آنگاه که امام رضا علیه السّلام به خراسان آمد، سادات علوی به دلایل گوناگونی به نقاط مختلف کشور پهناور اسلامی مهاجرت کردند و این مهاجرت از زمانی که فشار و اختناق به علویان و شیعیان در عراق شدت گرفت رو به گسترش نهاد. شیعیان ناگزیر به فکر یافتن مناطق امن‌تری برای زندگی خود افتادند. سرزمین عرب به علت تسلط روحیات و طرز تفکر اموی در آن، نمی‌توانست جای امنی برای آنان باشد، اما در شرق، به ویژه در ایران زمینه‌های مناسبی برای این هدف وجود داشت؛ از این رو بسیاری از شیعیان به این سرزمین سرازیر شده و در شهرهایی با فاصله‌های دور از هم به زندگی پرداختند. آنها در درجه اول، نیاز مبرمی به ایجاد رابطه میان خود داشتند؛ زیرا هم امام حاضر داشتند و هم نیازمند به حل پرسشهای دینی و احیانا یافتن راه حلهایی برای مشکلات سیاسی و اجتماعی بودند که با آن روبرو می‌شدند. به همین دلیل از روشهای مختلف ارتباطی؛ از قبیل اعزام افراد خاص نزد امام و تماس با آن حضرت در ایام حج و مدینه و نیز مکاتبه، استفاده می‌کردند و از این راهها به دریافت روایات و رهنمودهای علمی از آن حضرات توفیق می‌یافتند. البته بحث ما تنها شامل شیعیانی می‌شود که رابطه فکری و دینی در حدّ اعتقاد به امامت ائمه دوازده‌گانه پس از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله داشتند، نه محبّان آنها که تنها دوستدار اهل بیت به معنای عام آن بودند.

تفاوت این دو گروه در روایتی از امام عسکری علیه السّلام مطرح و دقیقا روشن شده است. از آن حضرت در تفاوت تشیع از نوع اعتقادی آن و تشیع در حد دوستی اهل بیت علیهم السّلام پرسش شد: ما الفرق بین الشیعه و المحبین؟ قال: شیعتنا هم الذین یتّبعون آثارنا و یطیعونا فی جمیع أوامرنا و نواهینا و من خالفنا فی کثیر ممّا فرضه الله فلیس من شیعتنا.[۱]

از جمله مناطق مهمی که شیعیان فراوانی را در خود جای داده بود و با امام نیز در رابطه بودند، نیشابور را می‌توان نام برد. اصولا شرق ایران جزو مناطقی است که نام شماری از اصحاب ائمه و همچنین نام علمای مشهوری از شیعیان در قرنهای سوم و چهارم در تاریخ آن به چشم می‌خورد، یکی از نمونه‌های بارز اینگونه شخصیتها فضل بن شاذان است که مقام ارجمندی در میان اصحاب ائمه و علمای شیعه داشته است. غیر از نیشابور مناطقی مانند سمرقند، بیهق و طوس نیز از محلهای تجمع شیعیان به شمار می‌رفت، چنان که در بیهق بیشتر مردم از شیعیان بودند. پراکندگی بدین شکل- که مشابه آن در مناطق دیگری نیز وجود داشت- یک سیستم ارتباط منظم و بسیار حساسی را می‌طلبید تا به وسیله آن بتوان به گسترش تشیع و یا حد اقل به حفظ وضعیت موجود آن دست یازید. این سیستم با تعیین «وکلا» از طرف امامان شکل می‌گرفت و با ارتباطی که بین امام و وکلای وی- به ویژه در شکل مکاتبه‌ای- به وجود می‌آمد، سعی می‌شد تا راهنماییهای لازم از نظر دینی و سیاسی ارائه شود.

این حرکت سابقه‌داری بود که امام عسکری علیه السّلام نیز در دوران حیات خود به آن نظر داشت و در توسعه و استفاده از آن می‌کوشید. افرادی که سابقه علمی درخشان و همچنین ارتباط استواری با امامان قبلی یا خود آن حضرت داشتند و می‌توانستند از نظر حدیثی پشتوانه‌ای برای شیعیان به شمار آیند، به عنوان وکیل انتخاب می‌شدند.

