات مطرح شده در مذاکرات و نطق هاى پیش از دستور ـ که مربوط به نهادها و دستگاه هاى مختلف کشور بوده است ـ و ارائه آن مطالب، به مقام معظم رهبرى.

۵ – انجام دادن فعالیت هاى فرهنگى و تحقیقات علمى، تشکیل میزگردهاى علمى با حضور اعضاى خبرگان و دیگر شخصیت هاى علمى حوزه و دانشگاه، درباره موضوعات مربوط به مجلس خبرگان.

۶ – موضع گیرى ها درباره مسائل و موضوعات مهم روز، در قالب بیانیه هاى هر اجلاسیه و…، از جمله فعالیت هاى این دوره مى باشد.[۷]

پی نوشت ها

[۱] – ر.ک: مجلس خبرگان، احمد حبیب نژاد، تهران: کانون اندیشه جوان ۱۳۸۵، ص ۱۸٫

[۲] – امام خمینى، صحیفه نور، ج ۱۷، ص۷۷٫

[۳] – ر.ک: همان، ج ۱۸، ص ۴۱٫

[۴] – ر. ک : پرسش ها و پاسخ هایى درباره مجلس خبرگان رهبرى، سید محمد مسعود معصومى و همکاران، قم : دبیرخانه مجلس خبرگان رهبرى، ۱۳۸۵، به نقل از کتابخانه الکترونیک سایت خبرگان ؛ روزنامه کیهان، ۲۴/۴/۶۲٫

[۵] – فصلنامه حکومت اسلامى، سال هشتم، ش۲، ص۲۲۴، ۲۲۵٫

[۶] – ر. ک: کرسنت اینترنشنال، ۱۶/۱۱/۱۹۸۲٫

[۷] – درباره آمار شرکت کنندگان در این سه دوره گفتنى است: انتخابات دوره اول از مجموع ۸۷۱/۲۷۷/۲۳  نفر واجد شرایط، ۰۶۱/۰۱۳/۱۸  نفر رأى خود را به صندوق ها ریختند که بنابر این آمار، ۳۸/۷۷ درصد دارندگان شرایط، در انتخابات نخستین دوره مجلس خبرگان رهبرى مشارکت داشته اند. و در انتخابات دوره دوم، از میان ۰۸۴/۲۸۰/۳۱  نفر داراى شرایط رأى دادن، ۳۷۸/۲۵۸/۱۲  نفر، یعنى حدود ۴۱ درصد مشارکت داشته اند. در انتخابات دوره سوم نیز از مجموع ۵۹۷/۵۷۰/۳۸  نفر واجد شرایط، تعداد ۸۶۹/۸۵۷/۱۷  نفر آراى خود را به صندوق ها ریختند که بنابراین آمار، ۳/۴۶ درصد از دارندگان شرایط، در انتخابات سومین دوره مجلس خبرگان رهبرى مشارکت داشته اند.