در صد سال اخیر نیز مقتل‌نویسی همچنان کانون توجه مورخان و نویسندگان مسلمان، به ویژه ایرانیان، بوده است. البته ویژگی برجسته‌ی نگاشته‌های این عصر، آن است که در کنار برداشت تراژیک و عاطفی و احساسی که هم میراث نگاشته‌های گذشته است و هم مقتضای این واقعه‌ی بزرگ، برداشت سیاسی از حرکت امام (ع) و توجه به بُعد ظلم‌ستیزی واقعه‌ی عاشورا، نیز محل تأکید گروهی از نویسندگان و مورخان تاریخ عاشورا قرار گرفته که یکی از مهم‌ترین عوامل این اقبال، درگیر شدن شیعیان با سیاست و در نتیجه، مبارزه و ظلم‌ستیزی آنان با حاکمان وقت بوده است.
به تعبیر دیگر، در این قرن نگاشته‌های مربوط به این واقعه، متأثر از شرایط و مقتضیات حاکم، به ویژه جنبش عدالت‌خواهی و مشروطه‌طلبی – که روح بیداری و آزادمنشی را در ایرانیان دمید- برداشت سیاسی از واقعه‌ی عاشورا را رقم زد و این برداشت، به ویژه در محافل مذهبی تجددخواه و نوگرا، جایگاه خاصی یافت و از آن زمان تاکنون، این برداشت با برداشت تراژیک یا حزن‌برانگیز و عاطفی – احساسی از این حادثه، دو قرائت مهم از حادثه‌ی عاشورا به حساب می‌آیند.
به هر تقدیر، در قرن چهاردهم چند اثر مهم درباره‌ی تاریخ قیام عاشورا و مقتل سیّد الشّهداء (ع) نوشته شده است که به سبب اهمیت آن‌ها و توجه اهل منبر و وعظ به آن‌ها، به معرفی و نقد و بررسی اجمالی آن‌ها پرداخته می‌شود:
1. نفس المهموم فی مصیبة سیدنا الحسین المظلوم (ع)
حاج شیخ عباس قمی (1359 – 1319 ق) این کتاب را به زبان عربی، نگاشته است. وی در این کتاب – بنا بر گفته‌ی خود – کوشیده است تا بر اساس کتاب‌های معتبر گذشتگان، کتابی معتبر بنگارد.[1] بیشتر مطالب این اثر، نقل قول‌هاست و مباحث تحلیلی و نقد و بررسی در آن، چندان به چشم نمی‌خورد. این کتاب دارای یک مقدمه، پنج باب – که هر باب دارای فصل‌های متعدد است – و یک خاتمه است. مقدمه‌ی کتاب، کوتاه و درباره‌ی ولادت امام حسین (ع) است.
باب نخست درباره‌ی مناقب امام حسین (ع)، پاداش گریستن بر او، لعن کشندگان او و اخباری درباره‌ی شهادت اوست.
باب دوم، که مفصل‌ترین باب کتاب است، درباره‌ی قیام آن حضرت و شهادت او و یاران و خاندانش است و در آن، وقایع روز تاسوعا و عاشورا با تفصیل بیشتر بیان شده است.
باب سوم درباره‌ی حوادث پس از شهادت آن حضرت است؛ مانند ربودن جامه‌ی شهدا، غارت خیمه‌ها، دفن اجساد شهدا، ورود اهل بیت (ع) به کوفه، خطبه‌ی حضرت زینب در این شهر، و فرستادن سرهای شهدا به شام.
باب چهارم درباره‌ی حوادث خارق العاده‌ای است که پس از شهادت حضرت، روی داده است؛ همانند گریستن آسمان و زمین و مردم و فرشتگان در عزای حضرت و اشعاری که در سوگ وی سروده شده است.
باب پنجم به فرزندان و همسران امام و پاداش زیارت او و تعرّض و ستم خلفا به قبر حضرت اختصاص یافته است.
