در سال ۲۰۳ که امام رضا علیه السّلام به شهادت رسید، شیعیان آن حضرت به علت این که تنها فرزند وی (امام جواد علیه السّلام) بیش از هشت سال نداشت، در نگرانی و اضطراب عمیقی فرو رفتند. به نوشته برخی از مورّخان: در این جریان، شیعیان به حیرت افتاده و میان آنان اختلاف پدید آمد؛ چنانکه شیعیان دیگر شهرها نیز متحیّر شدند.[۱] به همین جهت، گروهی از آنان در منزل عبد الرحمن بن حجّاج گرد آمده، ضجّه و ناله سر دادند.[۲] این مشکل برای شیعیان، که مهمترین رکن ایمان را اطاعت از امام معصوم دانسته و در مسائل و مشکلات فقهی و دینی خود به وی رجوع می‌کردند، از اهمّیت بسیار برخوردار بود و نمی‌توانست همچنان لا ینحل بماند. البته برای شیعیان مسلّم بود که امام رضا علیه السّلام فرزند خود امام جواد علیه السّلام را به جانشینی برگزید، ولی مشکل ناشی از خردسالی آن حضرت، آنان را بر آن می‌داشت تا برای اطمینان خاطر، به کاوش و جستجوی بیشتری در این باره بپردازند.
در میان نصوصی که درباره جانشینی امام جواد علیه السّلام از حضرت رضا علیه السّلام بر جای مانده، به ویژه خاطر نشان شده است که امام رضا علیه السّلام فرزند خردسالش امام جواد علیه السّلام را به جانشینی خود برگزید و با این که هنوز فرصت زیادی برای این کار وجود داشت، به جانشینی او اصرار می‌ورزید تا آنجا که در برابر اشاره برخی از اصحاب به سن اندک امام جواد علیه السّلام با اشاره به نبوّت حضرت عیسی علیه السّلام در دوران شیرخوارگی فرمودند:
سنّ عیسی هنگامی که نبوّت به وی اعطا شد، کمتر از سن فرزند من بوده است.[۳]
اضطرابی که پس از رحلت امام رضا علیه السّلام در میان شیعیان آن حضرت به وجود آمد، سبب شد تا برخی از آنها به دنبال عبد الله بن موسی برادر امام رضا علیه السّلام بروند، ولی از آنجا که حاضر نبودند بدون دلیل، امامت کسی را بپذیرند، جمعی از آنها پیش وی سؤالاتی مطرح کردند و هنگامی که او را از جواب مسائل خود ناتوان دیدند، وی را ترک کردند. [۴]
شمار دیگری نیز به واقفی‌ها، که بر امام کاظم علیه السّلام توقف کرده بودند، پیوستند.
علّت پیدایش این اختلاف، به نظر نوبختی، همین بود که آنها بلوغ را یکی از شرایط امامت می‌دانستند.[۵]
با تمام این احوال، بیشتر شیعیان به امامت امام جواد علیه السّلام گردن نهادند. گرچه در میان آنان، کسانی بودند که مسأله کمی سنّ را به خود امام جواد علیه السّلام هم یادآور شدند و آن حضرت در جواب، اشاره به جانشینی سلیمان از داود علیه السّلام کرد و فرمود: حضرت سلیمان، هنگامی که هنوز کودکی بیش نبود و گوسفندان را به چرا می‌برد، حضرت داود او را جانشین خود کرد، در حالی که عبّاد و علمای بنی اسرائیل، این عمل او را انکار می‌کردند.[۶]
به نوشته نوبختی برهان استدلال کنندگان به امامت حضرت جواد علیه السّلام، مسأله یحیی بن زکریّا علیهما السّلام و نبوّت عیسی علیه السّلام در دوران شیرخوارگی و داستان یوسف علیه السّلام و علم حضرت سلیمان علیه السّلام بود که نشان می‌داد علم در «حجت خدا» و لو به سن بلوغ نرسید باشند، بدون آموزش و یادگیری و به طور لدنّی، می‌تواند وجود داشته باشد. [۷]
شیعیان امامی از یک سو امامت را از جنبه الهی آن می‌نگریستند و به همین دلیل کمی سنّ امام هرگز نمی‌توانست در عقیده آنها خللی وارد آورد، اما از سوی دیگر آنچه اهمیت داشت بروز این وجهه الهی بود که می‌بایست در علم و دانش امامان علیهم السّلام باشد. در واقع امامان، پاسخگوی کلیّه سؤالات شیعیان بودند. از این رو آنان درباره تمامی امامان این اصل را رعایت کرده و آنان را در مقابل انواع پرسشها قرار می‌دادند و تنها موقعی که احساس می‌کردند آنان بخوبی از عهده پاسخ گویی به این سؤالات بر می‌آیند (با وجود نص به امامتشان) از طرف شیعیان به عنوان امام معصوم شناخته می‌شدند.
با توجه به سنّ کم امام جواد علیه السّلام این آزمایش از طرف شیعیان درباره آن حضرت ضرورت بیشتری پیدا می‌کرد. بر این اساس، در مواقع و فرصتهای مختلف، آزمایش مزبور را درباره آن حضرت به عمل آورده و پس از آن، اکثریت قریب به اتفاق آنان- جز اندکی- با اطمینان خاطر، امامت او را پذیرفتند.