نیشابور که مرکزیت آن از نظر علمی و فرهنگی و همچنین از نظر اقتصادی بسیار قویتر از دیگر نقاط بود، برای خراسان اهمیت زیادی داشت. وکیل امام در این شهر طبق روایتی که ذیلا به نقل آن می‌پردازیم ابراهیم بن عبده بود. در اینجا برای آن که اهمیت این سیستم و کارهای انجام شده از طریق آن روشن شود نامه‌های امام درباره این وکالت را به اختصار مرور می‌کنیم:
در نامه‌ای که امام عسکری علیه السّلام به عبد الله بن حمدویه نوشته، آمده است:
من ابراهیم بن عبده را بر شما نصب کردم تا اهالی آن نواحی و ناحیه شما حقوق واجب ما را به او بپردازند. من او را امین خود برای دوستانم در آن نواحی قرار دادم، تقوا پیشه کنید و مراقب باشید که حقوق را ادا کنید که در ترک و یا تأخیر آن عذری نیست.[۲]

از این نامه به دست می‌آید که شعاع وکالت و فعالیت ابراهیم، تمام نواحی و حتی ناحیه عبد الله بن حمدویه بیهقی- ناحیه عبد الله احتمالا همان بیهق بود- را در بر می‌گرفته است. گویا بعضی از شیعیان درباره اصالت و صحّت خط امام درباره ابراهیم، دچار تردید شدند. به دنبال آن، امام نامه‌ای به شرح زیر نوشت:
نامه‌ای که در آن ابراهیم به عنوان وکیل من تعیین و به وی مأموریت اخذ حقوق من از دوستانم داده شده از خود من است و آن را به خط خود نوشته‌ام. من او را در شهر خودشان به حق منصوب کرده‌ام. از خدا بترسید و حقوق مرا به وی بپردازید که من به او اجازه تام و کامل در این باره داده‌ام. [۳]

طولانی‌ترین نامه از توقیعات امام عسکری علیه السّلام درباره همین ابراهیم بن عبده می‌باشد که به اسحاق بن اسماعیل نیشابوری فرستاده است. این نامه مشحون از پندهای اخلاقی و رهنمودهای بسیار با ارزش است. امام در آغاز نامه، پس از مقدمه‌ای طولانی درباره اهمیت هدایت الهی از طریق اوصیا و این که ائمه هدی علیهم السّلام ابواب علم الهی هستند، آیه «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ …» را دلیل بر منت خدا بر انتخاب آنان جهت هدایت مردم شمرده است. آن حضرت همچنین از حقوقی که قرار است به ائمه معصومین علیه السّلام پرداخت شود سخن گفته و نوشته‌اند:

ابراهیم بن عبده از طرف من تعیین شده است. تو ای اسحاق فرستاده من نزد ابراهیم عبده هستی تا او به آنچه من طی نامه‌ای به محمد بن موسای نیشابوری فرستاده‌ام عمل کند و همچنین تو و کلیه کسانی که در شهر تو زندگی می‌کنند مأمور هستند به محتوای آن نامه عمل کنند. درود بر ابراهیم و تو و تمامی دوستان ما. کسانی که این نامه را بخوانند و کسانی که در ناحیه شما بوده و دچار انحراف نیستند باید حقوق ما را به ابراهیم بپردازند تا آو هم به رازی برساند و این دستور من است. ای اسحاق! نامه مرا برای بلالی که مورد اعتماد ما است و همچنین برای محمودی بخوان و هنگامی که به بغداد رفتی برای دهقان که وکیل و ثقه ما بوده و پول از دوستان ما می‌گیرد و بالاخره برای هر کس از موالی ما که دیدی، بخوان و اگر کسی خواست نسخه‌ای از آن بردارد، مانعی نیست. به هر حال جز از شیطانی که مخالف شما است آن را از کسی پنهان مدار، از شهر بیرون برو تا عمری را ببینی که هر چه از دوستان به ما رسد در نهایت پس از چند واسطه به دست او می‌رسد تا به ما برساند. [۴]

از این نامه نکات مهمی درباره سیستم وکالت به دست می‌آید: موضوع آن به ویژه هدایت شیعیان در شیوه پرداخت واجبات مالیشان است که ضرورت اساسی در حفظ و حراست آنها داشته است. معرفی وکلا و اظهار اعتماد کامل به آنها برای استحکام موقعیتشان، از جمله نکاتی است که به روشنی در این توقیعات به چشم می‌خورد، اضافه بر این، روشن می‌کند که در میان وکلای مناطق، سلسله مراتبی وجود داشته که حقوق مالی امام بایستی از طریق آن به وکیل اصلی وی رسانده شود. گاهی شبهاتی درباره وکالت افرادی به وجود می‌آمد که در چنین مواردی امام مجبور بود با ارسال نامه‌های دیگری ای شبهات را از بین ببرد.
ایجاد و حفظ چنین پیوندهایی بود که سبب احیای شیعیان در عرصه حیات فرهنگی و اجتماعی و مانع از پیدایش ضعف در تشکیلات آنها می‌شد و در نتیجه هضم شدن در جامعه تسنن را در پی داشت، امری که به هر حال برای هر اقلیتی امکان دارد. این سیستمی بود که شبیه آن را زمانی عباسیان و مدتی طولانی نیز اسماعیلیان به کار بسته بودند و طبعا حاصل آن چیزی جز حراست شیعه در مقابل خطرات بنیان کن که همواره متوجه آنها بوده و موجودیت آنان را تهدید می‌کرد، نبوده است.

