سیری در مقتل نگاری قرن چهارم هجری

قرن چهارم :

1.‍ مقتل الحسین (علیه السلام)؛ محمد بن سلیمان کوفی[1] (زنده تا سال 300 ق).

2. مقتل الحسین (علیه السلام)[2] یا مُولِد الحسین بن علی و مقتله؛[3] ابوالفضل سلمة بن خطاب بَراوَسْتانِی اَزْدُورْقانِی (301 ق).

3. گزارش قیام عاشورا در کتاب تاریخ الامم و الملوک؛ محمد بن جَریر طبری (310 ق).

4. گزارش واقعه‌ی عاشورا در کتاب الفتوح؛ احمد محمد بن علی بن اعثم کوفی (314 ق).

5. مقتل الحسین (علیه السلام)؛ ابوالقاسم عبدالله بن محمد بَغَوی[4] (317 ق). ابن عساکر؛ برخی از اخبار وی را درباره‌ی امام حسین (علیه السلام) نقل کرده است.[5]

6. مقتل الحسین (علیه السلام)؛ ابو جعفر محمد بن یَحیی عطَار قمی[6] (328 ق).

7. قیام عاشورا در کتاب اَلْعِقْدْ الْفَرید؛ احمد بن محمد بن عبدربّه اندلسی (328 ق).

8.مقتل الحسین و ذکر الحسین (علیه السلام)؛ ابو احمد عبد العزیز بن یحیی بن احمد عیسی جلودی اَزْدی بصری[7] (332 ق).

9. قیام عاشورا در کتاب المِحَن؛ ابوالعرب محمد بن احمد بن تمیم تمیمی (333 ق).

10. مقتل الحسین (علیه السلام)؛ ابوالحسین عمر بن حسن شیبانی قاضی، معروف به «ابن أشنانی بغدادی»[8] (339 ق).

11. گزارش قیام کربلا در مُرُوج الذَّهَب و معادن الجوهر؛ ابوالحسن علی بن حسین بن علی مسعودی (346 ق).

12. گزارش واقعه‌ی کربلا از کتاب اَلْبِدْءُ و التاریخ؛ مطهّر بن طاهر مقدسی (متوفای پس از 355 ق).

13. گزارش قیام عاشورا در مقاتل الطالبیین؛ ابوالفرج اصفهانی[9] (356 ق).

14. مقتل الحسین (علیه السلام)؛ سلیمان بن احمد حافظ طبرانی (360). طبرانی از محدثان بزرگ قرن چهارم است که دارای دو اثر بزرگ روایی به نام المُعجَم الکبیر و المُعجَم الاوسط است. ابن مَنْدَه (475 ق) در شرح حال طبرانی در میان تألیفات او از کتابی به نام مقتل الحسین(علیه السلام)، یاد کرده است.[10] این کتاب در بستر زمان، از بین رفته است و اثری از آن نیست؛ اما آنچه وجود دارد و منتشر شده است، متن استخراج شده از جلد سوم کتاب المُعجَم الکبیر طبرانی است[11] که ابتدا با تحقیق سید عبد العزیز طباطبایی در ضمن کتابی با عنوان الحسین(علیه السلام) و السنة چاپ شده است. این کتاب دارای 148 روایت است که هر یک به بخشی از زندگی و فضایل امام حسین (علیه السلام) حادثه‌ی کربلا و حوادث خارق العاده‌ی پس از شهادت حضرت، پرداخته است. همچنین محمد شجاع ضیف الله این بخش را تحقیق و به صورت جدا، با عنوان مقتل الحسین بن علی بن ابی‌طالب(علیهما السلام) چاپ کرده است. امتیاز کار محمد شجاع نسبت به کار طباطبایی، آن است که وی سی روایت مربوط به امام حسین (علیه السلام) را افزوده است. طبیعی است که نمی‌توان به متن استخراج شده، مقتل به معنای معمول و مصطلح، اطلاق کرد؛ اما چون گزارش‌های یاد شده از قدمت خاصی برخوردار است و طبرانی آن‌ها را به صورت مسند نقل کرده، شایان توجه، و در خور مطالعه و بررسی است.

15. مقتل الحسین (علیه السلام)؛ شیخ صدوق[12] (381 ق). با توجه به غلبه‌ی جریان حدیث‌گرا در میان محدثان قم، مقتل شیخ صدوق نیز همچون آثار دیگر او، اثری حدیثی بوده و اکثر قریب به اتفاق احادیث آن، از معصومان (علیهم السلام)، به ویژه امام سجاد (علیه السلام)، امام صادق (علیه السلام) و امام رضا (علیه السلام) و به صورت مسند، نقل شده بود. چنان‌که به لحاظ حساسیت محدثان حوزه‌ی قم در دو قرن سوم و چهارم در پرهیز از نقل احادیث ضعیف، و نیز برخوردهای تند ایشان با محدثانی که ناقل احادیث ضعیف بودند، بایستی این مقتل تا میزان بسیار کمتری نسبت به دیگر مقاتل، مشتمل بر احادیث و روایات ضعیف بوده باشد.[13] این مقتل تا قرن ششم موجود بوده و ابن شهر آشوب از آن نقل کرده است.[14]

16. مقتل الحسین (علیه السلام)؛ محمد بن علی بن فضل بن تمام بن شهریار اصغر، ملقب به «سُکیْن»[15] (زنده در 381 ق).

17. مقتل الحسین (علیه السلام)؛ ابو جعفر محمد بن احمد بن یحیی اشعری قمی[16] (قرن 4 هجری).