خاتمه درباره‌ی شرح حال توابین، قیام مختار و کشتن کشندگان امام حسین (ع) به دست وی و مرگ یزید است. مؤلف، این کتاب را در بیستم جمادی الثانی 1335 قمری (سالروز ولادت حضرت زهرا (س)) به پایان رسانده است.[2]
به پیوست نفس المهموم، کتاب نفثة المصدور فیما یتجدّد به حزن یوم العاشور از همین مؤلف است که در آن بیشتر به مناقب امام حسین (ع) و یارانش پرداخته شده است. خاتمه‌ی این کتاب اندرزهایی است که مؤلف به پیروی از استادش، محدّث نوری در کتاب لؤلؤ و مرجان، به اهل منبر و تعزیه‌خوانان داده است. تاریخ پایان نگارش کتاب، یازدهم ذی قعده‌ی 1342 قمری (سالروز ولادت امام رضا (ع)) می‌باشد.[3]
با وجود آن‌که محدّث قمی کوشش بسیار کرده است که اخبار و گزارش‌های غیر معتبر و ضعیف را در این کتاب نیاورد، برخی از آن‌ها به این کتاب نیز راه یافته است. برای نمونه، گزارش چگونگی به میدان رفتن و نبرد حضرت عباس،[4] گزارش وداع امام (ع) با زنان اهل بیت (ع)،[5] جریان رفتن امام حسین (ع) با اسبش کنار شریعه‌ی فرات و تعارف کردن آب به یکدیگر،[6] گزارش وداع دوم امام (ع)،[7] نقل گزارش ابن شهر آشوب درباره‌ی کشته شدن 1950 نفر به دست امام (ع)[8] و جریان مسلم جصّاص (گچ‌کار) و نان و خرما دادن کوفیان به کودکان اهل بیت (ع)،[9] از گزارش‌های ضعیف و نامعتبر این کتاب، به حساب می‌آید.
نفس المهموم، در ده‌های اخیر، با مقدمه‌ی محقق محترم سید احمد حسینی و تحقیق آیت الله رضا استادی، چاپ شده است. همچنین این اثر به فارسی ترجمه شده است. نخستین ترجمه‌ی آن با حواشی و تعلیقات ارزشمند، به خامه‌ی آیت الله ابو الحسن شعرانی با عنوان دمع السجوم: ترجمه‌ی نفس المهموم چاپ شده است. ترجمه‌ی دیگر این کتاب و نیز کتاب نفثة المصدور، به قلم آیت الله محمد باقر کمره‌ای با نام رموز الشهادة: ترجمه‌ی کامل نفس المهموم و نفثة المصدور، چاپ شده است. افزون بر این، ترجمه‌ی اخیر با عنوان «در کربلا چه گذشت» نیز عرضه شده است.
2. منتهی الآمال فی تواریخ النبی و الآل
حاج شیخ عباس قمی (1359 ق/ 1319 ش) این کتابِ دو جلدی را درباره‌ی فضایل و مناقب و حوادث دوران زندگانی چهارده معصوم در چهارده باب تدوین کرده است که هر باب، اختصاص به یک معصوم دارد. جلد نخست آن، از زندگی پیامبر (ص) تا زندگی امام حسین (ع) و جلد دوم از زندگی امام سجاد (ع) تا امام دوازدهم (ع) را شامل می‌شود.