افزون بر آن، استفاده از چنین سیستم ارتباطی دقیق، موجب گسترش آموزه‌های شیعی در قالب حدیث و کلام به تمامی جوامع کوچک و پراکنده شیعی می‌شد، همانند کشّ و سمرقند. این مناطق با آن که از مراکز زندگی ائمه بسیار دور بودند، بخش مهمی از علمای شیعه از آنجا برخاسته‌اند. به طوری که ذکر شد اشکالات ناشی از این پراکندگی را فرستادگان و نامه‌های پربار و به موقع ائمه هدی علیهم السّلام برطرف می‌کرد. ارتباط به وسیله نامه در این دوران بسیار گسترده و از نوع پیشرفته آن به حساب می‌آمده است، گرچه معمولا به دلایل مختلف، بیشتر این نامه‌ها از میان رفته، اما مقدار باقی مانده شاهد آن است که نامه‌های متبادله میان شیعیان و امام بسیار فراوان بوده است.
ابو الادیان می‌گوید: من خدمتگزار امام عسکری علیه السّلام بودم. کار من بردن نامه‌های آن حضرت به شهرهای مختلف بود، آخرین بار که حامل نامه‌ای از ایشان بودم امام مریض بود، نامه را به من داده، فرمود: این را به مدائن ببر، پانزده روز دیگر که بازمی‌گردی؛ در آن وقت مرا در حال تغسیل و تکفین خواهی یافت. من نامه را بردم و موقع بازگشت، همان که امام به من فرموده بود را دیدم.[۵] این روایت نشان می‌دهد که امام برای بردن و آوردن نامه پیک مخصوصی داشته است.

محمد بن حسین بن عباد می‌گوید: ابو محمد حسن بن علی عسکری علیهما السّلام روزجمعه هشتم ربیع الاول از سال ۲۶۰ در حالی که ۲۹ سال تمام داشت در حین ادای نماز صبح رحلت فرمود. حضرت همان شب، نامه‌های زیادی برای مدینه نوشته بود.[۶] در حال حاضر ما نامه‌ای از امام عسکری علیه السّلام به مردم قم و آبه (آوه) در اختیار داریم.[۷]
ابن شهر آشوب می‌نویسد: امام عسکری علیه السّلام نامه‌ای به علی بن حسن بن بابویه نوشته است. البته با توجه با فوت ابن بابویه در سال ۳۲۹ این امر بعید به نظر می‌رسد، اما تردیدی نیست که وی توسط حسین بن روح ارتباط مکاتبه‌ای با امام زمان علیه السّلام داشته است.[۸]
تماس مستقیم با امام، با فرستادن افرادی از طرف شیعیان به محضر آن حضرت، نوع دیگری از وجود ارتباط میان امام و دوستانش بود. از جعفر بن شریف جرجانی نقل شده که گفت: به زیارت خانه خدا مشرّف شدم و در سامرا به خدمت امام عسکری علیه السّلام رسیدم، خواستم اموالی را که دوستان به وسیله من فرستاده بودند به آن حضرت بدهم. پیش از آن که بپرسم، به چه کسی بدهم فرمود: آنچه را همراه آورده‌ای به مبارک، خادم من بسپار.[۹]
در روایتی دیگر آمده: مردی از علویان برای به دست آوردن «فضل» راهی منطقه جبل شد. شخصی که در حلوان او را دید، از وی پرسید: از کجا می‌آیی؟ گفت:از سامرا. پرسید: آیا در سامرا خانه فلانی را می‌شناسی؟ جواب داد: آری، آن مرد پرسید: آیا از حسن بن علی علیه السّلام خبری داری؟ گفت: نه. مرد پرسید: برای چه آمده‌ای؟
گفت: برای به دست آوردن پول. آن مرد به او گفت: من پنجاه دینار به تو می‌دهم تا مرا نزد حسن بن علی در سامرا ببری. علوی پذیرفت و او را نزد امام در سامرا آورد. آن مرد چهار هزار دینار خدمت امام علیه السّلام تقدیم کرد.[۱۰]
یکی دیگر از وکلای امام ابراهیم بن مهزیار اهوازی- ساکن اهواز- بوده است.[۱۱]
بنا به نقل کشی وی، در اصل هندیجانی بوده است.