18. کتاب المقتل؛ محمد بن ابراهیم بن یوسف احمد بن یوسف کاتب شافعی (تولد 281، در گذشته‌ی قرن چهارم).[17]

19. «قیام سیّد الشّهداء حسین بن علی و خون‌خواهی مختار» به روایت طبری و انشای ابو علی محمد بن محمد بلغمی (قرن 4 هجری).[18]

20. مقتل الحسین (علیه السلام)؛ نویسنده‌ نامعلوم.[19]

از مقتل‌های این قرن، نیمی از آن‌ها (شماره‌‌های 3، 4، 7، 9، 11، 12، 13، 19، 20) در زمان‌ ما، موجود است.

 منبع: کتاب مقتل جامع سیدالشهدا علیه السلام/ تحقیق و تنظیم: مهدی پیشوایی/ مؤلف: جمعی از نویسندگان / انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)

---

[1]. محمد بن سلیمان کوفی، مناقب الامام امیر المؤمنین علی بن ابی‌طالب، تحقیق محمد باقر محمودی، ج 1، ص 12، مقدمه.

[2]. شیخ طوسی، الفهرست، تحقیق جواد قیومی، ص 140، ش 334؛ ابن شهر آشوب، معالم العلماء، ص 92، ش 378.

[3]. نجاشی، رجال النجاشی، تحقیق سید موسی شبیری زنجانی، ص 187، ش 498.

[4]. حاجی خلیفه، کَشفُ الظُّنون عَن اسامی الکُتب و الفُنون، تصحیح محمد شرف الدین یالتقایا و رفعت بیگله الکلیسی، ج 2، ص 1794.

[5]. ابن عساکر، تاریخ مَدینة دِمَشْق الکَبیر، تحقیق علی عاشور الجنوبی، ج 14، ص 128 – 188، 197، 215، 221.

[6]. نجاشی، رجال النجاشی، تحقیق سید موسی شبیری زنجانی، ص 353، ش 946.

[7]. همان، ص 242، ش 640؛ علامه حلی، ایضاح الاشتباه، تحقیق شیخ محمد حسون، ص 245.

[8]. اسماعیل پاشا بغدادی، هدیة‌ العارفین، ج 1، ص 780

[9]. بخش مربوط به شهادت امام حسین (علیه السلام) و بنی هاشم در کربلا از این کتاب، با تحقیق سیدمصطفی مرتضی قزوینی چاپ شده است (عبد الجبار رفاعی، مُعجَم ما کُتِبَ عن الرسول و اهل البیت، ج 8، ص 74).

[10]. ابو عبدالله بن مَنْدَه اصفهانی، جزء ترجمة الطبرانی، ص 20، ش 39.

[11]. طبرانی، المُعجَم الکبیر، تحقیق حمدی عبد المجید سلفی، ج 3، ص 94 – 136، ش 2766- 2913.

[12]. شیخ طوسی، الفهرست، تحقیق جواد قیومی، ص 237، ش 710؛ ابن شهر آشوب، معالم العلماء، ص 147، ش 764. شیخ صدوق در مَن لا یَحضُرُه الفقیه (ج 2، ص 598) با این عبارت، از وجود چنین مقتلی خبر داده است: و قد اخرجت فی کتاب الزیارات و فی کتاب مقتل الحسین انواعاً من الزیارات… . همچنین او در کتاب الخصال (ص 68، ذیل حدیث شماره‌ی 101) از این مقتل یاد کرده است.

[13]. ر. ک: مقتل الحسین (علیه السلام) به روایت شیخ صدوق (امام حسین (علیه السلام) و عاشورا از زبان معصومان (علیهم السلام))، تحقیق و ترجمه‌ی محمد صحتی سردرودی، ص 25. محقق با گردآوری بیش از دویست حدیث و گزارش از اخبار مربوط به واقعه‌ی عاشورا از لا به لای آثار حدیثی به جای مانده از شیخ صدوق و اندکی نیز از میان آثار کسانی که از شیخ صدوق حدیث نقل کرده‌اند، و تدوین، تبویب و ترجمه‌ی آن‌ها، به بازسازی و احیای این مقتل پرداخته است.

[14]. ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی‌طالب، تحقیق یوسف البقاعی، ج 4، ص 64، 95.

[15]. نجاشی، رجال النجاشی، تحقیق سید موسی شبیری زنجانی، ص 385، ش 1046.

[16]. همان، ص 349، ش 939. ابن ندیم از آثار او کتابی با عنوان ما نُزِل مِن القرآن فی الحسین بن علی نام برده است که احتمالاً غیر از مقتل الحسین باشد (ابن ندیم، کتاب الفهرست، تحقیق رضا تجدد، ص 277).

[17]. نجاشی، همان، ص 372، ش 1015، شیخ طوسی، الفهرست، تحقیق جواد قیومی، ص 208 – 209، ش 600. اگرچه عنوان «کتاب المقتل»، عنوان عامی است، ولی با توجه به آن‌که این عنوان بیشتر بر مقتل امام حسین (علیه السلام) اطلاق شده است، به گمان قوی، مقصود از عنوان یاد شده، مقتل امام حسین (علیه السلام) باشد.

[18]. برگرفته از تاریخ‌نامه‌ی طبری، به کوشش محمد سرور مولایی.

[19]. نسخه‌ی مخطوط این اثر در دار الکتب قاهره به شماره‌ی 1245 نگهداری می‌شود (سید عبد العزیز طباطبایی، اهل البیت فی المکتبة العربیة، ص 548، ش 708).