باب پنجم که مربوط به امام حسین (ع) است، نسبت به باب‌های دیگر، حجیم‌تر است و حدود یک پنجم کتاب را دربر می‌گیرد. این باب دارای چهار مقصد و یک خاتمه است و هر مقصد دارای چندین فصل است. مقصد اول که چهار فصل است، درباره‌ی ولادت آن حضرت و برخی از مناقب وی و برخی از اخبار درباره‌ی ثواب گریستن بر حضرت و اخباری درباره‌ی شهادت وی است. مقصد دوم که دارای هفت فصل است، به قیام آن حضرت از آغاز تا ورود به کربلا و شهادت مسلم بن عقیل و دو کودکش پرداخته است. مقصد سوم که پنج فصل است، از ورود امام حسین (ع) به کربلا تا شهادتش است. مقصد چهارم که دارای دوازده فصل است، به وقایع پس از شهادت امام (ع) و بردن اسرا به شام و کوفه و خطبه‌های امام سجاد (ع) و حضرت زینب و دیگران تا بازگشت اهل بیت (ع) به مدینه و نیز برخی از مراثی درباره‌ی آن حضرت و نیز معرفی فرزندان امام (ع) پرداخته است. خاتمه درباره‌ی مطالبی از قبیل اهمیت برپایی مجلس عزاداری و انتقاد از وضعیت روضه‌خوانی و عزاداری و چنان که در نفس المهموم نیز نگاشته است، پند و اندرزهایی به اهل منبر و ذاکران مصائب امام حسین (ع) است. تاریخ پایان نگارش کتاب، شب 23 رمضان سال 1350 قمری است.[10]
با وجود آن‌که این اثر، پس از نفس المهموم و در دهه‌ی آخر زندگی مؤلف نوشته شده و حاصل آخرین مطالعات، تأملات و بررسی‌های وی است، بخش مربوط به امام حسین (ع) و گزارش قیام عاشورا – که مورد بررسی این نگاشته است- از نقل گز ارش‌های ضعیف، مصون نمانده است. از این رو برخی از گزارش‌ها همانند گزارش چگونگی به میدان رفتن و نبرد حضرت عباس،[11] گزارش وداع امام (ع) با زنان اهل بیت (ع)،[12] جریان رفتن امام حسین (ع) با اسبش کنار شریعه‌ی فرات و تعارف کردن آب به یکدیگر،[13] گزارش وداع دوم امام (ع)،[14] نقل گزارش ابن شهر آشوب درباره‌ی کشته شدن 1950 نفر به دست امام (ع)[15] و جریان مسلم جصّاص،[16] از منقولات ضعیف و غیر معتبر این کتاب هستند.
با این وجود، این اثر از آثار کم نظیر و ارزشمند در روایات تاریخ عاشوراست. از این رو از این نگاشته، استقبال بسیاری شده و تاکنون چاپ‌های متعدد و گوناگونی از آن به بازار عرضه شده است. در سال‌های اخیر، یک چاپ سه جلدی با تصحیح و تحقیق آقای ناصر باقری بیدهندی، منتشر شده که بهترین چاپ است. همچنین این کتاب تاکنون دو بار به عربی ترجمه شده است؛ ترجمه‌ی نخست آن را نویسنده‌ی سوری دکتر نادر التقی، و ترجمه‌ی دوم را سید هاشم میلانی انجام داده‌اند.
3. مقتل الحسین (ع)
سید عبد الرزاق موسی مقرّم (1391 ق) از دیگر مقتل‌نویسان قرن چهاردهم می‌باشد که کتاب مقتل الحسین (ع) را به زبان عربی در چهار بخش نگاشته است. از جمله مباحث بخش اول – که تنها بخش تحلیلی کتاب است- می‌توان به این موارد اشاره کرد: لعن بر یزید، علم امام حسین (ع) به شهادت خود و عدم منافات آن با آیه‌ی تَهْلُکه پیروز شدن آن حضرت ، بقای شریعت به وجود او، گریه بر او و سجده بر تربت وی، علت آن‌که حضرت، زنان و فرزندانش را همراه خود به کربلا برد.
در بخش دوم به حوادثی از جمله مرگ معاویه و بیعت‌خواهی یزید از امام حسین (ع)، خروج آن حضرت از مدینه و اقامت در مکه، اعزام مسلم به کوفه و قیام وی، خروج آن حضرت از مکه و حرکت به سوی کوفه و منازل و حوادث بین راه تا رسیدن به کربلا و حوادث روزهای اقامت در کربلا و نیز شب عاشورا، پرداخته شده است.
بخش سوم به حوادث روز عاشورا و مباره و نبرد اصحاب امام حسین (ع) و بنی هاشم و در نهایت مبارزه و شهادت حضرت و غارت لباس امام (ع) اختصاص داده شده است.