قم اصیل‌ترین شهری بود که گروه انبوهی از شیعه را در خود جای داد و از زمان امام صادق علیه السّلام به طور مرتب و منظم با امامان معصوم علیهم السّلام در رابطه بود. از جمله شخصیتهای شیعی قم که با امام عسکری علیه السّلام رابطه داشت، احمد بن اسحاق بن عبد الله اشعری بود که نجاشی او را با عنوان «کان وافد القمّیین» واسطه قمی‌ها و امام دانسته و تصریح کرده است که احمد از خواص اصحاب ابو محمد العسکری علیه السّلام بوده است.[۱۲]
امام عسکری علیه السّلام احمد بن اسحاق را فردی مورد اعتماد معرفی کردند.[۱۳] در منابع دیگر از وکالت او برای امام علیه السّلام یاد شده است.[۱۴]
از مهمترین وکلای امام علیه السّلام که بعدها به منصب نیابت خاص در غیبت صغرا رسید، عثمان بن سعید مشهور به سمّان بود. او از طرف امام هادی و عسکری علیهما السّلام به وکالت برگزیده شد. شیخ طوسی با اشاره به این مطلب درباره وجه تسمیه او به سمّان می‌نویسد: او به تجارت روغن مشغول بود تا به عنوان سرپوشی برای کار اصلی خود (وکالت) بهره‌برداری کند. در مواقعی که مالی از شیعیان به او می‌رسید آن را در ظرف روغن جاسازی می‌کرد و پنهانی نزد ابو محمد عسکری علیه السّلام می‌فرستاد.[۱۵]
در روایتی که پیش از این آوردیم، تصریح شده است که عثمان بن سعید در رأس سلسله مراتب قرار داشت و مسائل یا اموالی که می‌بایست به دست امام برسد از آن طریق به آن حضرت می‌رساند. [۱۶]امام هادی و عسکری علیهما السّلام بر اعتماد خود نسبت به او بارها تأکید فرمودند.[۱۷] شماری از شیعیان یمن به منظور زیارت آن حضرت و ضمنا پرداخت وظایف مالی خود به سامرا آمده بودند که امام عثمان بن سعید را فرستاد تا اموالی را که آنها با خود آورده بودند تحویل بگیرد.[۱۸]

آنچه درباره وکلای ائمه هدی علیهم السّلام موجب تعجب آمیخته با تأسف عمیق شده، آن است که گاه‌وبیگاه در میان وکلا، افرادی یافت می‌شدند که در مقابل اموالی که شیعیان به آنها می‌سپردند تا به امام برسانند، دچار وسوسه شده و دست به خیانت می‌زدند و به همین سبب از طرف امام مورد لعن و سرزنش قرار گرفته و طرد می‌شدند. این امر تا بدانجا رسید که برخی از وکلا پس از رحلت امام، وفات او را انکار می‌کردند تا آن را بهانه قرار داده و از پرداخت پولهایی که نزد آنها جمع شده بود به امام بعدی طفره روند. اصولا می‌توان همین پیش‌آمدها را یکی از ریشه‌های بسیار مهم پیدایش فرقه‌های انشعابی در میان شیعیان دانست.
عروه بن یحیی معروف به دهقان- که پیش از آن در نامه امام به اسحاق بن اسماعیل نیشابوری توثیق شده و از وکلای امام در بغداد بود- به خاطر دروغهایی که به امام هادی و عسکری علیهما السّلام نسبت داد گرفتار لعن و طرد از طرف امام عسکری علیه السّلام گردید. آن حضرت دستور داد تا همه شیعیان او را لعن و نفرین کنند و از او دوری نمایند؛ زیرا وی در سمت مسئول خزانه‌داری امام، اموالی را از خزانه اختلاس کرده و به خود اختصاص داده بود.[۱۹]
توقیعاتی که در چنین مواردی از طرف امام صادر می‌شد، به سرعت در میان شیعیان شایع می‌شد و بدین ترتیب همه آنان از مضمون توقیع آگاهی می‌یافتند و بلافاصله شخص مورد نظر امام از جامعه شیعه طرد می‌شد. همچنین علیه احمد بن هلال- که عمری در مصاحبت ائمه سپری کرده بود و سپس به خاطر اشکالاتی که در روابط او با امام عسکری علیه السّلام پیش آمد- توقیعاتی از طرف آن حضرت صادر گردید.