در مجلسی که پیشتر اشاره شد، شیعیان گرد آمدند تا مسأله جانشینی را حل کنند. یونس بن عبد الرحمن که از شیعیان قابل اعتماد نزد امام رضا علیه السّلام بود گفت: تا زمانی که این فرزند؛ یعنی امام جواد علیه السّلام بزرگ شود باید چه کنیم؟ در این هنگام، ریّان بن صلت از جای خود برخاست و به اعتراض گفت: تو خود را در ظاهر مؤمن به امام جواد علیه السّلام نشان می‌دهی ولی پیدا است که در باطن در امامت او تردید داری! اگر امامت وی از جانب خدا باشد، حتی اگر طفل یک روزه هم باشد به منزله شیخ است و چنانکه از طرف خدا نباشد، حتی اگر هزار سال هم عمر کرده باشد مانند سایر مردم است.
دیگران برخاستند و ریّان را ساکت کردند … سرانجام در ایام حجّ، هشتاد نفر از علمای شیعه از بغداد و دیگر شهرها گردهم آمده و عازم مدینه شدند. ابتدا پیش عبد الله بن موسی رفتند، ولی هنگامی که گمشده خود را پیش او نیافتند، از وی روی برتافتند و به حضور امام جواد علیه السّلام مشرّف شدند. آن حضرت به سؤالات آنان پاسخ گفت و آنها از پاسخهای وی که نشان بارزی از امامت و علم الهی وی بود شادمان شدند.[۸]
بار دیگر گروهی از شیعیان، از اقطار مختلف نزد آن حضرت گرد آمده و در مجلسی پرسشهای زیادی را مطرح کردند؛ آن حضرت در حالی که بیش از ده سال نداشت، به تمام این پرسشها پاسخ داد.[۹] از این روایت چنین به دست می‌آید که:
اولا: شیعیان اصرار داشتند تا از طریق دانش امام، امامت وی را بپذیرند.
ثانیا: امام در حالی که هنوز کودک خردسالی بیش نبود، به دلیل الهی بودن امر امامت، به خوبی قادر بود به پرسشهای علمی و فقهی شیعیان پاسخ دهد.
شیخ مفید- با اشاره به این که پس از وفات امام رضا علیه السّلام گروهی از شیعیان حتّی امامت آن حضرت را انکار کرد و به عقیده واقفه گرویدند و عده‌ای دیگر به امامت احمد بن موسی قائل شدند- بر امام حضرت جواد علیه السّلام که اکثریت شیعه آن را پذیرفته بودند تأکید کرد و برای اثبات آن، علاوه بر دلیل عقلی (کمال العقل لا یستنکر، لحجج الله مع صغر السنّ) به آیاتی که درباره حضرت عیسی علیه السّلام نازل شده، استدلال می‌کند. همچنین اشاره به دعوت رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله از امام علی علیه السّلام برای پذیرش اسلام (در حالی که آن حضرت هنوز به سن بلوغ نرسیده بود) دارد، در صورتی که از دیگر افراد هم سنّ و سال وی هرگز چنین دعوتی به عمل نیاورده است. و در نهایت شرکت دادن حسن و حسین علیهما السّلام در مباهله، در حالی که در آن هنگام هنوز دو کودک خردسال بودند، شاهد دیگر شیخ مفید بر صحّت امامت امام جواد علیه السّلام است.[۱۰]
در امر امامت، آنچه مهم است، تنصیص امام سابق بر امامت امام پس از خود می‌باشد که شیخ مفید آن را از شماری از اصحاب بزرگ و نزدیک به امام رضا درباره امامت امام جواد علیه السّلام نقل کرده و راویان این نص را چنین برمی‌شمارد:
علی بن جعفر بن محمد صادق علیهما السّلام، صفوان بن یحیی، معمّر بن خلّاد، حسین بن بشّار، ابن ابی نصر بزنطی، ابن قیام واسطی، حسن بن جهم، ابو یحیی صنعانی، خیراتی، یحیی بن حبیب بن زیّات و گروهی دیگر.[۱۱]
شیخ، روایات برخی از نامبردگان را در کتاب ارشاد آورده و استاد عطاردی تقریبا همه آنها را در مسند الامام الجواد علیه السّلام گرد آورده است.[۱۲] علّامه مجلسی نیز در بحار، فصلی را به ذکر نصوص وارد شده در امامت آن امام همام اختصاص داده است.[۱۳]
از این روایات به خوبی برمی‌آید که امام رضا علیه السّلام در موارد متعدد و مناسبتهای گوناگون، امامت فرزند بزرگوارش را گوشزد کرده و اصحاب بزرگ خود را در جریان امر گذاشته است. در واقع، استقرار اکثریت اصحاب امام رضا علیه السّلام بر امامت حضرت جواد علیه السّلام که پشتوانه‌اش همین فرمایشات امام رضا علیه السّلام بوده، بهترین دلیل بر حقانیّت امامت آن بزرگوار است؛ زیرا فقها و محدثان شیعه، در پذیرش امامت امامان، دقت عجیبی از خود نشان می‌دادند و همان گونه که گذشت، با وجود نص، تنها بعد از سؤالات علمی متعدد، امامت آنان را می‌پذیرفتند. این بدان دلیل بود که گاه نص نسبت به چند نفر ابراز می‌شد تا دشمن حساسیت روی شخص خاصی نداشته باشد.