بخش چهارم، به حوادث پس از شهادت امام (ع) اختصاص دارد: از جمله برخی از حوادث خارق العاده، غارت خیمه‌گاه، اسب تاختن بر بدن مطهر امام (ع)، فرستادن سرهای شهدا به کوفه، حرکت اسرا به سوی کوفه، خطبه‌های اهل بیت (ع) در کوفه، دفن پیکر امام (ع)، اسرا در دار الاماره‌ی کوفه تا رفتن اهل بیت (ع) به شام و حوادث بین راه، حوادث شام و دربار یزید تا بازگشت اهل بیت (ع) از شام و حضور آنان در اربعین شهادت حضرت در کربلا و سرانجام بازگشت آنان به مدینه.
با این‌که این کتاب از نظر ارائه‌ی بحث و تربیت حوادث، از آثاری است که در چند دهه‌ی اخیر، مورد توجه و اعتنای محافل و مجالس وعظ و روضه‌خوانی قرار گرفته است، ولی مانند بسیاری از آثار دیگر این قرن – هر چند کمتر- از آفت اعتماد به گزارش‌های ضعیف و نامعتبر مصون نمانده است؛ چنان که گزارش‌هایی همانند انتساب یک نیایش به امام حسین (ع) در هنگام شهادت،[17] انتساب تعبیر «الظلیمة الظلیمة، مِن اُمَّة قَتَلَتﺅ ابن بنتِ نبیّها» به اسب امام حسین (ع) از زبان امام باقر (ع)،[18] گزارش فریاد و ناله‌ی شیر در کنار بدن مطهر امام،[19] بر روی دست قرار دادن بدن امام (ع) توسط حضرت زینب و نسبت دادن این سخن: «الهی تَقَبَّلﺅ مِنّا هذا القُربان» به حضرت زینب هنگام عبور اسرا از کنار اجساد شهدا،[20] و جریان نان و خرما و گردو دادن کوفیان به کودکان اهل بیت (ع)،[21] از گزارش‌های ضعیف و نامعتبر این اثر است.
این کتاب نخستین بار به کوشش محقق گران‌مایه عزیز الله عطاردی با عنوان «چهره‌ی خونین حسین سیّد الشّهداء (ع) یا داستان کربلا» در سال 1351 شمسی به فارسی ترجمه و چاپ شده است و بار دیگر، با عنوان «سالار کربلا حسین بن علی (ع) به قلم مرتضی فهیم کرمانی و بار سوم با عنوان مقتل مقرّم یا روز واقعه» توسط محمد مهدی عزیز اللّهی کرمانی، ترجمه و چاپ شده است.
4. لَواعِج الأشجان فی مقتل الحسین (ع)
سید محسن امین عاملی (1371 ق) این کتاب را در سال 1329 قمری[22] به زبان عربی نگاشته و در سال 1331 قمری در صیدا به چاپ رسانده است. مؤلف، این کتاب را بر اساس کتاب‌های مورد اطمینان و روایات درخور اعتماد نزد علما، نوشته است؛[23] اما منابع خود را بیان نکرده است. بنا بر ادعای مؤلف، این کتاب مانندی ندارد و هر منصفی، امتیاز آن را نسبت به سایر کتاب‌ها می‌داند.[24] شیوه‌ی نگارش کتاب، به جز یک فصل از خاتمه، کاملاً توصیفی و عاری از هر گونه تحلیل و تفسیر است.
این کتاب دارای یک مقدمه، سه مقصد و یک خاتمه است. در مقدمه، فضایل امام حسین (ع)، پیشگویی پیامبر (ص) درباره‌ی شهادت آن حضرت، پاداش گریستن بر او، خطبه و چند شعر از حضرت ذکر شده است. مقصد نخست درباره‌ی گزارش قیام حضرت تا ورود به کربلاست. مقصد دوم درباره‌ی وقایع کربلا تا شهادت امام حسین (ع) و یارانش است. مقصد سوم درباره‌ی وقایع پس از شهادت، از جمله برخی از حوادث عجیب و خارق العاده و نیز رفتن اسرا به کوفه و شام و خطبه‌های امام سجاد، حضرت زینب و دیگران می‌باشد.