امام به وکلای خود در عراق نوشت: احذروا الصّوفیّ المتصنّع؛ «از صوفی ریاکار دوری کنید».[۲۰] زمانی که برخی از شیعیان، به دلیل شدت اعتمادشان به احمد، در صحّت توقیع به تردید افتادند، امام نامه مفصلتری خطاب به شیعیان نوشته و خطاهای او را که عمده‌ترین آنها بی‌اعتنایی به دستورات امام و خود رأی بودن در مقابل حضرتش بود برشمرد.[۲۱] همچنین امام در مواردی کسانی را که بی‌جهت در کار وکلا دخالت کرده و- به عنوان نمونه- پرداختهای پولی آنان را به باد انتقاد می‌گرفتند، مورد عتاب قرار داده و آنها را از دخالت در مسائلی که ارتباطی با آنها نداشت بر حذر می‌داشتند.[۲۲]
بدینسان بود که سیستم وکالت، نقش خود را در زمینه ایجاد پیوند بین امام و شیعیان، به ویژه در اخذ وجوهات شرعی- که بخش عمده آن برای رسیدگی به وضع شیعیان نیازمند به مصرف می‌رسید- ایفا می‌کرد، چنان که در کتب مربوط به شرح حال امام، بارها به این نمونه کمکها اشاره شده است.[۲۳]
نفوذ واقفیه، غلات و سایر افکار انحرافی در شیعیان، به ویژه آن دسته از شیعیانی که در بلاد دور از زیستگاه امام زندگی می‌کردند، از همین طریق وکالت، کنترل و دفع می‌شد و این خود در حفظ اصالت فرهنگی شیعه و جلوگیری از آلودگی دیدگاههای آنها به انحراف، نقش بسزایی داشت.

منبع:اسلام کوئست

[۱] تفسیر الامام العسکری- علیه السلام- ص ۳۱۶، ش ۱۶۱؛ الخرائج و الجرائح، ج ۲، ص ۶۸۴

[۲] رجال کشی، ص ۵۸۰

[۳] رجال کشی، ص ۵۸۰

[۴] این شخص بعدها به خاطر طمع و انحرافات دیگر از طرف امام طرد شد.

[۵] بحار الانوار، ج ۵۰، ص ۳۳۲ از کمال الدین، ج ۲، ص ۱۴۹

[۶] بحار الانوار، ج ۵۰، ص ۳۳۱ از کمال الدین، ج ۲، صص ۱۴۹- ۱۵۰

[۷] مناقب ابن شهر آشوب، ج ۴، ص ۴۲۵؛ بحار الانوار، ج ۵۰، ص ۳۱۷

[۸] رجال النجاشی، ص ۱۸۴

[۹] کشف الغمه، ج ۲، ص ۴۲۷

[۱۰] همان، ص ۴۲۶

[۱۱] قاموس الرجال، ج ۱، ص ۳۱۶

[۱۲] رجال النجاشی، ص ۶۶؛ الفهرست، طوسی، ص ۲۶

[۱۳] رجال کشی، ص ۵۵۷، حدیث ۱۰۵۳

[۱۴] تنقیح المقال، ج ۱، ص ۵۰

[۱۵] الغیبه، طوسی، صص ۲۱۴- ۲۱۵

[۱۶] رجال کشی، ص ۵۷۵، حدیث ۱۰۸۸

[۱۷] الغیبه، طوسی، ص ۲۱۵

[۱۸] همان، ص ۲۱۶

[۱۹] رجال کشی، ص ۵۷۳، حدیث ۱۰۸۶

[۲۰] رجال کشی، صص ۵۳۵- ۵۳۶، حدیث ۱۰۲۰؛ نک: تنقیح المقال، ج ۱، صص ۹۹- ۱۰۰؛ رجال النجاشی، ص ۶۰؛ الغیبه، طوسی، ص ۲۱۴

[۲۱] رجال کشی، صص ۵۳۵- ۵۳۶

[۲۲] الغیبه، طوسی، ص ۲۱۳؛ بحار الانوار، ج ۵۰، ص ۳۰۶

[۲۳] نک: الکافی، ج ۱، صص ۵۰۷- ۵۰۸؛ اعیان الشیعه، ج ۴، جزء ۲، ص ۱۸۶