منبع:کتاب حیات فکری وسیاسی ائمه ازصفحه  ۴۷۲ تا ۴۷۶ /رسول جعفریان

[۱] دلائل الامامه، ص ۲۰۴

[۲] عیون المعجزات، ۱۱۹

[۳] روضه الواعظین، ص ۲۰۳

[۴] ک: مناقب ابن شهر آشوب، ج ۲، ص ۴۲۹: مسند الامام الجواد علیه السّلام، صص ۲۹- ۳۰، ۲۲۲

[۵] فرق الشیعه، ص ۸۸؛ المقالات و الفرق، ص ۹۵

[۶] الکافی، ج ۱، ص ۳۸۳

[۷] فرق الشیعه، ص ۹۰؛ المقالات و الفرق، صص ۹۴- ۹۵

[۸] بحار الانوار، ج ۵۰، صص ۹۹، ۱۰۰ از عیون المعجزات، صص ۱۱۹، ۱۲۱؛ و نک: اثبات الوصیه، ص ۲۱۳

[۹] الکافی، ج ۱، ص ۳۱۴

[۱۰] الفصول المختاره، صص ۲۵۶- ۲۵۷

[۱۱] الارشاد، ص ۳۱۷؛ اعلام الوری، ص ۳۳۰

[۱۲] مسند الامام الجواد علیه السّلام، صص ۲۵۰- ۳۳۳؛ ما از این مجموعه در این نوشته بهره کامل برده‌ایم.

[۱۳] بحار الانوار، ج ۵۰، صص ۱۸- ۳۶