خاتمه، دارای دو فصل است. فصل اول درباره‌ی محل دفن سر امام حسین (ع) است که نویسنده هفت قول را در این باره بیان کرده است. فصل دوم، که تنها بحث تحلیلی کتاب است، ابتدا سه پرسش را مطرح کرده و سپس به آن‌ها پاسخ گفته است.
نکتهی دیگر آن‌که دو کتاب دیگر به نام‌های أصدق الاخبار فی قصة الأخذ بالثار از همین نویسنده و نَصّاریّات که مشتمل بر مرثیه‌های شیخ محمد نصّار عراقی است، با صفحات مستقل، ضمیمه‌ی این کتاب هستند.
کتاب لواعج الاشجان با عنوان امام حسین (ع) و حماسه‌ی کربلا به قلم ناصر پاکپرور به فارسی ترجمه، و در سال 1366 شمسی چاپ شده است. همچنین این کتاب به تازگی با عنوان اشک و ماتم در سوگ سبط خاتم به قلم عباس جلالی و تصحیح سید منذر حکیم به فارسی برگردانده شده و انتشارات فقه آن را به چاپ رسانده است.
افزون بر این، مؤلف به مناسبت پرداختن به شرح حال امامان (ع) در کتاب أعیان الشیعة،[25]بخشی از این نگاشته را به زندگینامهی امامان (ع) و از جمله زندگی و قیام امام حسین (ع) اختصاص داده است. وی گزارشی نسبتاً جامع درباره‌ی زندگی و مناقب امام حسین (ع) و شرح قیام آن حضرت، حوادث روز عاشورا و پس از شهادت و بحثی درباره‌ی محل دفن سر امام (ع) و سرهای برخی دیگر از شهداء و برخی از مباحث دیگر، ارائه کرده است. همچنین این بخش از زندگینامهی امامان از أعیان الشیعة به صورت مستقل با عنوان فی رحاب ائمة اهل البیت (ع) در قالب یک مجموعه‌ی دو جلدی چاپ شده که با عنوان سیره‌ی معصومان (ع) به فارسی برگردانده شده و بیش از نیمی از جلد پنجم آن (بیش از صد و پنجاه صفحه) درباره‌ی امام حسین (ع) است.[26]
5. تاریخ سیّد الشّهداء (ع)
عباس صفایی حائری (1357 ق) نویسنده‌ی این کتاب است. این کتاب در سال 1335 شمسی برای نخستین بار چاپ شده است و چاپ جدید آن با ویرایش و تحقیق واحد تحقیقات مسجد جمکران، در سال 1379 به بازار آمد. این اثر از معدود کتاب‌هایی است که مؤلف آن کوشیده است تا بر اساس منابع معتبر کهن، به روایتگری تاریخ عاشورا و تحلیل پیشینه، فلسفه، پیامدهای قیام عاشورا و برخی مباحث دیگر درباره‌ی این واقعه بپردازد. از جمله مباحث این کتاب پس از مقدمه‌ی مؤلف، می‌توان به این موارد اشاره کرد: ولادت و نسب امام حسین (ع)، صفات و ویژگی‌های اخلاقی امام حسین (ع)، آثار سلطنت معاویه و منافقان، شخصیت یزید بن معاویه، فلسفه‌ی صلح امام حسن (ع) با معاویه و جنگ امام حسین (ع) با یزید، قضایای حضرت مسلم، قضایای امام حسین (ع)، تعداد نفرات در سپاه، وقایع شب و روز عاشورا، مبارزه‌ی امام (ع) با دشمن، وقایعی که پس از قتل امام (ع) اتفاق افتاد. مجلس ابن زیاد، روانه کردن اسیران با سرهای مقدس شهداء به سوی شام و مجلس یزید، بنی امیه و روز عاشورا، زیارت امام حسین (ع) و آمدن اهل بیت (ع) به کربلا و اقامه‌ی عزا نزد قبر سیّد الشّهداء (ع)، همچنین این کتاب، دارای خاتمه‌ای است که مشتمل بر دو فایده است. فایده‌ی اول: شخصیت سلیمان بن صُرَد خزاعی و توابین؛ فایده‌ی دوم: شخصیت مختار و رفتار او با قاتلان امام شهید (ع).
افزون بر این، نویسنده در لا به لای تحلیل‌های خود، به برخی از پرسش‌ها و شبهات مطرح درباره‌ی این قیام، از جمله این‌که چرا امام حسین (ع) از مدینه خارج شد و در مکه نماند، و چرا حضرت، کوفه را برای قیامش انتخاب کرد و به یمن یا جبل طی نرفت، پاسخ داده است.
نکتهی آخر درباره‌ی این اثر آن‌که نویسنده از این‌که مورخان و محدّثان تاریخ عاشورا، از پرداختن به برخی از مسائل و وقایع مهم در تاریخ عاشورا طفره رفته‌اند، انتقاد کرده است؛ از جمله آن‌که آمار کشتگان لشکر دشمن را اندک گزارش کرده‌اند[27] یا شجاعت یاران امام (ع) را کتمان کرده‌اند[28] و یا مورخانی همانند طبری و ابو الفرج اصفهانی، خطبه‌های امام سجاد (ع)، حضرت زینب و حضرت فاطمه‌ی صغری را منعکس نکرده‌اند.[29]
منبع: کتاب مقتل جامع سیدالشهدا علیه السلام/ تحقیق و تنظیم: مهدی پیشوایی/ مؤلف: جمعی از نویسندگان / انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)
[1]. چنان که خود گفته است: جَمَعْتُهُ مِن الکُتبِ المعتبرة الّتی علیها الاعتماد و الرَُکون و الاستناد (شیخ عباس قمی، نفس المهموم، تحقیق رضا استادی، ص 4).
[2]. همان، ص 607.
[3]. همو، نفس المهموم و نفثة المصدور، ترجمه‌ی محمد باقر کمره‌ای، ص 692.
[4]. همو، نفس المهموم، تحقییق رضا استادی، ص 336 – 337.
[5]. همان، ص 346.
[6]. همان، ص 355.
[7]. همان.
[8]. همان، ص 354.
[9]. همان، ص 399 – 401.
[10]. شیخ عباس قمی، منتهی الآمال، تحقیق ناصری باقری بیدهندی، ج 3، ص 2148.
[11]. همان، ج 2، ص 882 – 885.
[12]. همان، ص 887 – 888.
[13]. همان، ص 898 – 899.
[14]. همان، ص 899 – 900. این گزارش برگرفته از گزارش مجلسی است. مقایسه شود با: محمد باقر مجلسی، جلاء العیون، ص 374 و نیز مقایسه شود با: واعظ کاشفیس، روضة الشهداء، ص 433.
[15]. همان، ص 897.
[16]. همان، ص 936 – 938. البته نویسنده در پایان، درستی این نقل را نپذیرفته است.
[17]. محمد حسین مقرّم، مقتل الحسین (ع)، ص 283، به نقل از: اسرار الشهادة و ریاض المصائب.
[18]. همان، ص 283.
[19]. همان، ص 318 – 319.
[20]. همان، ص 307، به نقل از: محمد باقر آیتی قائینی، کبریت احمر.
[21]. همان، ص 310، به نقل از: فاضل دربندی، اسرار الشهادة و رضی الدین بن نبی قزوینی، تظلّم الزهراء (س).
[22]. سید محسن امین، لواعج الأشجان، ص 258.
[23]. همان، ص 3.
[24]. همان، ص 258.
[25]. سید محسن امین، اعیان الشیعة، تحقیق حسن امین، ج 1، ص 578 – 629. بر اساس گفته‌ی آقا بزرگ تهرانی، چاپ این کتاب از سال 1354 قمری آغاز شد (آقا بزرگ تهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج 2، ص 248).
[26]. سید محسن امین، سیره‌ی معصومان (ع) امام حسن (ع)، امام حسین (ع)، امام زین العابدین (ع)، ترجمه‌ی حسین وجدانی، ص 71 – 224.
[27]. عباس صفایی حائری، تاریخ سیّد الشّهداء، تحقیق و ویرایش واحد تحقیقات مسجد مقدس جمکران، ص 393.
[28]. همان، ص 465 به بعد.
[29]. همان، ص 543.